28 shkurt 2007
QYTETET ILIRE, AMANTIA NË SYRIN E NJË STUDIMI
“Antikiteti,helenët janë ilirë të zbritur në Egje”
Nga GËZIM LLOJDIA
Drejtor i parkut Arkeologjik Amantia
Më ka dhembur shpirti,kur lexoja një sugjerim që kishte dhënë ishdrejtori i mëparshëm i parkut arkeologjik Amantia për qytetërimi Amanta dhe në veçanti për kohën e ngritjes,rënies pra koha kur u bë një qytet i vërtetë,por ajo që më ka shqetësuar ishte pikërisht injoranca me të cilin këta dunbadist nisin të përcjellin informacione palexuar asnjë germë për këtë qytet,ndonëse shteti ynë u kishte vënë një rrogë goxha të majme për të qenë me të vërtetë një personalitet,por ajo që kërkon zhbirim është fakti se si mund të bëhesh i ditur pa lexuar asgjë nga ky qytetërim pa shfletuar faqe të studjuesve të huaj që kanë rrahuar tej e përkëtej Amantin me këmbë nëpër llohë e mote të mbara e të mbrapshta,në zhegun e verës dhe kanë nxjerrur qindra faqe me parat e tyre duke u shprehur kaq human dhe kaq realistë për këto thesare që i brente dheu,që i mbante nëntoka jonë fshehur. Mirëpo duke lëmë mënjan këtë pjesë, që gjegjet të rrëmbej gjithshka pa bërë asgjë,do të shqyrtoj historinë e këtij qyteti ilir të përforcuar kaq mirë ose bukurisht më bukur në hapësirat e një libri të një studiuese si Eva Brinja që ka nxjerrë tek:” Antikiteti “ i saj edhe tezën se helenët janë ilirë të zbritur në Egje. Megjithëse autorja thekson copyring si një murrë mbrojtës për veprën e vetë ,do të shpërtheja këtë murr duke i vënë kazmën edhe nën cilësimin e një drejtuesi të parkut Arkeologjik, që shtrihet sot e gjithë ditën midis dy lumenjve, Vjosë dhe Shushicë dhe është i tërë në kodrën e fshatit Ploçë,kur pritet të besoj nga kjo pranverë të quhet më mirë si në kohën e tij:Amantia. Në kapitullin qytet ilire,thuhet se :”Megjithëse shteti shqiptar akoma nuk ka njohur një përkushtim financiar dhe moral nga ato që njehë Perëndimi në këtë fushë,vetëm nga gërmimet e deritanishme për trevën që përmbledh Shqipëria e sotme,kemi numrin e mëposhtëm të qyteteve(Janë mbi dyzet qytete të mijëvjeçarit të fundit prKr)Po të përfshijmë këtu të gjithë trevën që e kanë banuar dhe jetuar në lulëzim ilirët,nga gadishulli i Istrias(kufiri i sotëm i Italisë)deri në gjirin e Ambrakisë(Arta e sotme e Greqisë) nuk janë më vetëm dhjetëra,po një numër që e kalon njëqindshen.Duke përvijuar fjalën e Brinjës po shënojmë disa prej tyre për të mbritur tek Amantia.1-Rosuja.2-Shkodra.3-Lisi.4-Xibra.5-Zgërdheshi.6-Durrësi.7-Tiranë.8-Lleshani.9-Belshi.10-Selca e poshtme.11-Lyknidi.12-Babunjë.13- ka bërë një kapërcim.14-Irmaj.15-Pogradec.16-Apolloni.17-Dimali.18-Symiza.19-Treni.20Margëllici.21-Belishovë.22-Mashkjeza.23-Bylysi.24-Klosi.25-Triporti.26-Vlora.27 AMANTIA.238-Kanina.29-Mavrova.30-Oriku.31-Himara.32-Qeparo.33-Borshi.34-Antigoneja.35-Gjirokastra.36-Saofratika.37-Finiq.38-Saranda.39-Kalivo.40-Dobër..41-Butrint.42-Malathre.43-Cuka e Ajtoit. Por Brinja ecën duke kërkuar rrugën si mëma të birin për të gjetur edhe zonat.Ja zona I.Zona e brendshme e Ilirisë,pranë liqeneve të Ohrit dhe Prespës si dhe të fushës së Korcës.Kjo zonë përfaqësohet mirë me qytetin e Pelionit.Zona II.
