Shkrimtarja “skandaloze” Sidonie-Gabrielle Colette

Colette, pseudonimi i Sidonie-Gabrielle Colette ka qenë një shkrimtare franceze, e cila konsiderohet ndër më të mëdhatë e gjysmës së parë të shekullit XX. E nderuar me titujt më të lartë akademikë, ajo ishte gruaja e parë në historinë e Republikës Franceze së cilës i janë kryer funeralet nga shteti. Colette ka qenë një protagoniste e madhe e epokës kur jetoi, një mit kombëtar: përveçse shkrimtare, ajo ka qenë edhe aktore e mjuzikëllave ku shpesh gjatë performancave të saj është shfaqur nudo në skenë, por ka qenë edhe autore e kritike teatrale, gazetare dhe kryeredaktore, skenariste dhe kritike e kinematografisë, estetiste dhe tregtare kozmetike. Pati tre bashkëshortë dhe një të dashur 30 vjet më të ri se ajo. Shumë herë ka qenë në qendër të skandaleve për shkak të marrëdhënieve të saj të çlirëta sentimentale me disa personalitete mondane të të dyja sekseve të shoqërisë së lartë franceze. Edhe pse nuk pati asnjëherë simpati për feministet e kohës së saj, jeta dhe vepra e saj letrare ishin dëshmia e një gruaje të lirë, antikonformiste dhe e emancipuar, që sfidoi bindjet dhe shtrëngimet morale të kohës dhe që kontribuoi në thyerjen e disa tabuve femërore duke nisur qysh prej krijimit të saj të parë letrar. Colette, u rrit në Borgogna në një liri të madhe dhe me një kontakt të ngushtë me natyrën. Ajo kalon një fëmijëri mjaft të lumtur të rrethuar nga dashuria e familjes. Qysh fëmijë ajo mëson të dojë librat dhe muzikën dhe është e lirë të lexojë gjithçka dëshiron. Në moshën 6-vjeçare kishte lexuar Honoré de Balzac, Alphonse Daudet, Prosper Mérimée dhe William Shakespeare. Colette, edukohet nga e ëma, një grua me një mentalitet modern e deklaruar ateiste dhe antikonformiste. Ajo i mësoi të bijës të vëzhgojë natyrën dhe i transmeton dashurinë për kopshtarinë. Në kujtim të së ëmës, Colette do të shkruajë romanin “Sido”. E regjistruar në shkollë publike, Colette i kalon shkëlqyeshëm të gjitha provimet. Në vitin 1891, për shkak të problemeve financiare, familja e saj transferohet në një qytet tjetër. Deri në vitin 1892 Colette i kushtohet thellimit të formimit të saj muzikor dhe teatror, duke u njohur dhe krijuar miqësi me Henri Gauthier-Villars, i quajtur Willy, i cili do të bëhej shumë shpejt edhe bashkëshorti i saj i parë. U martuan më 15 maj 1893. Willy e njohu të shoqen me Parisin mondan që e mahniste Colette, më shumë sesa e tërhiqte duke qenë se ajo ishte ende shumë e re dhe ishte mësuar të jetonte në qetësi. Willy e mbante veten për shkrimtar, por librat e tij i shkruanin të tjerët. Ndodhi pikërisht kështu kur i kërkoi të shoqes të shkruante një roman të ngjashëm me “Le petit Chose” të Alphonse Daudet, që asokohe ishte shumë në modë. Lindi kështu në vitin 1900, “Claudine à l’école”, shkruar nga Colette dhe që mbante emrin e Willy-t. Romani pati një sukses të madh njësoj edhe seria e “Claudine”. Por marrëdhënia e tyre nuk ishte e fortë edhe për shkak të tradhtive të vazhdueshme të tij. Në vitin 1905 ata u ndanë. Atëherë Colette lidhi miqësi me Mathilde de Morny të ashtuquajturën Missy, markezë e Belbeuf, dhjetë vjet më e madhe se ajo në moshë. Marrëdhënia mes tyre u shoqërua me mjaft thashetheme edhe pse të dyja nuk bënin absolutisht asgjë për të fshehur lidhjen homoseksuale që i bashkonte. Missy i dhuroi mikeshës së saj një shtëpi në Rozven, por lidhja e tyre përfundoi kur në jetën e Colette u kthyen edhe një herë personazhet meshkuj. Në vitin 1910, romani i Colette “La vagabonde” për pak fitoi çmimin prestigjioz “Goncourt”. Në vitin 1912 ndërron jetë e ëma dhe dy muaj më vonë ajo u martua me Henry de Jouvenel, bashkëdrejtues i gazetës “Le matin”. Një vit më pas nga kjo martesë lindi edhe një vajzë që e quajtën Colette. Në 1914-n shpërtheu edhe Lufta e Parë Botërore. Colette shkoi të takonte bashkëshortin në front, në Verdun, për t’i çuar ushqime, por edhe kjo lidhje mes tyre përfundoi. Pak më vonë në jetën e saj hyri edhe djali që kishte lindur nga martesa e parë e Henry. Bertrandi ishte 16 vjeç, ndërsa Colette 47. Lidhja zgjati për pesë vjet dhe u konsumua mes udhëtimeve dhe takimeve klandestine në një apartament të vogël të marrë me qira nga Colette. Në vitin 1925, Colette u njoh me Maurice Goudeket, që dhjetë vite më pas do të bëhej edhe bashkëshorti i saj i tretë. Ai ishte 15 vjet më i ri se ajo. Colette vazhdonte suksesshëm ndërkaq aktivitetin e saj letrar që jo rrallëherë konsiderohej edhe skandaloz. Në vitin 1932 del në qarkullim romani “I pastri dhe i papastri” që u përcoll me diskutime të shumta. Në vitin 1927, Walter Benjamin e intervistoi për një gazetë gjermane në lidhje me feminizmin dhe ajo tha: “Kur gratë fitojnë pushtet, janë absolutisht të tmerrshme. Janë më keq se burrat dhe jo vetëm kaq. Edhe pse njoh mjaft gra inteligjente, që mund të ishin fantastike si gjykatëse apo ministre, gjithsesi ato kanë ciklin çdo muaj. Dhe dihet që nuk mund të marrin vendime kur janë gjatë atyre ditëve”. Në fund të viteve ’20, e përfshirë nga kriza e përgjithshme nis të interpretojë në skenë nudo, e më pas çel një parfumeri për të cilën kujdesej personalisht. Në vitin 1935 bëhet pjesë e Akademisë Mbretërore të Belgjikës. Me Luftën e Dytë Botërore, kur nazistët hynë në Paris dhe nisën të merrnin hebrenjtë për t’i çuar në kampet e përqendrimit, mes tyre ishte edhe Maurice. Colette, megjithatë, arriti ta çlironte të shoqin falë njohjeve të saj influence edhe pse ai doli nga kjo eksperiencë i rrënuar fizikisht. Në vitin 1943, shkrimtarja franceze nisi të vuajë nga artroza, sëmundje e cila do ta paralizojë tërësisht. Megjithatë, fama e saj ishte gjithnjë e në rritje gjatë këtyre viteve. Ajo u zgjodh unanimisht në akademinë “Goncourt”. “Gigi” është kryevepra e fundit e shkruar nga Colette në letrën e kaltër të cilën e preferonte. Romani u interpretua më pas në ekranin e madh nga aktorja Audrey Hepburn. Ishte një sukses botëror. Ajo ndërroi jetë në 3 gusht të vitit 1954. “Unë dëshiroj… Unë dëshiroj… unë dëshiroj të bëj atë që dua! Dua të interpretoj pantomimat, edhe komedinë. Dua të vallëzoj nudo nëse kostumi im më ngjitet dhe poshtëron plastikën tim, dëshiroj të tërhiqem në një ishull nëse do dua kështu, ose të frekuentoj zonja që jetojnë falë hirit të tyre, mjaft që të jenë të gëzuara, të çuditshme, e deri edhe melankolike dhe të urta siç janë shumë gra në jetë. Dëshiroj të shkruaj libra të trishtë dhe të thatë ku nuk ka peizazhe, lule, trishtim, krenari, dhe ku të jetë sinqeriteti i kafshëve tërheqëse që tremben nga njeriu… Dëshiroj t’u buzëqesh të gjitha fytyrave miqësore dhe të largohem prej njerëzve të shëmtuar, të pisët dhe që mbajnë erë të keqe. Dëshiroj të dashuroj ëmbëlsisht ata që më duan dhe t’i jap gjithçka kam në këtë botë: trupin tim rebel ndaj fatit, zemrën time kaq të ëmbël dhe lirinë time… unë dëshiroj!”, shkruante Colette

Shkelje e së drejtës së autorit

Kristo Frashëri

Milan Shuflaj me titull “Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht në Mesjetë”, Tiranë 2009. 


