Haxhi Hafiz Sabri Koçi
Flet Qeramet Koçi, djali i ish-kreut mysliman të shqiptarëve
Vetëm gjysmën e jetës ka jetuar me të atin. Një arsye më shumë për të fiksuar në memorie çdo moment që ka kaluar me të. Qerameti ka qenë 7 vjeç, kur babai i tij, Hafiz Sabri Koçi u dërgua në burgun e Spaçit. Burri mjekërbardhë e me çallmë e kishte lënë një djalë të vogël, e 20 vjet më vonë e kishte gjetur burrë.
Hafiz Sabri Koçi është një nga “baballarët” e fesë islame në Shqipëri. Ju, si e kujtoni si prind?
Unë isha 7 vjeç, kur babanë tim e burgosën. Si fëmijë, e mbaj mend shumë të dashur. Unë isha dhe më i vogli dhe shpeshherë depërtoja në bibliotekën e tij ku ai kalonte pjesën më të madhe të kohës. Biblioteka ishte shumë e madhe, katër faqet e mureve ishin plot me libra. Babai ishte shumë i përkushtuar me familjen, për të gjitha nevojat dhe problemet që kishim. Ai kujdesej shumë edhe për gjënë më elementare që na mungonte. Me nënën kishte një harmoni shumë të mirë.
Si është njohur me nënën tuaj?
Është njohur me shkesi, madje disa herë babai këndonte lutje për njeriun që e kishte njohur me nënën se, siç thoshte ai, i kishte dhënë mundësinë për të jetuar me një njeri shumë të mirë. Ai e falënderonte shumë nënën, pasi ajo kishte vuajtur shumë kur ai ishte në burg. Ajo kishte punuar gjithë jetën me punë dore, dhe në moshën 40-vjeçare u detyrua të punonte me kazmë e lopatë. Babai e përmendte dhe e ka vlerësuar shpeshherë, duke thënë se unë kam vuajtur shumë se kam qenë në burg, por ajo ka vuajtur shumë më shumë se unë.
Ndërkohë që babai juaj ishte në burg, çfarë ju thoshin për të?
Pas moshës 7-vjeçare, unë babanë tim e njihja nga ajo çfarë thoshin të tjerët për të. Me thënë të drejtën, biografia na ndiqte gjithandej, që nga shkolla, puna. Por e mira ishte se ai kishte bërë shumë të mira në popull, dhe kjo na ngrohte shumë. Ata na flisnin mirë për të, edhe pse kishin frikë, por kjo na e hiqte shumë atë stresin që na krijohej nga persekutimi që nga drejtoritë e shkollave, të ndërmarrjeve. Kujtoj me nostalgji disa pleq, që për të na mbështetur, na thoshin: “Mos u mërzisni se nuk e ka dënuar Zoti, por e ka dënuar robi”. Atëherë ishim të rinj dhe s’e kuptonim. Por koha e tregoi se në atë periudhë që ishte pleqëria e tij, ai ato vite i kaloi në mënyrë të shkëlqyer.
A e kujtoni ditën që babai juaj doli nga burgu?
Ai moment është i paharrueshëm për mua. Është momenti më i gëzuar dhe më emocionues i jetës sime. Unë e kisha takuar në kampet fatkeqe të diktaturës në Spaç, megjithëse s’kishim mundësi të shkonim shpesh, se ishte shumë larg. Ditën që ka dalë, mua më ka gjetur 27 vjeç. Ai ishte ulur në një qoshe të shtëpisë, ndërkohë vinin shumë njerëz. Unë shkoja te dera, e shikoja dhe lotët më rridhnin faqeve. Pas 20 viteve babai ishte kthyer në shtëpi. Edhe tani kam emocione kur e kujtoj. Ishte një gëzim i jashtëzakonshëm. Megjithëse ishte viti 1986, kur ai ka dalë nga burgu, ishte pra ende koha e diktaturës, nuk mbeti njeri në Shkodër pa ardhur për ta uruar. Dikush natën, dikush ditën, vinin fshehurazi, pasi ende konsiderohej si një klerik që kishte dalë nga burgu.
Çfarë ju tregonte babai për burgun?