Çfarë përcaktimi bënë Brinja:”Zona e grykës së lumit Aos (Vjosë së sotme).Këtu janë disa qytete,të cilat për nga presporiteteti do të përfaqësonin zonën si Bylys,Klos,Amantia,Apollonia......Ndërsa duke zbritur tek Amantia shkruan “Amantët janë ilirë nga bylinët(thotë Slykalaqi në portulanin e tij të vitit 370-360 pr.Krishtit”.Për ta përforcuar më tej tezën që Skylaksit po i shtojmë disa të dhëna të tjera nga autorë të huaj për qytetin ilir të Amantia.
1-Autorë të lashtësisë dhe antikitetit. Amantia i përket Ilirisë,amantët kanë qënë ilir.2-Pas vitit 148 pe.e.s Amantia bënte pjesë në provincën e Maqedonisë e cila kishte nën sundim edhe një pjesë të Ilirisë së Jugut.
3-Në ndarjen e provincave romake në shekullin e II e.s,Amantia i përket Epirit.4-Amantia përkrahë Cezarin në luftërat civle kundër Pompeut.5-Nën muret e saj,ushtria bizantine luftoi kundër saraqenëve.
1-Amantia është qytet ilir Shek.IV.pe.s2-Scylacis:amantët janë ilir nga bulinit dhe Amantia nuk ishte një qytet grek.Plini duke patur dijeni nga Theompapi i ka quajtur barbarë,amantët bashkë me bylinët.
4-Stefan Bizantini:Amantia ka qënë krahina e ilirëve.Deri diku janë të qartë edhe kufijtë e territorit të banuar nga mantot.Në malet Keraune ata kufizoheshin me konëtë.Fqinjët juglindor të tyre ishin amantët,kurse në lindje kishin bylinët.5-Dy qytet Amantia dhe Bylysi kanë patur mardhënie e afrësi të mira,fqinjësi që mbrinte nga origjina e përbashkët.6-Amantia si krahinë ndodhej nën vartësin e shtetit ilir.7-Dobësimi i shtetit ilir,fuqizimi i shtetit të Epirit. Amantia përmendet në përbërje të këtij shteti. 8-Duke kapërcyer vitet 268 p.e.es Amantia është e pavarur.Pret monedhën e vet.9-Shekulli i II p.e.s Amantia ruante autonominë.
10-Shekulli i Ipe.es është e përmendur si qytet i Ilirisë Jugore.Në hartën jugore të qyteteve ilir janë edhe Apollonia,Bylysi,Orikumi.11-Plini shqyrton variantin se “amantët ishin barbar dhe të lirë...
Le të vazhdojmë me studimin e Brinjës.Ajo sjell veçanti që pasqyrohet tek murri poligonal.Amantia thotë Brinja,gjithashtu është ndërtuar pothuaj në një kohë ose pak përpara Bylysit në shek.IV pr Kr.Edhe një herë dallojmë prosperitetin e kësaj zone në mesin e mijëvjeçarit të fundit pr Kr,ku prej nesh është njohur si një zonë e lirë.Ky fakt është tërësisht i vërtetë dhe mbetet një ndër pikat më të qartëseushme të këtij studimi. Brinja sjell fakte të njohura por të studiuara mjaftë me rigorozitet për teknikën e punimit të gurit për ndërtimin e murrit poligonal i cili kërkon mjete financiare,zejtarë të panumërte në dispozicion dhe të kualifikuar. Gurët e parë në tokë shprehet Brinja janë më të larta se një bojë njeriu,ky sqarim sa për të krijuar një ide mbi (pse) cudin e këtij lloj realizimi.Ky lloj murri poligonal mbetet i paarritshëm. Po sjell disa të dhëna që kemi për murrin poligonal.Muri I akropolit në kodrën e Amantisë qarkon sipas relievit të kodrës.Mbetet e vlerësuar teknika e ndëtimit të tij.