Vepra në origjinalin gjermanisht është botuar 76 vjet më parë me titull “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalterst”, Wien und Leipzig, 1924. Botimi i kësaj vepre të Milan Shuflajit në kohën e vet shënonte një hap me rëndësi të veçantë për historinë mesjetare të Shqipërisë. Kjo vepër, edhe sot e kësaj dite pas 76-vjetësh nuk e ka humbur rëndësinë e saj. Kjo, për arsye se deri sot nuk kemi parë asnjë botim të ri që ta ketë tejkaluar për nga materiali burimor i shfrytëzuar, për nga informacioni faktologjik që jep, për nga thellësia e depërtimit në dokumente dhe për nga logjika e ndërlidhjes dhe e ndërvarjes së njoftimeve burimore, monografinë e historianit kroat. Pavarësisht nga këto merita të veçanta që ka monografia e këtij kolosi medievist, i dashuruar me historinë mesjetare shqiptare, ka vend edhe për një vështrim kritik jo për të cenuar vlerën shkencore të saj, por për të ndihmuar lexuesin që të ketë parasysh këndvështrimin që kishte historiani kroat mbi Mesjetën shqiptare.
Megjithatë, para se të hyjmë në truallin e vështrimit kritik mbi veprën e M. Shuflajit është e nevojshme të thuhen disa fjalë mbi botimin e saj në gjuhën shqipe. Mbi përkthimin në vetvete nuk jemi në gjendje të bëjmë asnjë vërejtje, mbasi nuk e njohim gjuhën gjermanishte të origjinalit. Vërejtjet tona kanë të bëjnë vetëm me aspektin ligjor të botimit shqip, tërthorazi edhe me aspektin ligjor që duhet të praktikojë një shtëpi botuese në të tilla raste. Nga kjo pikëpamje, vepra e Milan Shuflajit e përkthyer në gjuhën shqipe dhe e shtypur nga shtëpia botuese “Onufri”, ka dy defekte, të cilat ne i konsiderojmë serioze: e para, botimi nuk e ka emrin e përkthyesit; e dyta, botimit shqip i mungon një hyrje për të ndriçuar lexuesin shqiptar se kush ishte Milan Shuflaji dhe cili ishte këndvështrimi i tij mbi Shqipërinë mesjetare.
Vërejtje mbi botimin e përkthimit
Në faqen 2 të kësaj vepre shënohet titulli i saj në origjinalin gjermanisht (njoftim i domosdoshëm), jepet emri i autorit (Milan Shuflaj), vendi i botimit (Wien dhe Leipzig), viti i botimit (1924). Më tej shënohet se kjo vepër u “përgatit për botim nga Luan Malltezi”, se “redaktore dhe hartuese e indeksit është Vjollca Noti”, se “arti grafik është bërë nga Rita Kananaj dhe Afërdita Cesula” dhe më në fund se “të drejtat e autorit i takojnë L. Malltezit”. Më në fund, vihet emri i shtëpisë botuese “Onufri”. Të gjitha këto janë elemente të nevojshme. Por, na çudit fakti se përse nuk është vënë emri i përkthyesit. A thua se përkthyesi nuk ka rëndësi? A thua se përkthyesi nuk është përgjegjës për saktësinë e përkthimit ashtu si autori është përgjegjës për saktësinë e përmbajtjes? A thua se përkthyesi ka më pak rëndësi se përgatitësi për botim ose se hartuesit e artit grafik, të cilët në vetvete nuk kanë se çfarë të përgatisin për botim po të mos jetë përkthyesi? Vepra e përkthyer me titullin në shqip “Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë veçanërisht në kohën e mesme” ndodhet e daktilografuar në arkivin e Institutit të Historisë Tiranë me sinjaturën A-5 dhe me numrin e ri të inventarit 229 (nr. i vjetër i inventarit 120). Ajo është përkthyer që në fillim të viteve ’50 të shekullit të kaluar. Përgatitësi për botim i punimit nuk mund të thotë se nuk dihet kush është përkthyesi i kësaj vepre të Milan Shuflajit. Edhe po të mos e dinte, të shënonte të paktën se kemi të bëjmë me një përkthyes anonim. Megjithatë, me sa dimë ne, vepra e përmendur e Shuflajit është përkthyer nga inxhinieri dhe arkeologu Jovan Adhami, i diplomuar në Austri, njohës i mirë i gjermanishtes.
Në vitet e regjimit komunist ndodhte jo rrallë që emri i përkthyesit, kur ky nuk shihej me sy të mirë nga pushteti i asaj kohe, të mos publikohej. Por tani kohët kanë ndryshuar. Tani nuk ka më indekse me emra të ndaluara. Veç kësaj, Jovan Adhami ka punime të botuara si para ashtu dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Lind pyetja: përse emri i atij arkeologu të nderuar është fshirë nga botimi i veprës së Milan Shuflajit? Edhe po të kishim të bënim me një përkthim të ri të veprës së Shuflajit, përsëri emri i përkthyesit duhej të vihej. Por, në këtë botim nuk duket se kemi të bëjmë me një përkthim të ri. Para së gjithash, me sa dimë ne, përgatitësi për botim nuk e njeh gjermanishten. E dyta, duke krahasuar dorëshkrimin e daktilografuar të dr. Jovan Adhamit që ruhet në arkivin e Institutit të Historisë Tiranë me tekstin e botuar nga shtëpia botuese “Onufri”, përgatitur për botim nga L. Malltezi, nuk shohim ndonjë ndryshim që të na bindë se kemi të bëjmë me një përkthim të ri. Ka vetëm tek-tuk zëvendësim fjalësh të huaja me fjalë shqip, për shembull fjala kondensim është zëvendësuar me fjalën dendësim, por ka dhe raste të kundërta kur fjala shqip është zëvendësuar me terma të huaj. Për shembull: Jovan Adhami e quan qytetërim, botimi i ri e ka zëvendësuar me fjalën civilizim, a thua se qytetërim është fjalë e huaj dhe civilizim është fjalë shqip. Të krijohet përshtypja sikur këto ndërhyrje, të cilat kanë karakter redaktimi, jo kurdoherë të goditura, ndoshta janë bërë për të treguar se kemi të bëjmë me një variant të ri. Edhe po të kishim një përkthim të ri, përsëri jo vetëm përgatitësi, por edhe shtëpia botuese duhej të vinte emrin e përkthyesit. Pikërisht këtu qëndron edhe përgjegjësia e shtëpisë botuese, e cila ka të paktën detyrë morale që të mbrojë jo vetëm përgatitësin, por në radhë të parë përkthyesin.
Dikush mund të pyesë: Çfarë ka këtu për t’u shqetësuar? Para së gjithash na shqetëson fakti se këtu kemi të bëjmë me shkelje të së drejtës së autorit, sepse përkthyesi është në një farë mase autor të paktën i përkthimit në shqip. E dyta, na shqetëson fakti se puna e kryer me aq kompetencë nga dr. Jovan Adhami, i cili nuk jeton më, po mohohet. E treta, na shqetëson fakti se kjo praktikë mban erë abuzim. Më në fund, na shqetëson fakti se ndërsa mbarë shoqëria jonë, përfshirë dhe organet e pushtetit qendror, me në krye vetë Kryeministrin, janë angazhuar me të drejtë në luftë për të asgjësuar shpërdorimin, abuzimin, korrupsionin, përvetësimin në fushën e ekonomisë dhe të drejtësisë, nuk ka përse oktapodi të shtrihet edhe në fushën e së drejtës së autorit. Këtu lindin dy pyetje: Ku e gjeti përgatitësi për botim të drejtën të fshijë emrin e përkthyesit? E dyta, ku mbështetet shtëpia botuese kur të drejtën e autorit për ribotimin e përkthimit të Jovan Adhamit ia jep përgatitësit për botim zotit Luan Malltezi?

V. Blasko Ibanez - E dënuara

Para pushkatimit, një dëshmi nga burgu komunist; Ramize Gjebrea ishte duke lexuar tregimin “E dënuara” të shkrimtarit spanjoll V.B. Ibanez

V. Blasko Ibanez

E dënuara!




