Edmond SHARKA
NJË FAQE E RE E HISTORISË SË SHQIPËRISË, NË PRAG TË RËNIES SË PERANDORISË
Historia e shteteve të mëdha botërore por dhe të vogla, personit apo personave që kanë kontribuar për themelimin apo ngritjen e këtyre shteteve, secilit i ka dhënë rolin që i përket në histori. Ndërkohë që krejt e kundërta ndodh me historinë e Shqipërisë. Nacionalizmi[1] na shfaqet gjithandej dhe në çdo kohë. Përmendet më së shumti veprimtaria e Skënderbeut për 25 vjet (1443-1468)[2] se sa historia e shqiptarëve nën Perandorinë Osmane për 523 vjet (që nga beteja e Fushë-Kosovës 1389 deri më 28 nëntor 1912), më së shumti flitet për 3 klerikë të krishterë (Marin Barleti, Frank Bardhi, Pjetër Bogdani), si shqiptarë dhe nacionalistë të mëdhenj (gjatë periudhës komuniste iu ishte fshirë dhe përkatësia e besimit të tyre) se sa për dhjetëra e qindra myslimanë të administratës, duke filluar nga vezirë, guvernatorë, komandantë e drejtues ushtarakë, akademikë etj. të niveleve më të larta deri në më të ulëta, që punuan në Perandorinë Osmane. Një pjesë e madhe prej tyre pothuajse nuk përmenden aspak. Një pjesë e konsiderueshme e tyre përmenden vetëm me emër duke mos ditur asgjë tjetër mbi jetën e tyre, madje trillohet mbi të gjithë ata duke i quajtur shpeshherë ‘nacionalistë’ e duke i zhveshur nga petku fetar që ata mbartnin mbi vete e tyre, madje historia jonë e shkruar gjatë viteve 1945-1990, na lë të kuptojmë që pjesa më e madhe e tyre kanë qenë ‘ateistë’ jo fetarë ata personalitete që i kanë interesuar, ndërsa disa të tjerë i ka lënë në harresë totale, apo më keq akoma për disa hoxhallarë-dijetarë (ulema) apo dhe myslimanë të thjeshtë që: …jo vetëm që nuk janë përfillur, por janë përbuzur, janë nënçmuar, madje edhe janë akuzuar si “turkoshak”, “turkofil”, “turkoman” “sulltanistë” …![3]
Ne po përmendim vetëm disa nga këta personalitete myslimanë[4] të periudhës 1870-1945, çdokush që dëshiron t’i njohë më hollësisht mund të hulumtojë rreth këtyre figurave, ose dhe të ndërmarrë ndonjë studim për ndonjërin prej tyre, që të njihet ashtu si vërtet e meriton të njihet.
Fillojmë me veprimtarët e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881): Ahmed Efendi Korenica, Ismail Efendi Yvejsi, Myderriz Hasan Efendi Shllaku, Myderriz Daut Efendi Boriçi (1825-1896), Hafiz Salih Hylja, Hafiz Tamizi, Myderriz Haxhi Zeka, Myderriz Ymer Efendiu, Myderriz Osman Efendiu, Myderriz Ali Efendiu, Myftiu Zejnel Abedini, Mulla Hasani, Hoxhë Moglica, Myderriz Abdyl Efendiu, Iljaz pashë Dibra(Qoku), Ali pashë Gucia, Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, Haxhi Shabani, Ali bej Tirana, Qazim bej Gjirokastra, etj.
Drejtuesit dhe organizatorët kryesorë në Lidhjen e Pejës (1899) kishin qenë pjesëmarrës dhe në Lidhjen e Prizrenit si: Myderiz Haxhi Zeka, Myderiz Ismaili, Myderiz Abdullahu, Myfti Salihu, Bajram Curri, Myderiz Mehmet Hamdiu, Mehmet Aqifi, Zenel Beu, Ali pashë Draga nga Rrozhaja, Ismail Haki pashë Tetova, Abdyl Halimi, Mehmet Sherifi, Myderiz Abdyli, Naxhi Mehmet Sulejmani, Mehmet Aqifi, Mehmet Tahiri, Mehmet Murati, Isuf Tabaku, Selim Çoba, Mehmet Beci, Haxhi Alush Dibra, Haxhi Haki Lohja, Halil Mandiqi, Shaqir Shabani, Hysen Dragusha etj.