Është punuar shkëmbi duke synuar që të vendosen rradhët e blloqeve si dhe duke realizuar lidhjen me faqen anësore.duke bërë faqe të jashtme të drejtë vertikale.Gurët,që kanë qënë pjesë përbërse e murit janë gdhendur në përmasa të mëdha.Kështu nga ky lloj latimi, që ndërtuesit kanë bërë ka ardhur forma e tyre e cila ka rezultuar të jetë :paralelepipedi, poligonal,trapezoidal. Qëllimi i zbardhur, i blloqeve të latuar ka qenë muri i fort,i mirë .Janë përcjell të dhënat për muret e akropolit. Dhe të deshifruara nga arkeologët. Kur muri vendosej në tokë shprehen arkeologët,përdoreshin blloqe paralelepipedi me fugatura horizontale,vertikale me faqe të drejtë.Kur murri vendosej në shkëmb ,arkeologët kanë gjetur formën e gurëve poligonal të vendosur nga dora e ndërtuesve të atij qytetërimi. Të vërtitemi sërish tek studimi i Brinjës .Pasqyrimi i lojrave.Sjell një fakt që një prej statujave gjëndet si pjesë e arkivës së Muzeut Historik Kombëtar. Një staturinë bronzi ,10cm e vitit 470 para KR.bëhet fjalë për një fitues.Pak a shumë në të njëtin shtrat ecën edhe studjuesja Nermin Vlora Falaski kur përmend qytetin ilir të Amantias.Përmendet stadiumi dhe statujat e vogla të gjetura atje që sot kushedi kë muzeum kanë zbukuruar;kur pas vitit ’90 muzeu që ndodhej tek kalaja u vodh dhe u prish ndërsa muret e nxira skanë ctë tregojnë më. Stadiumi i Amantia, që e kamë përshkruar në shumë gazeta brenda e jashtë vendit deri tek Illyria e Amerikës përmban të veçantat më intriguese .Gjendet në lartësi të mëdha mbi 580 m mbi det .Janë bërë lojra e gara sportive duke treguar jo vetëm një teknikë të veçantë ndërtimi,por edhe dëshirën për tu marrë me sportet.
Brinja na sjell faktin e monedhës,dhe thotë se Amantia ka pasur monedhën e saj. E gjejmë karakteristikë për Zonat e lira të Ilirisë,që qytetet të veprojnë si shtete,duke pasur monedhat e tyre. Duke përcjellur këto të dhëna të rëndësishme po shtojmë nga studimi ynë dhe i arkeologëve ,që janë marrë me Amantian disa të dhëna të tjera lidhur me zhvillimin ekonomik të këtij qyteti ilir si dhe me monedhën e saj për ta bërë më të plotë studimin e Brinjës.
Amantia ky,qytet ilir i ndodhur mes kësaj hapësire,por me një pozicion mbizotërues në mes të dy rrjedhave të lumenjve në Ilirin e Jugut kthehet në epiqendër të rrugëve tregëtare madje mendohet se ajo ishte një nyje e rëndësishme e rrugëve tregtare që depërtonin deri në thellësi të Epirit të Veriut.Një varg qytetesh,që i përkisnin kësaj zone si Bylisi,Apollonia,Oriku dhe Amantia ishin pikërisht këto qytete,që kryenin veprimet tregtare në rrugët tregtare,që depërtonin deri në Kaoninë,Antinoninë,Parauajen. Mbishkrimet e shumta që janë gjendur të gdhendura në objektet e qytetit ilir Amantia flasin për veprimtarin tregtare mes këtyre qyteteve si dhe fqinjësinë e tyre. Kjo lloj tregtie dhe marrëveshje tregtare që bënin rrugë mesa duket lindën për tregtinë e metaleve të këtyre
llojeve si argjend,bakër,hekur që mbrinin nga Iliria Veriore. Amantia ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në pozicionimin e saj si një rrugë dalje për në det për qendra të tjera.
Është pikërisht silueta e këtij shekulli kur Amantit forcojnë marëdhëniet e fqinjësisë me vendet pranë dhe me gjerrë.Ndërkohë është Epiri i veriut ,i cili mund të nxirte përfitime për shkakun e rrugëdaljes në det,që nyjëzohet në Amantia për ta ruajtur këtë fqinjësi. Ndërsa në krahun tjetër,erërat frynin jo të mbara për fqinjën me Maqedoninë,e cila nuk luante marëdhënie ekuilibri me fqinjët. Politika e kësaj të fundit ishin përcaktuar se jo rrallë ishin zja e pushtimeve të rënda dhe luftërat duke hapur humnera në këto marëdhënie fqinjësie.