Rafaeli ndodhej prej katërmbëdhjetë muajsh në një qeli të ngushtë. Për atë, universi ishte i përbërë nga ato katër mure të bardhë si kokalla, që ua dinte përmendësh plasaritjet dhe të çarat. Dielli i tij ishte në lartësinë e frëngjisë, ku hekurat që e kryqëzonin ia copëtonin pllangën e kaltër të qiellit. Qelia kishte tetë hapa gjatësi, por ai zotëronte pothuaj gjysmën, për shkak të atij zinxhiri të mallkuar kërcëllitës, unaza e të cilit i ishte futur thellë në kërçik dhe ishte bërë njësh me mishin e këmbës. Ishte dënuar me vdekje.
Ndërkohë, në Madrid shfletoheshin për të fundit herë letrat e procesit të tij.
Ai kalonte në atë qeli muaj e muaj, i groposur për së gjalli, duke pritur me padurim orën që me një goditje të vetme hanxhari do ta çlironte nga të këqijat ku ndodhej. Por ajo që e acaronte më shumë ishte larja e çimentos që pastrohej çdo ditë dhe pa dyshim që lagështira filtronte nëpërmjet rrogozit prej xunkthi e i depërtonte atij thellë në kocka. Mbi mure nuk kishte asnjë gjurmë pluhuri, duke i hequr të burgosurit madje shoqërinë e ndonjë papastërtie. Vetmia e tij ishte e plotë. Nëse minjtë do të mundnin të hynin në qeli, ai do të kishte ngushëllimin për të ndarë me ta ushqimin e tij të varfër dhe t’u fliste atyre si miq të mirë të bashkëvuajtjeve. Nëse do të kishte gjetur ndonjë merimangë në ndonjë qoshe, do të argëtohej duke e urtësuar. Por në atë varr nuk afrohej asnjë qenie tjetër e gjallë, përveç tij.
Një ditë, një harabel u lëshua mbi hekurat e frëngjisë si një fëmijë çapkën i llastuar. Cigani i dritës dhe i hapësirës çuçurinte, si për të treguar habinë që po shihte poshtë këtë qenie të shkretë verdhacuke, thatim, që dridhej nga të ftohtit, megjithëse ishte verë, me një tufë shamish të lidhura në tëmthat dhe me një mallotë copë-copë, që i rrethonte brinjët. Një kokë me qoshe, e zbehtë, si një letër e mbllaçitur, do të trembte harabelin, që rimori prapë fluturimin, duke shkundur puplat, si për të shpëtuar nga myku i atij varri dhe të erës së kalbur të leshit që përhapej nga frëngjia e asaj qelie. E vetmja rrapëllimë që i sillte ndërmend jetën, ishte ajo që bënin të burgosurit e tjerë në orët e shëtitjes në oborrin e burgut. Ata, të paktën e shihnin të lirë qiellin mbi kokat e tyre, nuk merrnin ajrin nëpërmjet një frëngjie, i kishin këmbët pa zinxhirë dhe mund të kuvendonin sipas qejfit.
Kësisoj, edhe në burg fatkeqësia kishte shkallët e saj. Zemërimi i përjetshëm i njerëzve parandihej nga Rafaeli. Ai i kishte zili ata që qarkullonin në pajtos*, duke e konsideruar situatën e tyre si një prej më të dëshirueshmet; nga ana tjetër, ata kishin zili të tjerët që jetonin përjashta, që gëzonin lirinë, por ndoshta dhe kalimtarët ishin të pakënaqur për fatin e tyre dhe lakmonin kushedi çfarë, sikur liria që është kaq e shtrenjtë nuk u mjaftonte atyre. Ata, po, e meritonin që të burgoseshin.
Rafaeli ishte më fatkeqi nga të gjithë. Me një vrull dëshpërimi kishte tentuar të arratisej, duke gërmuar një nënkalim, prandaj tani mbikëqyrja i rëndonte atij më shumë dhe vazhdonte ta ndrydhte. Kishte dashur të zvarritej duke kënduar me një zë monoton psalmet që ia kishte mëkuar nëna e tij, prej të cilave kujtesa i ruante vetëm pak fragmente. Por rojet e kishin detyruar të heshtte. Ai kërkonte ndonjëherë të luante rolin e të çmendurit. Prapë heshtje… Kërkonin ta ruanin të paprekur që të ishte i shëndetshëm nga mendtë dhe nga trupi, me qëllim që xhelati të mos kishte të bënte me një të sëmurë. I çmendur! Jo, ai nuk donte të çmendej. Por burgu, palëvizshmëria, të ushqyerit e pamjaftueshëm dhe jo i shëndetshëm ia bënin ekzistencën të padurueshme. Kishte halucinacione, natën kur i mbyllte sytë e bezdiste llamba që ndriçonte gjithmonë rregullisht, me të cilën nuk arriti të mësohej për katërmbëdhjetë muaj. Shpesh e mundonte një ide, një ide e çuditshme: armiqtë e tij, sigurisht të panjohur, kërkonin ta vrisnin, i kishin ngjizur, besonte, dhe pështjellimin e stomakut, që i shkaktonte atë ngërth, duke e torturuar. Ditën mendonte pa pushim të kaluarën e tij, por me kujtime të mangëta, që i dukeshin sikur i sillnin ndërmend historirat e dikujt tjetër. Kujtonte kthimin e tij në fshatin e lindjes, mbas burgut të parë, për grushtet dhe plagët që kishte shpërndarë gjatë një grindjeje, fama e tij në të gjithë krahinën, lukunia e klientëve në hotelin e pazarit që ishin entuziastë për bëmat e tij: “Sa tip brutal!” Ai, Rafaeli! Vajza më e bukur e fshatit pranoi të bëhej gruaja e tij, më shumë nga frika se sa për dashuri. Këshilltarët e bashkisë e mallkonin, e emëronin roje fushe dhe e inkurajonin brutalitetin e tij, sepse ai u shërbente me pushkë në dorë gjatë fushatave të zgjedhjeve. Ai mbretëronte pa pengesë në të gjithë krahinën, i kërcënonte të tjerët, ata të partisë që kishin humbur, të cilët më në fund, të lodhur nga të pësuarit e telasheve, vunë dorë te një tjetër trimosh dhe ia kundërvunë Rafaelit. Për Zotin! Nderi profesional ishte në lojë, i duheshin tërhequr veshët këtij individi që u vidhte bukën. I zuri pusi, i dërgoi një plumb që e plagosi për vdekje dhe për ta ndaluar që të zvarritej dhe të bërtiste, e qëllonte me tytën e pushkës. Gjëra që ndodhin shpesh midis burrave. Rezultati: burgu, ku gjeti miqtë e tij të vjetër, pastaj procesi. Të gjithë ata që dikur e kishin pasur frikë, dëshmuan kundër tij për t’u hakmarrë karshi frikës që ai u kishte kallur. Më në fund, erdhi dhe vendimi i tmerrshëm, i ndjekur nga këta katërmbëdhjetë muaj të mallkuar që po kalonte në pritje të vdekjes, e cila do të vinte nga Madridi, por pa dyshim që do të udhëtonte me karrocë, pra do të vonohej.
Rafaelit nuk i mungonte guximi. Mendonte për Juan Portela, për Françisko Esteban, i quajtur “trimi”, për paladinët, të cilëve u këndoheshin bëmat e famshme nëpër romanca e që e kishin entuziazmuar gjithmonë dhe ndihej i aftë të përballonte ashtu si ata momentin suprem. Por ngandonjëherë çohej natën nga një dridhje e beftë, si të ishte i shtyrë nga një sustë e fshehtë dhe zinxhiri që mbante në këmbë i ritingëllonte kërcënueshëm. Bërtiste si një fëmijë dhe shpejt pendohej për paburrërinë e tij dhe përpiqej më kot t’i mbyste rënkimet. Ishte dikush tjetër brenda tij që ulërinte, një i panjohur që kishte frikë dhe vajtonte pa zë. E nuk qetësohej, veçse pasi të pinte një gjysmë duzine tasash nga ai lëngu therës i zier prej çibanozi dhe fiku, që në burg e quanin kafe. Rafaelit të dikurshëm që kërkonte vdekjen, për t’i dhënë fund një herë e sa më shpejt, nuk i mbetej gjë tjetër veçse qefini. I riu që ishte tjetërsuar në atë varr, mendonte me tmerr që katërmbëdhjetë muaj tashmë kishin kaluar dhe që detyrimisht fundi ishte i afërt. Ai, megjithatë, do t’i nënshtrohej vullnetarisht akoma dhe për katërmbëdhjetë muaj të tjerë asaj jete të tmerrshme. Kishte frikë, ndjente që momenti fatal ishte i afërt, e shihte kudo, në fytyrat kurioze që shfaqeshin në sportelin e qelisë; nga prezenca e priftit, që vinte për ta vizituar çdo pasdite, sikur ai varr i molepsur të ishte vendi më i përshtatshëm për të llomotitur e për të tymosur ndonjë cigare. Shenjë e keqe, shumë e keqe. Pyetjet e vizitorit ishin gjithmonë e më shqetësuese: A ishte Rafaeli një i krishterë i mirë? “Po, padre”. Ai i respektonte priftërinjtë dhe gjithmonë kishte treguar kujdes për ta. S’kishte ç’të thoje për familjen e tij, të gjithë ata ishin në mal për të mbrojtur mbretin legjitim, sepse kështu kishte urdhëruar prifti i fshatit. E për të provuar besimin e tij, rrëmonte nëpër rreckat që mbulonin gjoksin, një pako të lyrosur me nuska dhe varëse. Mandej, famullitari i fliste për Krishtin, ndonëse ishte bir i Zotit dhe ai ishte gjendur në një situatë të ngjashme me të tijën. Ky krahasim e entuziazmonte djalin e varfër. Tamam si bir i Zotit. Çfarë nderi!… Por, megjithëse i mikluar nga njëjtësimi i fateve të tyre, ai dëshironte që kjo të realizohej mundësisht sa më vonë që të ishte e mundur.