Në Kongresin e Manastirit (1908), Fehim Zavalani, Refik Toptani, Emin bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu, Ramiz Daci, Xhemal Beu, etj. Në Kongresin e Dibrës (1909), Vehbi efendi Dibra (Agolli), Hafiz Ali Korça, Abdyl Ypi, Jusuf Karahasani, Haxhi Hafiz Ibrahim Efendiu Murat Aga, etj. Në Kongresin e Elbasanit(1909), Hafiz Ibrahim Dalliu, Refik Toptani, Ahmed Dakli, Jusuf Haxhi Mima etj.
Kontribuues në shpalljen e Pavarësisë në Vlorë(1912), Eljas Be’ Vrioni, Hajredin Be’ Cakrani, Sami Be’ Vrioni, Myfti Vehbi Efendiu Dibra, Abas Efendiu, Mustafa Aga, Jahja Efendiu, Shefqet Be’ Daiu, Aziz Efendiu, Veli Efendiu, Elmas Efendiu, Abdi Bej Toptani, Mustafa Asim Efendiu, Kemal Beu, Ferid Vokopola, Dr. Myrtezai e Nuri Efendi Sojli, Hamdi Beu, Mustafa Barotçiu, Xhemal Beu, Ymer Beu, Ibrahim Efendiu, Abdi Be’ Toptani, Murat Be’ Toptani, Ismail Kemal Beu, Zyhdi Efendiu, Qazim Kokoshi, Ekrem Beu, Veli Be’ Klisura Skrapari, Syrja Be’ Vlora, Mehmet Pashë Dërralla, Isa Boletini, Ajdin Be Dranga, Mahmut Efendi Kaziu, Ismail Beu, Sherif Efendiu etj.[5] Sami Frashëri, Hasan Tahsini, Hafiz Ali Korça, Hafiz Ismet Dibra, Hafiz Ali Kraja, Hafiz Ibrahim Dalliu, Hafiz Sherif Lengu, apo Hafiz Mustafa Varoshi , Hafiz Derguti, Hafiz Bakalli, Hafiz Myrtezai, Hafiz Muhamet Bekteshi[6] e shumë e shumë të tjerë që njihen apo nuk njihen, por ne momentalisht po mjaftohemi me kaq.
Shumë flitet për Lidhjen e Prizrenit (10 qershor 1878)[7] pasi është veprimtaria e parë mbarëkombëtare e shqiptarëve të mbledhur rreth një qëllimi të përbashkët, ruajtjes së tërësisë territoriale të banuar nga shqiptarët nën Perandorinë Osmane. Ashtu si shumë autorë të huaj theksojnë se: “Një lëvizje kombëtare shqiptare nuk u shfaq deri më 1878 dhe, edhe atëherë ajo erdhi kryesisht si reaksion ndaj kërcënimeve të jashtme. Krerët shqiptarë e ndjenë rrezikun në rritje ndaj pozicionit të tyre kur u shpallën kushtet e Traktatit të Shën Stefanit[8] më 3 mars 1878. Territoret kombëtare iu qenë caktuar kështu vendeve sllave ortodokse, asnjëri nga të cilët nuk pritej të sillej butësisht me muslimanët. Ajo që i detyroi shqiptarët të vepronin ishte rreziku nga fqinjët e tyre dhe jo nga qeveria osmane.”[9] dhe kështu aktivistët e Lidhjes nxituan që ta realizonin këtë kongres mbarëkombëtar para se të mblidhej Kongresi i Berlinit[10] në të cilin do merreshin vendime kundra Perandorisë Osmane veçanërisht ndaj territoreve të saj në Ballkan, kështu që atdhetarët shqiptarë më së shumti myslimanë bënë këtë lëvizje që të mbronin trojet shqiptare nga rreziku që i kanosej. Në betejën midis Shtetit Osman dhe Rusisë në vitet 1877-1978, është diskutuar për ndarjen e territoreve shqiptare midis Malit të Zi, Serbisë, Greqisë dhe Bullgarisë që pritej të themelohej. Anglia, Franca, Italia dhe Rusia e mbështetën këtë çështje. Ndërsa Greqia donte të zaptonte krahinën e Çamërisë. Për shkak të rezistencës së përbashkët të Qeverisë Osmane dhe Lidhjes shqiptare te Prizrenit, Greqia kishte vetëm një territor të vogël – Artën.[11]
Si në Lidhjen e Prizrenit po ashtu dhe më pas në Lidhjen e Pejës, trumbetohet me të madhe veprimtaria e kryengritjeve të shek. XIX si veprimtari kundër Perandorisë Osmane (vlerësimi i historisë zyrtare të Shqipërisë), ndërkohë që shqiptarët kurrë nuk kishin kërkuar Pavarësi nga Perandoria Osmane, por kishin kërkuar gjithmonë autonomi, për t’u mbrojtur nga traktatet e hapura dhe të fshehta që po bëheshin nga Fuqitë e Mëdha apo fqinjët e tyre.