Tregonte gjëra të llahtarshme. Babai thoshte se, sidomos në momentet e para, ishte ndjerë shumë keq. Kishte lënë jashtë nënën e tij, e cila e kishte rritur me shumë halle, pasi i ati e kishte lënë në moshën 1-vjeçare jetim. Bashkë me të kishte lënë nënën time në moshën 40-vjeçare, me gjashtë fëmijë. Nëna ime kishte punuar më shumë artizanat me punë dore në shtëpi. Ai më tregonte që në fillim shpeshherë i mbushej mendja të shkonte të kapte hekurat e rrethimit, që ushtari ta qëllonte e kështu t’i jepte fund jetës së tij. Mirëpo, siç tregonte babai, i shkonte mendja te të gjithë profetët që kanë vuajtur e më pas kanë triumfuar. Atëherë e ka mbledhur mendjen dhe është përmbajtur, duke iu nënshtruar punës. Babai tregonte se në burg mund të mbijetoje vetëm duke punuar. Shumë njerëz kanë ndenjur, s’kanë punuar, atyre ua zvogëlonin racionin e bukës dhe ata binin nga ana fizike. Kurse ai lëvizte dhe mbahej gjallë. Kishte arritur të krijonte një barake atje ku punonte, ku mbante saldatriçen dhe veglat e tjera. Aty, kur shkonte gjoja për të marrë veglat, kryente ritet fetare, të cilat s’i ka lënë asnjëherë. Asnjëherë nuk e ka ngrënë gjellën, vetëm bukën ka mbajtur. I çonim rrallë ndonjë shishe vaj ulliri, por s’kishim mundësi se ne ishim shumë larg. Me punë kishte arritur një respekt të jashtëzakonshëm. Madje një herë atë e kishin harruar jashtë burgut, në kantier, pasi kishte shkuar te burimi për të mbushur ujë. Gardianët kur bënë numërimin në burg, u doli një mangët. Atje ishte bërë alarm i madh. Por vetëm pas pak minutash, babanë e shohin duke u kthyer me çantën e veglave, dhe me ata gishtat që i ishin shtrembëruar nga puna. Në fillim ka vuajtur shumë. Një ish-i burgosur tregon se kur kishin Bajram, mblidheshin të gjithë myslimanë e të krishterë dhe festonin. Po kështu edhe kur kishte Pashkë apo ndonjë festë tjetër.
Pasi doli nga burgu, deri në ’90-ën, me çfarë u mor babai juaj?
Kjo është mjaft interesante. Babai im në burg kishte punuar, nuk e kishte humbur kohën kot. Ishte marrë me profesionin e saldatorit dhe elektriçistit. Ai ishte njeri pune edhe pse ishte hoxhë, dhe kishte punuar edhe para se të arrestohej. Kjo iu gjet në ato ditë të vështira në burg, sepse ai iu përkushtua punës dhe e kaloi më lehtë burgun. Kështu që ai doli, se po të rrinte në shtëpi do të vinin njerëz, pleq, shokë dhe do thoshin se ai e filloi prapë aktivitetin. Ai kërkonte punë, por punë nuk i jepnin. Unë shkova në gjykatë për të pyetur nëse sipas rregullave duhej të futej në punë apo jo? Atje më thanë se nuk lejohej të punohej po të ishe mbi 60 vjeç. Babai atëherë ishte 65 vjeç. Aty më thanë se, nëse nuk kishim mundësi për ta mbajtur, mund ta çonin në azil të pleqve. Mirëpo ai ishte i fortë dhe donte të punonte. Me miq arritëm që ai të futej në punë ndërtimi në një pallat parafabrikat. Punonte me lopatë. Madje njëherë desh vdiq se u aksidentua nga një transportiere. Deri në vitet ’90 punoi atje me punët më të rënda.
Këto kohë e ushtronte fenë?
Siç thashë, sa doli babai nga burgu, filluan të vinin njerëz. Ata besimin e kishin ruajtur në zemër, por kishin ruajtur edhe libra, megjithëse pjesën më të madhe ua kishin djegur. Me idenë që shyqyr që doli hoxha, pleq e plaka vinin me libra në duar. Babait ia kishin marrë gjithë bibliotekën. Ai studionte shumë. Madje kur doli nga burgu, edhe pse punonte në punë të rëndë, kur vinte në shtëpi lexonte. Unë vija nga puna, por ngaqë lodhesha, pushoja. Ai kapte librat, lexonte pa pushim, edhe për faktin se për 20 vjet i kishin munguar shumë. Si tani e kujtoj me ata sytë e skuqur nga leximi. Babai edhe në predikimet e tij pas ’90-ës, i mëshonte shumë dijes. Vetëm në këtë mënyrë, sipas tij, njerëzit do të ishin të mirë dhe të vlefshëm. Ai vetë blinte libra pa fund. Më kujtohet se kur dilnim në Rinas dhe e prisnim kur kthehej nga ndonjë konferencë, valixhet e tij ishin shumë të rënda. Fëmijët mendonin se mos u kishte sjellë ndonjë lodër, por ato ishin plot me libra.
Në ’90-ën diktatura ra dhe njerëzit rifituan të drejtën e besimit. Si u ingranua babai juaj në komunitetin mysliman?