Dhe erdhi dita, në të cilën lajmi i tmerrshëm shpërtheu si një rrufe, çdo gjë kishte marrë fund në Madrid. Vdekja kësaj here vinte me shpejtësi të madhe, nëpërmjet telegrafit. Kur një funksionar i burgut i tha që gruaja e tij me vogëlushin që kishte lindur gjatë kohës kur ai kishte qenë në burg, sillej rreth burgut dhe që kërkonte ta shihte, ai e kuptoi që s’kishte as më të voglin dyshim. Pastaj ajo kishte lënë fshatin, që do të thoshte se çështja ishte e shpejtë dhe e pashmangshme. E këshilluan që të kërkonte mëshirë dhe ai u kap dëshpërueshëm pas kësaj shprese madhore, ku mbështeten të gjithë fatkeqët. A nuk ia kishin dalë të tjerët të përfitonin? E pse atëherë nuk do t’i ndodhte edhe këtij si të tjerëve? Do t’i kushtonte shumë pak asaj zonjës së mirë të Madridit* për t’i shpëtuar jetën. Ishte çështje një sekonde, një firmë dhe kaq. Të gjithë vizitorëve të përmortshëm që shkonin për kërshëri ose për devotshmëri, si avokatë, gazetarë, priftërinj, u drejtohej atyre duke u dridhur me një zë lutës, kinse ata do të mund ta shpëtonin. “E, si thoni? Ka për të firmosur?”
Sigurisht, të nesërmen do ta dërgonin në fshat të lidhur dhe të mbikëqyrur, si një kafshë të egër që e çojnë në kasaphane. Xhelati e priste atje me hanxharin e tij të tmerrshëm. Gruaja e tij kalonte orë dhe orë para derës së burgut, duke pritur çastin e daljes për ta parë. Ishte një vajzë me trup kolmë dhe të zeshkët, me buzë të gufuara prej të cilave kur lakadredhte fustanin e gjerë dhe të zhubravitur, përhapej një aromë e athtë stalle. Ishte e çuditshme që ajo ndodhej aty. Në vështrimin e saj të plogët, lexohej më tepër habia së sa dhimbja dhe vetëm vështrimi i fëmijës që qëndronte ngjitur me gjoksin e saj të bëshëm, i shkëpuste ndonjë lot. O zot, sa turp për atë familje! Ajo e dinte mirë që ai njeri kështu do të përfundonte një ditë. Po pse zoti kishte dashur që ky vogëlush të vinte një ditë në këtë botë?
Prifti përpiqej ta ngushëllonte: Pse të mos përgjunjej përpara fatit? Mbasi të mbetej e ve, ajo mund të rastiste që të takonte një burrë tjetër që do t’ia bënte jetën më të qetë dhe më të lumtur. Ky mendim i dukej sikur e gjallëronte. Arriti deri atje sa të sillte në kujtesë të dashurin e parë, një djalë për së mbari që ishte tërhequr nga frika e Rafaelit, por tani shpesh kishte filluar t’i afrohej, në fshat dhe nëpër fusha, sikur donte t’i thoshte diçka.
-Jo, nuk ishte se mungonin burrat – thoshte ajo qetësisht, duke shfaqur ndonjë buzëqeshje. – Po unë jam kristiane dhe nëse marr një burrë tjetër, duhet ta bëj përpara altarit të kishës.
Duke vërejtur vështrimin e çuditshëm të priftit dhe të gardianëve, ajo kthehej në realitetin e ndjenjave dhe lotët që i kishte përmbajtur fillonin t’i rridhnin me bollëk nëpër faqe.
Lajmi mbërriti kur po binte nata. Falja ishte firmosur. Ajo zonjë që Rafaeli besonte se e shihte atje larg në Madrid, rrethuar nga të gjithë ato shkëlqime, si një Shën Mëri mbi altar, gjegjësuar nga telegramet dhe nga lutjet, ua kursente vdekjen të dënuarve. Falja pati në burg një tingëllim dijekeq, sikur t’i ishte kumtuar liria çdo të burgosuri.
-Gëzohu! – i thoshte prifti gruas së kriminelit të falur. –Burri yt nuk do të vritet dhe ti nuk do të jesh më vejushë.
Gruaja e re po qëndronte e heshtur. Në mendjen e saj dukej se po ravijëzoheshin ngadalë idera që ajo mundohej t’i largonte.
-Mirë, e kur do të dalë nga burgu? – tha më në fund.
-Të dalë nga burgu! Je e çmendur?… Kurrë. Burri yt mund të quhet me fat që ka jetën të shpëtuar. Do të shkojë në një burg pune në Afrikë dhe, meqë është i ri dhe i fortë, do të mund të jetojë edhe nja dhjetë vjet të tjera.
Për herë të parë gruaja shpërtheu në të qara pa ndalesë, qante nga dëshpërimi, nga zemërimi dhe jo nga trishtimi.
-Ej, grua e mirë – thoshte prifti i irrituar. –Kjo quhet të tundosh Zotin. I kanë shpëtuar jetën burrit tënd, jetën, kupton? Nuk është më i dënuar me vdekje… dhe ti qahesh akoma?
Gruaja pushoi së qari. Në sytë e saj shkrepi një shprehje urrejtjeje.
-Po, e kuptova, nuk do ta vrasin. Po, jam e kënaqur… ai ka shpëtuar… po unë? Unë?
E pas një heshtjeje të zgjatur, ndërprerë nga dënesa që i përcëllonin mishin e saj të zeshkët dhe të zjarrtë, shtoi:
-Atëherë, jam unë… e dënuara!
* Kur B. Ibanjez shkroi këtë novelë, Spanja ishte nën regjencën e Maria Cristinës, e ëma e mbretit Alfonsi XIII.
* Sipas një dëshmitareje, Ramize Gjebrea, para se ta çonin para skuadrës së pushkatimit, ishte duke lexuar tregimin “La condenada” (E dënuara).
Shqipëroi: Gëzim Çela
Kush ishte V.B. Ibanez
Vicente Blasco Ibanez (29 janar 1867 – 28 janar 1928) ishte një romancier spanjoll, realist. Lindur në Valencia, sot ai është më i njohur në botën anglisht-folëse për romanin e tij “Apokalipsi” shkruar për Luftën e Dytë Botërore, që më pas edhe filmua. Në kohën e tij ishte shkrimtari më I shitur, brenda dhe jashtë Spanjës, dhe I njohur për veprimtarinë e tij kontraversale ndaj politikës. Romanet e tij, përveç njohjes janë dhe të vlerësuar nga kritika. Ka përfunduar studimet për drejtësi, por nuk e praktikoi. KOha e tij u nda mes politikës, letërsisë, dhe jetës mes grave. Ai shkruante me shpejtësi të çuditshme, dhe plot energji. Ai ishte një admirues i Miguel de Cervantes. Mund të thuhet se jeta e tij ishte një histori më interesante se romanet e tij. Ishte militant republikan, partizan në rininë e tij, dhe themeloi një gazetë, në qytetin e tij, të quajtur “El Pueblo”. Gazeta ngjalli polemika të shumtë, dhe herë pas herë shkonte në gjyq, dhe censurohej gjithashtu. Ibanez bëri shumë armiq, madje pati dhe tentative për ta vrarë. Ai pati dhe një periudhë të stuhishme dashurie. Ibanez shkroi libra mbi historinë dhe letërsinë spanjolle. I lodhur dhe i neveritur nga dështimet e qeverisë dhe mosveprimet, Vicente Blasco Ibanez u zhvendos në Paris në fillim të Luftës së Parë Botërore. Ai ishte një mbështetës i aleatëve në Luftën e Parë Botërore. Temat e tij përfshijnë Valencian e tij të lindjes. Ai vdiq në Menton, Francë, në vitin 1928 në moshën 61, në rezidencën e Rosa Fontana (i quajtur edhe Shtëpinë e Shkrimtarëve, kushtuar Cervantes, Dickens dhe Shekspirit) që ai ndërtoi.