Sa për vendin që është mbajtur Lidhja, na jepet një ndërtesë e vogël dykatëshe që për çudi si ka shkuar kujt ndërmend deri më sot, se si dhe se ku i ka mbajtur kjo ndërtesë mbi 300 burra (150 prej të cilëve përmenden me emër), që u mblodhën në Kuvendin e Përgjithshëm më 1 korrik 1878, askush nuk mund të japë përgjigje. Sipas historisë së Shqipërisë “Kuvendi i zhvilloi punimet në një nga sallat e medresesë së ndërtuar në shek. XVII nga Mehmet Pasha, kjo ndërtesë ndodhet pranë xhamisë.[12] Pra xhamia na jepet thjesht si orientuese, si duket është fshirë nga memoria e kombit Xhamia e Bajraklisë[13] ose e Mehmet Pashës, në të cilën është mbajtur realisht Kuvendi i Lidhjes së Prizrenit, pasi logjikisht duket e pamundur që një objekt i shek. XVII të ketë një sallë aq të madhe sa të mund të mblidhet një Kuvend i madh, ndërsa dimë që struktura e Xhamisë e mundëson këtë gjë. Por ishte e pamundur për komunistët, që një Kongres kaq i madh dhe me një rëndësi të veçantë për shqiptarët të ishte mbajtur në Xhami apo në Medrese në të cilën mësohet feja Islame. Prandaj më mirë për ta ishte fshehja e argumenteve-fakteve se sa pranimi i kësaj gjëje.
Madje studiuesja e nacionalizmit shqiptar Nathalie Cleyer thekson se; “nënshkruesit ishin të gjithë muslimanë”. Kërkesat e tyre kryesore do ishin: të konsolidohej gjuha shqipe me qëllim që të sigurohej ekzistenca e tyre kombëtare; të bashkoheshin të gjithë territoret shqiptare nën një administratë të përbashkët, do të thotë në një vilajet (autonomia); të kryheshin reformat e nevojshme.[14] Kërkesat nuk do të merreshin parasysh nga Perandoria Osmane, për më tepër kjo Lidhje do të shtypej me forcë e do të përfundonte në vitin 1881.
Përpjekjet e Lidhjes së Prizrenit nuk do të përfundonin kaq shpejt, pasi luftën për mbrojtjen e trojeve të tyre shqiptarët do ta vazhdonin, herë të vetorganizuar e herë nën flamurin e Perandorisë, por ajo që ka më shumë rëndësi është se 18 vite pas Lidhjes së parë do të organizohej një tjetër lidhje po aq e madhe. Lidhja e Pejës (23-29 janar 1899)[15] me në krye Myderiz Haxhi Zekën, synoi që të merrte fatet e vendin në dorë për të mos u rënë pre e fqinjëve që synonin t’i aneksonin tërësisht këto troje, duke kërkuar autonomi, bashkimin e 4 Vilajeteve të banuar nga shqiptarët në një të vetëm dhe në asnjë moment nuk u kërkua Pavarësia, si në Lidhjen e Prizrenit dhe në Lidhjen e Pejës, për më tepër “Lidhja përcaktoi si detyrë kryesore të dorës së parë mbrojtjen e tërësisë territoriale të ‘Shqipërisë’ kundër orvatjeve që Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia do të ndërmerrnin për copëtimin e trojeve shqiptare.”[16]
E njëjta gjë ndodhi dhe në fillimin e shekullit XX (1900-1908), aktivistë të shumtë e patriotë[17] shqiptarë anembanë Perandorisë bënë përpjekje të shumta për autonomi, madje deputetë, politikanë, ushtarakë e shqiptarë të tjerë të administratës Osmane apo intelektualë, si Ismail Qemali, Shahin Kolonja, Hoxhë Kadri Prishtina, Hasan Prishtina, Ibrahim Temo, Jashar Erebara, Mit’hat Frashëri, Mihal Grameno, Njazi Resnja, Ejub Sabriu[18] etj., u munduan që çështjen shqiptare ta ngrinin në Parlamentin Osman, dhe ia arritën qëllimit, ata bënë marrëveshje me partinë e Xhonturqve. Mbështetja shqiptare ishte