Sa filloi koha e lëvizjeve demokratike, disa të rinj erdhën në shtëpi dhe bënë kërkesë që babai të hapte Xhaminë e Plumbit. Kjo ishte një kënaqësi e madhe, por ishte ende e vështirë për ta realizuar. Ishin momentet e fundit të diktaturës. Babai kujdesej shumë që të rinjtë të mos nguteshin shumë, që të mos ndodhte ndonjë përplasje me armë me shtetin me policinë, se ishin momente shumë delikate. Por me zgjuarsi arriti që t’i përmbante të rinjtë, duke treguar kujdes dhe duke pasur disa kontakte me të pushtetit vendor, arriti që të mos kishte përplasje. Një javë më parë se të hapej xhamia, ai shkoi ta shikonte dhe të jepte disa drejtime se si mund të rregullohej. Kur u kthye në shtëpi, organet e Degës së Brendshme erdhën dhe e morën. U alarmua i gjithë qyteti dhe shkoi te portat e policisë. Ata i thanë që s’je i autorizuar, dhe të mos dalësh pa leje. Por më 16 nëntor u hap xhamia. Çdo gjë ishte paqësore, babai bënte kujdes që të mos kishte akuza ndaj diktaturës, se ende gjendja ishte delikate dhe çdo gjë shkoi mirë.
Si e përjetoi babai juaj detyrën e kreut të Komunitetit Mysliman?
Babai ishte afër ’70-ve në atë periudhë, dhe e kishte peng që s’ishte më i ri. Kishte nevojë për njerëz, por në atë kohë disa moshatarët e tij që kishin mbetur gjallë dhe ishin me nivel, ishin të dobët në shëndet. Kuadrot e rinj s’ishin ende të përgatitur. Ai u mundua të dërgonte studentë jashtë, të rimëkëmbte institucionet, dhe për këtë u vlerësua, për mendimin tim më shumë jashtë se sa brenda vendit. Njëherë kujtoj një udhëtim me të, dhe kam mbetur i mahnitur nga pritja e respekti që tregonin për të.
Sa kohë ka vuajtur babai juaj nga sëmundja?
Babai ka vuajtur nga zemra që i ri. Por gjatë burgut ai ka qenë mjek i vetes. Ishte shumë i rregullt dhe mbante dietë të jashtëzakonshme. Kjo e ka mbajtur. Pastaj, kur doli nga burgu, pati mjekime dhe bëri edhe një operacion në zemër në Turqi, në vitin 2000. U përmirësua, por sidoqoftë u rëndua shëndeti. Është interesante se ai ishte shumë i durueshëm ato ditë që ishte i sëmurë. Kishe kënaqësi t’i shërbeje. Për ne familjarët ishte mrekulli që ai nuk vuajti shumë. Kapi shtratin dhe pas pesë ditësh u nda nga jeta.
Babai juaj ka njohur shumë personalitete të huaj dhe të vendit. A veçonte ndonjë nga ata?
Ai në përgjithësi vlerësonte në predikimin e tij intelektualët. Nuk mund të veçoj ndonjërin, por e kishte si predikim vazhdimisht. Fjala që përdorte ai ishte: sa më shumë dije, sa më shumë dije.
Si kanë qenë raportet e tij me krerët e tjerë të besimeve në Shqipëri?
Babai ka pasur bashkëpunim të madh me komunitetet e tjera, me Rrok Mirditën, me Janullatosin dhe Baba Reshatin. Kujtoj një rast këto vitet e fundit që ai ishte i sëmurë dhe i kishin dërguar ftesë pasi ishin Pashkët. Unë këmbëngula që të mos lëvizte se s’ishte në gjendje. Ai u ngrit nga shtrati dhe mezi shkoi në pritje. Të gjithë e pritën me gëzim shumë të madh.
A është përfshirë ndonjëri nga fëmijët e Hafiz Sabri Koçit në ndonjë pozicion në Komunitetin Mysliman?
Jo. Ne vazhdojmë jetën tonë normale. Të gjithë jemi me shkollë të mesme, pasi s’patëm mundësi të ishim me shkollë të lartë. Punojmë sa për të mbajtur familjen. Ritet i praktikojmë në mënyrë individuale, por s’jemi të angazhuar.
Ju ka kërkuar babai që të përfshiheshit më shumë?
Ai ishte shumë tolerant dhe shumë i afërt. Me ne komunikonte si shok. Nuk ishte si shumë prindër që u imponohen fëmijëve të tyre me idenë se do ndjekin atë rrugë që ata vetë përcaktojnë. Ai i shikonte mundësitë tona. Dëshirën e kishte të madhe, por e kuptonte se ishte vonë për ne të futeshim në atë rrugë. Unë, që isha më i vogli, ma përmendte ndonjëherë, por unë gjithmonë duke parë modelin, nuk mund t’i afrohesha atij. Ai ishte i jashtëzakonshëm dhe sa për të prishur imazhin kot, më mirë të rrija kështu siç jam. Jo se ishte babai ynë, por ai ishte njeri shumë i veçantë dhe i paarritshëm. Ishte shumë i përkushtuar. Për 15 vjet ai s’ka marrë njëherë pushime. Punonte ditë e natë. Nuk njihej dita e shtunë. Ai ka marrë pjesë në pajtimin e gjaqeve, në ndërtimin e shumë xhamive. Ishte momenti që vendi kishte shumë nevojë dhe çdo gjë duhej ringritur, ndaj ai s’pushonte asnjëherë. Propagandonte në mënyrë dinjitoze çështjen shqiptare në mbarë botën, duke kontribuar kështu edhe në njohjen e Shqipërisë jashtë.