Gra, dashuroni sakatët e lavdishëm!

Shtëpia botuese “Ideart” sjell në shqip një nga librat më polemizues të kohës dhe në të tilla raste, ato quhen të suksesshme – ky është libri i futuristit në front, Filippo Tommaso Marinetti, “Si t’i joshim gratë”. Me titullin e origjinalit “Come si seducono le donne” doli në dritë në vitin 1916 dhe është konsideruar si një nga sukseset më të mëdha editoriale të Marinetti-t, është ribotuar dy herë në të gjallë të autorit dhe disa herë pas vdekjes. Teksti ka formën e një traktati autobiografik mbi artin dashuror, ku ironia dhe fryma groteske zbulojnë bëmat e këtij donzhuani futurist



Gra, ju keni nderin të jetoni në kohëra mashkullore dhe futuriste kombesh të fshira nga faqja e dheut, qytetesh të rrënuara, popujsh shtegtarë, formacionesh luftarake të fundosura, malesh të shpërthyera dhe ushtrish të zëna rob.

Në këtë kohë të mrekullueshme tradhtare, të shpejtë, joharmonike, asimetrike dhe të çekuilibruar, më në fund bie dhe jep shpirt harmonia idiote e trupit njerëzor.
Topi u ka prerë kokën statujave të bukurisë antike, statike e neutrale, të fshehura si vetë Greqia mes ullinjve frigaçë që u bëjnë hije brigjeve sofiste të kretinizmit helenik.
Nëndetëset kanë siluruar Tritonët e fundit. Deti i çliruar prej helenizmit profesorues dhe mitologjisë berlineze është bërë sot një det i fortë e i shëndetshëm, i kripur e jodizues me masë, ngarkuar me peshq të rrufeshëm, një det që përzgjat heroikisht valët e betejave të mëdha detare.
Gra, harrojeni Apolonin që sot quhet Apollo Gunaris, harrojeni Paridin që sot quhet Parid Skuludis(*)!
Asimetria dinamike e alpinit të gdhendur e të skalitur prej zjarrit duhet t’i imponohet zemrës suaj dhe shqisave tuaja novatore.
Gra, meshkujve të pacenuar e të dyshuar sadopak për burracakëri duhet t’u parapëlqeni sakatët e lavdishëm! Dashurojini me zjarr! Puthjet e tyre futuriste do t’ju falin bij çeliku, të prerë, të shpejtë, plot elektricitet qiellor, të frymëzuar si rrufeja që godet dhe rrëzon njerëzit, pemët dhe rrënojat arkeologjike.
Plumbi është si një baba i dytë për të plagosurin. I dikton karakterin e vet. I depërton në fibra një atavizëm të dhunës egërshane dhe shpejtësisë zjarrvënëse.
Lavdi lëkurës njerëzore torturuar nga mitralozi! Zbulojani shkëlqimin e vrazhdë!
Mësoni të admironi fytyrën ku ka shpërthyer një yll!…
S’ka gjë më të bukur se një mëngë e zbrazët që luhatet në gjoks, sepse prej aty brof idealisht gjesti që i jep sinjalin sulmit!
Gra, dashuroni heronjtë e verbër!
Sytë e tyre janë djegur sepse kanë parë diellin e papërballueshëm të fitores italiane! Përqafojini në rrugë! Përshëndetini me dashuri! Adhurojini! Ju takon juve, u takon buzëve tuaja t’i hyjnizojnë!
Lavdi të verbrit që ia ka falur sytë territ që Italia të ketë bij më rrezëllitës dhe më largpamës!
Lavdi sakatit që lëkundet kur ecën, thua është ngarkuar me copën e Italisë që ia shkëputi Austrisë. Pavarësisht se mund t’i duhet ta mbartë për gjithë jetën, plumb të rëndë, mbi shpinë!
Lavdi të gjymtuarve që mbajnë ekuilibrin mes dy patericave si të përbuznin ecjen e të donin të provonin fluturimin sublim!
Gra, bëni ç’është e mundur që çdo italian para nisjes të thotë: kur të kthehem dua t’i fal një plagë të bukur, të denjë për të!… Dua që beteja të ma plazmojë trupin për të!… Dua që granatat dhe bajonetat armike të më ndryshojnë për të!…
Gra, i gjymtuari që puthni kurrë s’do t’ju duket i ligështuar, i mundur, skeptik dhe i smuntë, sepse ai mban në vete shenjat e furishme dhe atmosferën e ndezur të përleshjes dhe në sy gëzimin ekzaltues të atij që i ka korrur austriakët me bajonetë.
Ky s’është Romantizëm që përçmon trupin në emër të një abstraksioni asketik. Ky është futurizëm që përlëvdon trupin e modifikuar dhe të zbukuruar nga lufta.
Ta shkallmojmë estetikën e vjetër simetrike. Lind sot estetika e re asimetrike dhe dinamike.
E pranojmë bashkëpunimin e luftës mekanike për të ngjyrosur heroizmin e njerëzimit të çngjyrosur nga paqja. Le t’i ndezim qytetet qetësore dhe paqësore me linja të dhunshme dhe të lëvizshme betejash skalitur në trupin njerëzor.
Kirurgjia ka nisur transformimin e madh. Me Alexis Carrel-in lufta kirurgjike ka kryer rrufeshëm revolucionin fiziologjik. Shkrihet Çeliku me Mishin. Humanizim i çelikut dhe metalizim i mishit tek njeriu i shumëfishuar. Trupi, motor me pjesë të ndërkëmbyeshme dhe të ndërrueshme: Pavdekësi e njeriut!…
Gra, dashuroni sakatët e lavdishëm! Imitojini duke marrë pjesë në luftë.
Në llogore!… Edhe ju në llogore! Po! Të paktën një milion gra në llogore, zgjedhur mes atyre që e përballojnë lodhjen, që s’merren me rritjen e fëmijëve apo me kultivimin e tokës! Kemi besim të plotë në forcën tuaj fizike dhe në guximin tuaj! Po, në llogore! është absurde, kafshërore, të qëndrosh me vite duke pritur e duke tradhtuar burrat që luftojnë!
T’i ekuilibrojmë kështu forcat e dy sekseve! Të gjitha përgjegjësitë edhe për ju, gra italiane: nëse doni të bëheni të denja për dashurinë e sakatëve të lavdishëm italianë!
*Dhimitër Gunaris dhe Stefan Skuludis ishin dy emra të njohur të politikës greke të kohës.