shumë e rëndësishme, po kjo nuk do të thotë që shqiptarët në këtë proces morën pjesë në një formë opozitare të organizuar kundër regjimit. Bashkimi i shqiptarëve me këtë lëvizje u realizua brenda dy viteve të fundit para shpalljes së Kushtetutës së Dytë (28 korrik 1908)[19]. Pikëpamjet e Xhonturqve, gjetën mbështetjen e shqiptarëve, ata parashikonin dhënien e lirive dhe të drejtave të barabarta politike çdo shtetasi osman pa dallim etnik, gjuhësor dhe fetar. Kjo i bëri shqiptarët të mendonin se më pas do të krijohej kuadri i nevojshëm ligjor që do të përligjte autoritetin e tyre në zonat ku gëzonin influencë.[20] Përfundimisht Xhonturqit erdhën në pushtet në vjeshtë të 1908 pas zgjedhjeve që u bënë, dhe, ata nuk morën parasysh asnjë premtim që kishin bërë për Liri-Barazi-Vëllazëri-Drejtësi në mbarë Perandorinë, për më tepër sapo erdhën në pushtet filluan “persekutimet” edhe më të mëdha ndaj aktivistëve për çështjen shqiptare, duke mos lejuar zhvillime të veçanta të nacionaliteteve që kishin ngelur në këtë kohë nën Perandori, pasi Greqia (1830), Serbia (1830), Rumania (1878), Bullgaria (1908) ishin pranuar të pavarura nga Perandoria Osmane gjithashtu dhe nga Fuqitë e Mëdha.
Pas këtyre zhvillimeve aktiviteti i shqiptarëve për të drejtat e tyre u shtua akoma më shumë, pothuaj në mbarë territoret ku banonin shqiptarët kishte luftë, kryengritje apo mbrojtje të trojeve të tyre, dhe të gjithë ishin dakord që Perandoria duhej të bënte reforma dhe t’i jepte më shumë të drejta shqiptarëve në të mirë të dy palëve, gjëja që vazhdon të kërkohet që prej 30 vitesh nga shqiptarët, që nga viti 1878 e në vazhdim do të ishte autonomia. Pikërisht mbas reagimit të Xhonturqve shqiptarët u mblodhën shpejt në Kongresin e Manastirit (14-22 nëntor 1908) në të cilin vendosën unanimisht për alfabetin shqip me shkronja latine mjaft i rëndësishëm për vendin, më pas Kongresi i Dibrës (23-29 korrik 1909), i cili theksoi dhe një herë bashkimin e mbarë shqiptarëve për interesat e vendit pa ndasi fetare e krahinore, iniciatorë të së cilit ishin myslimanët, gjë që u vu re në veprimtarinë e Kongresit, ku si kryetar u zgjodh Myftiu i Dibrës – Vehbi Agolli. Për këtë kongres do të kishte dhe shpifje më të mëdha pasi organizatorët do të akuzohen si persona që kishin për qëllim “islamizimin” dhe “osmanizmin” e Kongresit, ndërkohë që shpëtimtarët e kësaj kauze ishin “nacionalistët”!? Kongresi i Elbasanit (shtator 1909) do të ishte dhe kongresi i fundit i shqiptarëve para Pavarësisë. Në të do të viheshin në veprim vendimet e marra nga dy kongreset e mëparshme, duke themeluar për të parën herë shkollën e parë Pedagogjike shqipe, Normalen e Elbasanit, për të nxjerrë mësues që do t’u mësonin shqiptarëve gjuhën shqipe dhe fusha të tjera të shkencës në gjuhën shqipe. Gjatë tre viteve të fundit 1909-1912 shqiptarët nuk do të kishin nevojë më për kongrese, por do të fillonin veprimin, ata do të dilnin kundër vendimeve të marra nga Xhonturqit dhe kudo që jetonin (në trojet e banuara me shqiptarë), do të ngrinin krye për “vetëqeverisje” të nxitur dhe nga fqinjët që i “premtonin” shqiptarëve se mbas dëbimit të Perandorisë Osmane, Ballkani do t’i përkiste vetëm ballkanasve dhe secili popull do të formonte shtet-kombin e tij.
Tepër vonë e kuptoi qeveria osmane se krijimi i Shqipërisë autonome(1912) ishte rruga më e sigurt për të fituar përkrahjen e shqiptarëve kundër sulmit nga ana e Serbisë, Greqisë, Malit të Zi e Bullgarisë; dhe që Shqipëria autonome do të krijonte një pengesë kundër ekspansionit të mëtejshëm austro-hungarez apo sllav.[21]Kërkesat e bëra nga shqiptarët më 9 gusht 1912 të radhitura në 14 pika iu paraqitën Perandorisë nga Hasan Prishtina, prandaj do të emërtoheshin si “14 pikat e Hasan Prishtinës”, ndër të tjera në to kërkohej: një sistem special i administratës; drejtësi konform nevojave të vendit; shërbimi ushtarak të kryhej në Shqipëri me përjashtim të rasteve të luftës; ruajtjen e adeteve/zakoneve të Islamit; liria për të hapur shkolla, mësimit në gjuhën shqipe në çdo nivel etj.[22]; pika të cilat do të shqyrtoheshin nga Perandoria Osmane e drejtuar nga xhonturqit, që përfundimisht do të pranonin 11 nga këto pika më 18 gusht 1912. Në 8 tetor 1912 Mali i Zi do të ishte nismëtar i Luftës së Parë Ballkanike duke sulmuar territoret osmane në Shkodër, pasi kishte rënë dakord më parë dhe kishin bërë aleanca me Serbinë, Greqinë dhe Bullgarinë kishin ftuar dhe shqiptarët për një luftë të koordinuar bashkarish kundër Perandorisë Osmane. Mbas këtij veprimi të Malit të Zi, Perandoria do t’i shpallë luftë Serbisë (17 tetor 1912), një ditë më pas Greqia do t’i shpallë luftë Perandorisë[23], ndërkohë që shqiptarët ishin në luftë në mbarë trojet e tyre, disa në kryengritje kundër xhonturqve, disa në mbrojte të vendit të tyre ndaj sulmeve të fqinjëve, e kështu Lufta e nisur do të përfshinte mbarë Ballkanin e trazuar e cila do të rezultonte fatale për shqiptarët.
KONKLUZIONE
Deri më tani historia e Shqipërisë nuk është paraqitur në mënyrë të drejtë, me objektivitet, fillimisht kanë ndodhur devijimi-shpifje e trillime me vetëdije gjatë viteve 1945-1990, por mosparaqitja e fakteve dhe moskundërshtimi i këtyre trillimeve do ta përbaltnin historinë dhe në këto dy dekadat e fundit, ku ndryshimet e bëra janë aq të papërfillshme sa s’mund të konsiderohen të mjaftueshme. E veçanta e kësaj periudhe është se vlerësime të reja e të ndryshme me atë të Historisë Zyrtare na vijnë nga studiues të ndryshëm veçanërisht të huaj, por dhe shqiptarë.
Gjithandej përmendet që ndër shqiptarë besimi mbizotërues që nga shek. XVII ka qenë besimi Islam, dhe pothuaj për mbi 200 vite statistikat që na jepen janë +/- 70 % myslimanë (ku futen dhe bektashinjtë), 20 % ortodoksë dhe 10 % katolikë. Ndërsa ata që realizuan hapat-veprimtaritë-kongreset-kuvendet në të mirë të shqiptarëve e trojeve shqiptare (1876-1912), historia shqiptare ose na i paraqet si të krishterë, ose shekullaristë, ose ateistë, ose besimi i tyre nuk përmendet fare, por vetëm myslimanët nuk përmend gjëkundi historia zyrtare shqiptare, madje ata vetëm përbalten.
Realisht ata që kontribuuan për shqiptarët e më pas për Shqipërinë ishin më së shumti myslimanë.
Ajo që kërkohet përgjithësisht nga fetarët dhe veçanërisht nga myslimanët është studimi i hollësishëm i çdo qelize të historisë së trojeve shqiptare nën Perandorinë Osmane (1389-1912) dhe Historisë së Shqipërisë (1912-2012), dhe do të shikoni që përgjithësisht fetarët dhe veçanërisht myslimanët e kanë ngritur këtë vend, pasi shekullaristët për 35 vite (1925-39/1991-2013) nuk kanë mundur të bëjnë asgjë pavarësisht përpjekjeve, ata vetëm se kanë sjellë paqëndrueshmëri në vend dhe gjendje të mjerueshme, ndërsa ateistët-komunistë për vetëm 50 vite e dogjën, e shkatërruan dhe e copëtuan totalisht Shqipërinë, saqë akoma sot vazhdojmë t’i vuajmë pasojat në psikologjinë e mbarë kombit shqiptar.