Hija qe ndjek e perndjek

Alfred Hickok 

Nuk ka dyshim se trapiantet e organeve kane rezultuar shume te nevojshme per njerezit. Megjithate, pyes veten nese mjeket i kane perllogaritur te gjitha efektet e mundshme anesore.
Dhe ja perse: disa kohe me pare, u njoha nga afer me nje prej ketyre efekteve dhe druaj qe mjeket te mund ta kishin parashikuar te ndodhte. Qe nje zbulim nga nje vizite, qe i bera nje mikut tim, Osmond Smythe, te cilit, per shkak te perdorimit te vazhdueshem dhe per nje kohe te gjate te alkoolit, i kishin hequr dhe zevendesuar nje veshke. Kur hyra ne dhomen e tij ne spital, vura re nje burre te paket, te moshuar, ulur ne nje qoshe, i heshtur, me nje veshtrim te mberthyer mbi Osmond Smythe-in. Kishte dicka sentimentale ne kete veshtrim te ngulitur, rrobat e tij ishin jashte mode dhe kishte mbathur cizme me qafa te larta e me kopsa. Mendimi i pare, qe me pershkoi, ishte se kisha te beja me nje te aferm te varfer te mikut tim. Gjate bisedes me Osmond Smythe-in (kembengula te vullneti i tij per te mos vene kurre me alkool ne goje), vura re se Osmond-i vazhdonte t?i hidhte veshtrime te shpeshta burrit te moshuar ne qoshe. U bera kureshtar dhe pyeta kush ishte ai.
– eshte babai i Harry-t, – me tregoi Osmond Smythe me ze te ulet. – Harry ka vdekur ne nje aksident dhe mua me kane dhene njeren nga veshkat e tij.
– Kuptoj, ky fakt ju ka lidhur midis jush.
Miku tundi kryet:
– Nuk e kam njohur kurre kete plak te marre. Nuk eshte ketu qe te kujdeset per mua, por per t?i bere nje vizite veshkes se te birit.
E po, mendova, perse jo! Nese plaku kishte deshire t?i jepte lamtumiren e fundit asaj cka i kishte mbetur nga i biri, miku im nuk kishte perse t?ia mohonte kete privilegj te vogel.
Muaj me vone, kur e pashe perseri Osmond Smythe-in, ai po kthehej nga fusha e golfit. E kush po ia mbante pajisjet, thoni ju, kush tjeter, vecse vete zoteria i moshuar me veshtrimin e trishte e cizmet me qafa te larta, ai qe kisha pare ne spital. Kjo, natyrisht, rizgjoi kureshtjen time.
– eshte nje histori qesharake, – me tha Osmond Smythe. Vura re se, megjithate, nuk qeshte. – Me ndjek kudo qe vete. Ne zyren tim, ai rri ne paradhome. Ne shtepi, eh, i kemi dhene dhomen e miqve. eshte halli i veshkes se Harry-t, kupton, dhe ai e ruan, duke u siguruar se une e kam nen kujdes.
– Tani e mora vesh perse te eshte bere caddie, – thashe per mbajtesin e pajisjeve. – Per lehtesi.
– Ne fakt, nese luaj golf, e bej per shkak te tij, – me shpjegoi Osmond Smythe. – Ai do qe une te merrem me kete sport, sepse i ben mire veshkes se Harry-t.
Kaluan dhe shume muaj te tjere, perpara se kjo lidhje e pazakonte te terhiqte serish vemendjen e kureshtjen time. Me foli per ta nje mik i mikut tim.
“Nuk do ta njihje”, me tregoi miku yne i perbashket per Osmond Smythe-in. “Fakti qe ka gjithnje nje hije nga pas, po e con ne nje ezauriment nervor. Dhe sa me teper keqesohet ai, aq me shume shqetesohet plaku e me shume i ngjitet pas. Po e detyron Osmond Smythe-in te marre doza te medha Vitamine E. Dhe nuk fle me ne dhomen e miqve. Shtron per te fjetur ne kembet e shtratit te Osmond Smythe-it.”
“Duket se eshte pikerisht plaku qe po ben te deshtoje misioni i tij”, thashe. Miku yne i perbashket ishte i nje mendjeje me mua. “Dhe cka eshte me tragjikja, kam frike se plaku po e shtyn Osmond Smythe-in t?ia filloje serish te pirit.”
Ishte nje frike profetike.
Disa jave me vone, ndersa hyja ne nje restorant per te drekuar, degjova papritur nje “psss”. Dukej se vinte nga nje palme e madhe ne vazo. Hodha veshtrimin dhe prapa saj zbulova Osmond Smythe-in. Nga ai qe njihja, kishte mbetur vec nje kujtim. Floket e tij ishin bere te bute si prej bore dhe syte te futur thelle ne zgavra.
“Shpetome”, peshperiti me nje pamje prej te deshperuari. “Duhet te pi dicka!” I thashe te provonte ne bar. “Porosit ti per mua”, m?u lut. “Kur baristi te vere goten ne banak, me bej nje shenje. Une do te futem me vrap.”
Frika e tij imagjinare ishte se mos hija e vet e moshuar ndodhej ne prite diku prane. Keshtu, per keqardhje e meshire, ndoqa sugjerimet e tij. Hyra ne bar dhe porosita pijen qe me kishte kerkuar. Kur e sollen ne banak, i bera shenje Osmond Smythe-it se po e priste shpetimi.
Ai u ngrit vrik prapa vazos se palmes dhe u drejtua nga banaku me galop. Por ndersa behej gati te rrokte goten, plaku u shfaq papritur pas banakut, si nje djall hakmarres. Ngriti bastunin e trashe, qe e mbante me vete dhe e beri cope-cope goten me pije qe kerkoi miku. Osmond Smythe-i uleriti nga tmerri dhe doli me vrap nga restoranti. Plakushi iu vu pas duke u lekundur ose, per te qene me te sakte, iu vu pas veshkes se Harry-t.
Historia, dhe kjo eshte me e pabesueshmja, do te kete se shpejti nje hapy end. Osmond Smythe eshte shtruar serish ne spital dhe plakushi i gjendet prane. Jane ne pritje. Kur te krijohet rasti dhe te behet me mire, miku im do t?i nenshtrohet nje trapianti tjeter. Veshken e Harry-i do t?ia heqin dhe do t?ia vene dikujt tjeter. Po presin nje dhurues qe t?i jape Osmond Smythe-it nje veshke, per te zevendesuar ate te Harry-t. Shtyrja e operaconit ka ardhur si rezultat i kembenguljes se mikut tim qe dhuruesi ne fjale te jete jetim.

Perktheu Vjollca Lisi

Kuteli i keqkuptuar

Behar Gjoka

Thelbi i rimarrjes, megjithatë dhe veçmas si përkujtesë librore, përftoi dhe lartoi praktikën shkrimore Borgesiane. Një përvojë shkrimi, që ka joshur me dhjetëra shkrimtarë të shquar të letërsisë botërore, duke u bërë një dukuri estetike e përveçme, madje hartografia letrare, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, gjithnjë e më shumë dëshmon se realizmit magjik nuk i përket vetëm ngjyra amerikano-latine. Shkrimtarë të tillë si Chingiz Aitmatov, Umberto Eco, Sally Gearhardt, Herman Hesse, Peter Hoeg, Janette Hospital, Herbert Read etj., gjithnjë sipas studimeve letrare (Evelyn C. Leeper, kritik amerikan i kësaj kohe), kanë të shkruar dhe ligjëruar së paku nga një libër me tonet dhe ngjyrat e realizmit magjik. Listës së gjatë, të shkrimtarëve të këtij modeli letërsishkrimor, mjaft interesant, natyrshëm u rri pranë edhe Franz Kafka me “Metamorphosis”. Esenca letrare, veçmas ajo e trilluar në tregimtari, ngjashëm me formulimin gjasime kujtesash, siç e pati përcaktuar Borges-i, si një përftesë autoriale dhe domethënëse e formatimit të shkrimit të prozës, ku noton pjesa më e madhe e prozës së Kutelit, njëherit fsheh dhe zbulon prani arketipale, të cilat integrohen edhe në materien e prekshme fantastike dhe magjike, pra më shumë si një dysi letrare, e ngjeshur në ngjyrimet fantastike dhe magjike. Megjithëse, pranëvënia kaq ndërliqshëm dhe fuqishëm nga ana letrare e universit (real) të çuditshëm me Universin (imagjinar) të mrekullishëm, siç e sugjeron Plasari, mbetet në gjendje të pezullt dhe që pret të lexohet dhe zbulohet pambarimisht. Në thelbin e shprehësisë letrare trillimnaja e imagjinares e presupozon fantastiken dhe, madje edhe mundësohet si realitet letrar nëpërmjet kozmogonisë së saj, aq të bukur dhe të larmishme. Pra, në përpjekjen e suksesshme për ta larguar vargonjësh të leximit sociologjik, e ngushtojnë krejt pakuptueshëm rrethin e shqyrtimit dhe të verifikimit të prozës kuteliane, duke i vënë ca më tepër dhe vetëm mëgojëzën e formatit fantastik.

Ndërsa në prozën e mirëfilltë autoriale, tregimet dhe novelat e tij, por edhe rrëfimet dhe rrëfenjat, pjesa më e madhe e tyre, padyshim që përqarkëzohen edhe nga principet fantastike, si dhe pikëpërkimet e tyre rastësore me realizmin magjik. Prozat e këtilla si: “Vjeshta e Xheladin Beut”, “E madhe është gjëma e mëkatit”, novela të qarta këto, “Qysh e gjeti Ago Jakupi udhën e Zotit”, “Fshati im e pi rakinë”, “Lumi i madh”, “Xha Brahua i Shkumbanores”, tregime të pastra, si dhe rrëfenja “Rinë-Katerinëza” e ndonjë tjetër, në shpalimin e ndodhive dhe të shprehësisë letrare, i përkasin në njëfarë mënyre edhe ngjyrimeve të realizmit magjik. Ato, përgjithësisht dhe veçmas, ofrojnë një botë reale të përvijuar mjeshtërisht nga shkrimtari, personazhe realiste si Xheladin Beu, Ago Jakupi, Xha Brahua, Kalia etj. Gjithashtu, po aty, vërejnë se mesazhet që përcillen në tekstet e këtyre krijimeve, bartin gjurmë të një moraliteti të paqartë dhe të mjegulltë, si dhe pasqyrohen dhe përndriten edhe konflikte të brendshme personale, si dhe ndërpersonale. Shenjë tjetër, që bartin tregimet dhe novelat, rrëfimet dhe rrëfenjat e shkrimtarit, por edhe teksti romanor, është edhe margjinalizimi dhe portretimi i pasioneve vigane. Burimësia e prozës së shkrimtarit, nga ana e leximeve dhe studimtarisë së shqipes, me shpeshti kërkohet:

– Në krijimtarinë gojore, aq e larme në letrat shqipe.

– Në pasazhet biblike, më të prekshme sidomos në tekstin e novelës mbi mëkatin e trupit.

– Në shfrytëzimin e teksteve biblike, tashmë të përkthyera, nga Kristoforidhi dhe Noli.

– Në fitimin e përvojës shkrimore të këtij tipi shkrimor dhe patjetër edhe të nivelit artikulues dhe letrar, nga më të dalluarit në letrat shqipe, sidomos pas përkthimit të Gogolit etj.