Si përfundim, duhet të mësojmë historinë e vërtetë që të kemi një të ardhme të shëndoshë, pasi populli që s’di të shkuarën e tij, s’është i aftë për të patur një të tashme të mirë dhe nuk mund të ndërtojë një të ardhme dhe për më tepër është i destinuar të zhduket.
[1] Ka dy kuptime: 1. Ideologji dhe politikë reaksionare e borgjezisë së një vendi, e cila i vë interesat e veta të ngushta klasore mbi gjithçka, duke i paraqitur si interesa të të gjithë kombit, e quan këtë më epror ndaj kombeve të tjera dhe ndez përçmimin e armiqësinë ndaj tyre. 2. Lëvizje kombëtare kundër pushtimit dhe shtypjes së huaj; ndjenja kombëtare. Nacionalizëm i flaktë (i zjarrtë).http://www.fjalorshqip.com/
[2] Historia e Popullit Shqiptar -I-, f. 392-456.
[3] Roli i Ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, Mexhid Yvejsi.
[4] Nuk marim përsipër të vlerësojmë nivelin e tyre të besimit, se sa myslimanë ishin në të vërtetë, pra cilës shkallë të besimit i përkisnin, pasi për këtë gjë duhen studime të hollësishme të jetës së secilit prejt tyre, madje disa prej tyre mund t’i përkasin dhe sekteve të ndryshme islame pasi nuk kemi të dhëna të hollësishme për secilin.
[5] Përlindja e Shqipërisë; Botim i Bibliotekës së Shqipërisë, Tiranë 2012.
[6] Roli i Ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, Mexhid Yvejsi.
[7] Lidhja e Prizrenit, Historia e Popullit Shqiptar -II-; Akademia e Shkencave; Toena – Tiranë 2002, f. 146-216.
[8] Pasi P. Osmane humbi luftën e Krimesë 1853-1856, Rusia e detyroi që të nënshkruante një marrveshje për lëshime territoresh ndaj saj, gjithashtu rreth 80 % të territorit të P. Osmane në Ballk, për më shumë shih Historia e Shqipërisë –II-, Tiranë 2002, f. 146-150.
[9] Themelimi i shteteve kombëtare të Ballaknit 1804-1920,; Charles dhe Barbara Jelavuch; Dituria- Tiranë 2006, f. 206-216
[10] U mblodh nga Fuqitë e Mëdha botërore më 13.06.1878 në Berlin, me qëllim që të sfumonin e të mos realizohej Traktati i Shën Stefanit, por të vendosnin të gjithë Fuqitë e Mëdha për ndarjet që do bënin tashmë me një Perandori Osmane në tërheqje.
[11] Problemet e zhvillimit të arsimit shqip gjatë shtetit Osman në Shqipëri; Prof. Dr. Ali Arslan.
[12] Lidhja e Prizrenit, Historia e Popullit Shqiptar -II-,; Akademia e Shkencave; Toena – Tiranë 2002, fq.155.
[13] Dimensioni Islam dhe kombëtar i Lidhjes së Prizrenit 1878, f. 41, Nexhat Ibrahimi, Logos-A, Shkup 2008.
[14] Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, Nathalie Cleyer, B Përpjekja, Tiranë 2009. f. 230.
[15] Lidhja e Pejës, Historia e Popullit Shqiptar -II-, Akademia e Shkencave; Toena – Tiranë 2002. f. 257-289.
[16] Po aty, f. 277.
[17] Ai që do atdheun dhe popullin e vet dhe që u shërben atyre me besnikëri, ai që lufton me vetëmohim për të mbrojtur interesat e vendit e të popullit të vet; atdhetar. Patriot i vërtetë (i ndershëm, i shquar, i flaktë). http://www.fjalorshqip.com/
[18] Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në perandorine osmane, Nuray Bozbora,Dituria, Tiranë 2002, f. 242-255
[19] Po aty, f. 242-255
[20] Po aty, f. 242-255
[21] Shqipëria; Ngritja e një mbretërie, Joseph Swire, Dituria, Tiranë 2005, f. 15-22& 114-148.
[22] Zgjimi kombëtar shqiptar; Stavro Skëndi; Phoenix-Sh.L.K, Tiranë 2000, f. 388-390.
[23] Po aty.