– Në shfrytëzimin e një përvoje të dyfishtë dhe të dyzuar, edhe mitike, pra sipas mitit rumun, edhe librore, kryesisht simbas romanit “Drakula” të Braun Stoker etj.

Gjer më tani, nga ata që e kanë studiuar dhe pranuar vlershmërinë e paratekstit, gjithnjë në marrëdhënie me tekstin parak, pra me tekstin pasardhës dhe madje edhe me situatën e hipertekstuaslitetit, pra të situatës së plotë të një rrjete të pranishme tekstuale, në trajtesat teorike ose shqyrtime analitike, të kryera me këtë rast, nuk ka ngjarë ende, në asnjë kohë dhe rrethanë, në asnjë letërsi dhe autor, të madhe apo të vogël, që ky i fundit, pra parateksti hipotetik ose edhe i argumentuar, si ndërlidhni dhe prejardhje, të përmbysë dhe të përzërë tekstin autorial. Nëse mund të ngjasë, atëherë do të duhej konsideruar Letërsia si Histori e Parateksteve, pra do të duhej të shembej ngrehina e Historisë së Letërsisë Botërore, e po ashtu edhe çdofarë Histori Letërsie e tjetërsojshme, dhe të niste procesi i shqyrtimit dhe i shkrimit të Historisë së Parateksteve Letrarë. Sugjerimi i hedhur kohë më parë rreth kësaj çështjeje të mirëfilltë teorike, por po kaq edhe praktike, nga Northrop Fraj në librin “Anatomia e Kritikës”, teksa shprehet: …përpjekjet për ta krahasuar Banionin dhe Spenserin pa iu referuar Biblës, ose për të gjurmuar ngjashmëritë e tyre në një origjinë të përbashkët me romancën laike janë disi të pavend…(1990: 264), përndrit jo pak prej humbellave të pranishme. Si me çdo fushë tjetër, edhe në marrëdhënie me letraren dhe verifikimin e saj, edhe në shekullin e njëzet e një, ne vijojmë të dëshmojmë vonesën e fazës, në kapjen dhe trajtimin e kësaj dukurie me mjaft vlerë. Në periudhën pasmoderne, mënyra e verifikimit krahasimtar, paraqitet si një optikë më tepër në tërheqje e sipër, se sa në fushëveprim, prandaj vrundullimat e fundme i ngjajnë më shumë një suferine pas tufanit ose revolucionit të vonuar në një gotë uji. Vepra e letrare e shkrimtari ka kaluar në tri periudha pranie dhe mospranie:

A – Të shkëlqimit, si shkrimtar dhe intelektual i dorës së parë, me veprimtari të gjerë botuese dhe studimore, që përfshin një periudhë të ndritur të historisë së ekzistencës së kombit shqiptar, si dhe të letërsisë së viteve ‘30 dhe ulet sipari i saj në nëntor të vitit 1944.

B – Periudha e dyzuar, e heshtjes së gjatë dhe vrastare të emrit, figurës dhe veprës së gjerë letrare, një heshtje tronditëse dhe shkatërrimtare.

C – Rizbulimi i Dhimitër Paskos, në të gjitha përmasat përfaqësuese, si intelektual dhe shkrimtar, e sidomos i krijimtarisë dhe kontributeve të vyera të tij.

Shqyrtimi krahasimtar, kryer me jo pak ngut, u bë rishtas shkas për të evidentuar edhe prirjet kryesore në trajtimin e krijimtarisë, në ndërkohësi:

Së pari: Një lexim sociologjik dhe i metodës letrare që në fakt, pa shumë zhurmë ka arritur që ta zbehë veprën e tij letrare

Së dyti: Leximi i përqasjes së veprës së autorit, përgjithësisht me letraren librore. Burimet, kryesore dhe të dëshmuara, varësisht mënyrave të leximit dhe shqyrtimeve, janë kundruar në disa pamje:

– Si një përvojë e huamarrë nga krijimtaria gojore, kryesisht e popullit shqiptar, së paku po të nisesh nga pohimet e vet shkrimtarit, i cili ka përndjekur dhe parapëlqyer krijimtarinë gojore.

– Si një huamarrje që lidhet, dukshëm dhe qartësisht me artin libror, ku edhe tentohet të shpërfaqet alternativa e përqasjes, qoftë me Biblën, librin e shenjtë, por edhe me letraren autoriale, qysh me Gogolin, Tolstoin, Borgesin, Markesin, Kristoforidhin, Nolin etj.

– Së fundi dhe kryesisht rasti i novelës “E madhe është gjëma e mëkatit”, siç është lënë që të kuptohet se paskërka ndikesa të dyfishta, edhe librore, posaçërisht me romanin “Drakula” të shkrimtarit irlandez, Braun Stoker, botuar në vitin 1847, si dhe orale, pra nga miti rumun mbi drakulën.

Fakti i novelës “E madhe është gjëma e mëkatit”, veçmas kjo e fundit, që Kuteli, e shkruan dhe e pohon vet qartazi se është mbështetur vetëm në gojëdhënat e vendlindjes së tij, pra të Pogradecit, e ndërlikon jo pak situatën e trajtimit dhe verifikimit të atij teksti, të krahasimit me tekstin parak të mitit rumun, e mandej edhe me tekstin e romanit të Stokerit, gati të pagjasshëm në tekstin e novelës, (Në mos qoftë si qëllim parak që në fillim të lidhet novela me mitin rumun, e mandej jeta dhe origjina e vet shkrimtarit me rumunët, çka ditën për diell ka ngjarë me Migjenin duke rrëmihur në gjurmë të pa baza lidhur me origjinën e tij serbe, me pa të drejtë dhe pa asnjë argument shkencor), kryesisht në kuptimin e një hamendjeje, përgjithësisht po hipotekë përqasjeje, të artikuluar si krahasim:

– Si shenjë e padiskutueshme e shtrirjes dhe pranisë së mitit edhe në folklorin shqiptar.

– Si dëshmi e rishkrimit të saj nga ana e shkrimtarit, çka në fakt gati e pamundëson përputhjen e mitit, si mit i pastër rumun apo i përpunuar në romanin e Braun Stoker.

– Si detaj ndërlidhës i nevojshëm dhe i pashmangshëm, pra ku shfaqet dhe shpërfaqet elementi që lëviz nga njëri popull te tjetri.

– Si lodrim qëllimor dhe funksional i autorit, natyrisht një lojë e dyfishtë dhe e dyzuar.

Fillesat e diskutimit të dhënie-marrjes të kërkohen qysh me “Epin e Gilgameshit” dhe sidomos mjaft të prekshme me veprën poetike të Homerit, e cila është mbështetur në mitet dhe mitologjinë e lashtë greke përmbi Luftën e Trojës. Në këtë kuptim, krejt të ngushtë dhe vetëm shqyrtues dhe verifikues, poemat homerike, pra “Iliada” dhe “Odisea”, kanë si paratekste mitin e Trojës dhe padyshim edhe dhjetëra mite të tjera të antikitetit. Po ashtu, moria e teksteve të tragjedianëve të antikës greke (Eskili, Sofokliu, Euripidi, por edhe komediani Aristofani), kanë si paratekst veprat fondamentale të Homerit, si dhe mitologjinë e lashtë greke. Mjaft interesante dhe domethënëse paraqitet gjurmimi i parateksteve të veprave shekspiriane, të cilat natyrshëm të çojnë, në kuptimin e mjeteve dhe frymës dramatike, tek tekstet e Eskilit, sidomos tek gojëdhënat anglike dhe padyshim edhe te gjeneza Biblike. Prapë Shekspiri mbetet Shekspir. Për të kërkuar paratekstet e pamënjanueshme ndihmon edhe sugjerimi i dhënë prej Erich Fromm: Edhe pse është e vërtetë që përmbajtja e mendimeve tona, kur jemi zgjuar, nuk i nënshtrohet kufizimeve të hapësirës dhe të kohës, kategoritë e mendimit logjik janë ato të hapësirës e të kohës. (1998: 23), tek libri “Gjuha e harruar”, diç sqaron dhe kthjellon nga makthi përjetues i përqasjeve të burimësisë paratekstuale dhe të teksteve origjinare dhe të origjinës. Këtij rregulli të prianshëm të ekzistencës dhe evoluimit të letrares, ose siç e sugjeron Teodorov tek “Poetika e prozës”, ndërsa nënvizon: Ligji i mospërsëritjes (sado e vështirë që të jetë për t‘u besuar se mund të imagjinohet një ligj i tillë estetik); një tekst autentik nuk ka përsëritje.(2000: 16), nuk ka shanse t‘u shpëtojë as ligjërimi letrar i shqipes, i çdo hapësire dhe kohe. Mjaft domethënëse në pikëpamje të tekstit dhe paratekstit, të vlerës dhe situatës që ngërthen tekefundit situata tekstologjike është ideja e U. Ecos: …teksti është një makinë e keqe që kërkon nga lexuesi shumë vëmendje dhe bashkëpunim.(1997: 66), e hedhur në librin “Gjashtë udhëtime nëpër pyjet narrative”. Situata e teksteve që mbindërtohen si paratekste, nuk prek ase tanon tekstin kutelian:

Së pari: Dyfishimi mbindërtues, si tekst i mbivënë apo si një mbishtresim i pashmangshëm, është kapilari i pandërprerë i letërsisë si univers i mëvetësishëm dhe i vetvetishëm.

Së dyti: Sprova letrare, e çdo letërsie, pra edhe e letrave shqipe, përtej kohore dhe hapësinore.

Së treti: Si ligjësori e brendshme, pavarësisht gjuhës, pavarësisht hapësirës dhe kohës, e magjisë letrare, e cila nuk mund të kuptohet, pa praninë e mbindërtimit të zanafillës.

Prandaj, që të shmanget ajo çka paralajmëronte më herët tek Leksione Amerikane Italo Calvino: …se sa shokantë, janë ata që mendojnë ta anatemizojnë tekstin, ata që e teprojnë me close reading (1997:37), si për të shpëtuar nga makthi i kërkimtarisë së tepruar, i kërkimtarisë së pambarueshme dhe madje të pambërritshme të letrares, të artit që i tejkalon zakonisht përmasat e matshme. Dija teorike i qaset tekstit, pa harruar se: Fjala poetike i shpjegon gjërat, por asgjë s‘mund ta shpjegojë fjalën poetike dhe fjalën në përgjithësi.(1996: 22), siç e sugjeron U. Eco te libri “Struktura e Papranishme”. Tekembramja materia poetike, së pari do parë në raport me vetveten, ose siç e formulon Xhonatan Culler: …se kuptimi i tekstit është përvoja e lexuesit (një përvojë që përfshin mëdyshjet, hamendjet dhe vetëndreqjet).(2001: 71), në librin “Teori Letrare”. Teksti letrar, pra proza e Kutelit, nuk ka gjasa t‘u mëshihet dy situatave:

– Kontekstit shkrimor, të fiksuar dhe ta pandryshueshëm, që bart vulën reale dhe mbetet e palëvizshme.

– Kontekstit receptiv (marrës), po aq i rëndësishëm.

Ngjashmëria formale apo më gjerë se sa kaq, shpërfillet qysh prej lashtësie, nga Aristoteli kur thosh: Kështu, Sofokliu nga një anë është imitonjës i ngjashëm me Homerin, se që të dy imitojnë personazhe me karakter më të mirë, por ai nga ana tjetër është i ngjashëm edhe me Aristofanin…(1998: 54), duke e parë kështu ngjashmërinë si ndërlidhje dhe marrëdhënie e pashmangshme.

Marrë nga libri “Kuteli dhe letrarja”, ende në proces botimi

Ashtu si dashuria, libri nuk vdes kurrë

Umberto Eko 

Ditë më parë, duke punuar rraskapitshëm, ndesha në një kanal, ku po transmetohej një farë spoti i gjatë, apo lajmërimi për diç që gatitej të vinte. Kam përshtypjen si ishte te Katra apo Pesa, por s’jam fort i sigurt (dhe thënë këtë, siç theksoja në një Zarf të shkuar, sa shumë qenka i pambrojtur ideologjikisht telespektatori krahasuar me lexuesin e gazetave, e cili e di me siguri se kush po i flet). Qenë duke u reklamuar çudanet Cd-rom, disqet që mund të na ofrojnë të njëvlershmen e një enciklopedie të tërë, me ngjyra, tinguj dhe mundësisht me lidhje të menjëhershme nga argumenti në argument. Meqenëse po krijoj një farë përvoje në këtë fushë, e pra e njoh argumentin, po e ndiqja ngulazi. Derisa, në një farë pike, dëgjova emrin tim: po thuhej se unë do ta pranoja se këto disqe do të zëvendësojnë përfundimisht librat.
Askush, nëse nuk është paranojak, s’mund të mëtojë që të tjerët të lexojnë gjithçka që ai shkruan, por të paktën mund të shpresojë që mos t’i thonë të kundërtën, sidomos nëse po e përdorin, paligjshëm, si dëshmitar të diçkaje. Në të vërtetë po e përsëris fort e më fort se Cd-rom “nuk” mund të zëvendësojë librin. Ose ai që e ka shtriqur atë tekst është një i marrë, ose është një gënjeshtar. Nuk ka mundësi të tjera. Në çdo rast, lipsej që të sterilizoheshin prindërit e tij prej kohësh, pse tashmë dëmi është bërë.
Ka dy lloje librash. Ato për t’u konsultuar dhe ato për t’u lexuar
Të parët (prototip është lista telefonike, por mund të shkohet deri te fjalorët dhe enciklopeditë) zënë shumë vend në shtëpi, janë të vështirë për t’u manovruar dhe janë të kushtueshëm. Ata mund të zëvendësohen nga disqet multi-medial, kështu lirohet hapësirë, në shtëpi në biblioteka publike, për librat për të lexuar (që shkojnë nga “Komedia hyjnore” te romani i verdhë më i vonë).
Librat për t’u lexuar nuk mund të zëvendësohen nga asnjë gjësend elektronik.
Janë bërë për t’u mbajtur në dorë, edhe në shtrat, edhe në barkë, edhe atje ku nuk ka spina elektrike, edhe atje ku e kur çfarëdo lloj baterie shkarkohet, mund të nënvizohen, të përballojnë libërshënues, mund të bien në tokë, apo të braktisen hapur në dysheme, apo në gjunjë kur na merr gjumi, rrinë në xhep, rrëgjohen, marrin një trajtë vetanake sipas intensitetit dhe rregullsisë së leximeve tona, na kujtojnë (nëse na shfaqen shumë të freskët dhe të paprekur) se ende nuk i kemi lexuar, lexohen duke mbajtur kokën si të duam ne, pa na detyruar të rrimë e të lexojmë të çimentuar në ekranin e kompjuterit, miqësor në gjithçka përveçse me cervikalen. Provoni të lexoni gjithë “Komedinë hyjnore”, edhe vetëm me nga një orë në ditë në kompjuter dhe pastaj më bëni me dije.
Libri për t’u lexuar i përket atyre mrekullive të teknologjisë së përjetshme, ku bëjnë pjesë rrota, thika, luga, çekiçi, kutia, biçikleta. Thika u shpik shumë shpejt, biçikleta shumë më vonë. Po le të mundohen sa të duan dizenjatorët, duke modifikuar ndonjë pjesë, thelbi i thikës mbetet gjithnjë i njëjtë. Ka makina që e zëvendësojnë çekiçin, por për disa gjëra do të lypet ngaherë nevoja e diçkaje që ngjason me çekiçin e parë, që s’është gjetur kurrë në koren e tokës. Mund të shpikni një sistem kambjoje shumë të sofistikuar, por biçikleta mbetet ajo që është, dy rrota, një shalë dhe pedalet. Përndryshe quhet motor dhe është tjetër gjë.
Njerëzimi ka shkuar përpara nëpër shekuj duke lexuar dhe duke shkruar fillimisht në gurë, pastaj në rrasa, pastaj në rrotulla, por ishte një mund i madh. Kur zbuloi se fletët mund të lidheshin mes syresh, edhe pse ende dorëshkrime, lëshoi një ofshamë lehtësimi. Dhe kurrë nuk mund të heqë më dorë nga ky mjet i mrekullueshëm.
Forma-libër është e përcaktuar nga anatomia jonë. Mund të jenë të stërmëdhenj, por së shumti ata kanë funksionin e dokumentit apo zbukurimit; libri standard nuk duhet të jetë më i vogël se një paketë cigare, apo më i madh se “Espresso”. Varet nga përmasat e dorës sonë, dhe këto – të paktën tash për tash – nuk kanë ndryshuar, me paqtimin e Bill Gates-it. Është e vërtetë që teknologjia na premton makina, me të cilat mund të eksplorojmë përmjet kompjuterit bibliotekat e gjithë botës, të përzgjedhim tekstet që na interesojnë, t’i shtypim në shtëpi në pak sekonda, me germat që dëshirojmë – ashtu siç na e lyp miopia, apo siç na e ka ënda nga ana estetike – teksa e njëjta fotokopje na i lidh kopjet, në atë mënyrë që secili prej nesh të jetë në gjendje të krijojë vepra personale. Po pastaj? Do të zhduken krijuesit, tipografitë, libërlidhjet tradicionale, por do kemi ndër duar, ende dhe ngaherë, një libër.

Përktheu: Eldon Gjikaj