Në dy shekuj III-II p.e.s qyteti i Amantias është në një garë me kohën. Këta shekuj brenda një limit kohor prej 200 vjetësh e përcaktojnë Amantian si një qytet që ka pësuar lulëzim e zhvillim të madh.Të dhënat, gjurmimet, dokumentimet tregtare nuk bëjnë gjë tjetër veçse të sjellin të shprehin dëshminë për një jetë ekonomike të zhvilluar.Zgjerohen mardhëniet tregtare,prerja e monedhës në hullinë ekonomike.Në fushën e ndërtimit veprat monumentale lartësohen duke përbërë një arkitekturë të zhvilluar të qytetit ilir.Ndër këtyre vepra mund të përmenden stadiumi,godina e gjimnazit,tempulli.
400 monedha janë gjetjet që kanë mbledhur arkeologët. Kohëpërdorimi dhe prerja e tyre përshkon këta shekujt shek.IV p.e.s deri në shek IV e.s.Në Amantia kanë qarkulluar edhe prerje të ndryshme të vendeve të tjera.
Monedha e Amantia gjykohet se është prere nga mesi i shek.III-p.e.s-shek I.e.s
Qyteti i Amantias ka qarkulluar një numër monedhash të vendeve të tjera për shkakun e pozitës gjeografike si dhe të një ure lidhëse për të zbritur në det. Ajo përcakton njëkohësisht dhe shkallët e zhvillimit ekonomik të këtij qyteti si dhe të qyteteve të tjera ilire.Monedha vendase quhej AMANTAN. Në fshatin e sotëm të quajtur Ploçë janë gjetur monedha vendase të prerë në Amantia. Monedhat janë prej bronzi me legjendën AMANTAN.
Studjuesit citojnë faktin se monedhat e Amantias janë prere nga mesi i shekullit të IIIpe.s,deri në shekIpe.s.Monedhat amantine janë gjetur rreth 91 copë.Janë prej bronxi.Tipi i monedhave të gjetura në Amantia përfaqësojnë tipin Zeus-rrufe.Zeus-Dione-gjarpër. Artemis-flakse.Tipet që u përkasin periudhave të mëvonshme Zues-rrufe.Në amantia kanë qarkulluar monedha të vendeve të tjera të Ilirisë.
Duke ndjekur rrjedhën e një studimi të mirëfilltë për qytet ilire mbetemi koshient se studime të tilla na kanë munguar gjerësisht duke hapur gropa dhe humnera të mëdha në historinë e të kaluarës,aq sa jo pak herë fqinjët duke na goditur me një qëllim të përcaktuar të na mohonin kohekzistencën e parardhësve tanë tonë dhe atyre që priten të mbrijnë,duke gjetur jo pak shqiptarë madje punonjës e specialistë të kësaj fushe, që i shpallën mjaftë qytetet të tilla si koloni greke,madje ajo që u kishte mbetur ende pa përtypur ishte Amantia.Por të dhënat më të fundit na sjellin diamantet që i kishin fshehur përpara nesh dhe syve tanë .Në vitet 4500 para e.sonë një popullsi e madhe indoevropiane vendoset në Evropën Qendrore...thotë studimi i A.Sherratt,përgatitur nga A.Spahiu.Ajo popullësi fliste gjuhën indoevropiane,gjuhë kjo krejt e ndryshme nga e folmja indoevropiane e popullatës vëndase.Gjatë viteve 3500-2500 ajo e folme indoevropiane quhet proto-kelto-iliro-italike dhe na kujton mitin sipas të cilit,Iliri,Kelti dhe Galati,të bijtë e Polifemit kanë qënë vëllezër.Gjatë kësaj periudhe bëhet diferencimi i kësaj familje gjuhësore.Dhe popullësia,për të cilën bëhet fjalë ndahet në tri pjesë:ilirët në territorrin ë Luizacës e përreth saj,keltët në anën perëndimore të Evropës Qëndrore dhe italikët në krahun juglindor të saj.Ndërkohë hyjnë në Evreopë popuj të tjerë indoevropianë proto-thrakët-frygët dhe proto-armenët.Kurse popullësia proto-gjermano-balto-sllave ka vërshuar në Evropën Lindore më vonë.Në vitet 1500-500 janë përhapur tre popuj e parë indoevropianë,të formuar në Evropë:keltët në pjesën perëndimore të Evropës,italikët në gadishullin Apenin dhe ilirët në Europën Qëndrore Gjermani lindore,Poloni Perëndimore,Austri Lindore,Hungari e Iliri e më gjerrë,në Gadishullin Balkanik.Pra ilirët përbëjnë njërin nga tre popujt e parë indoevropianë,të cilët janë fomruar si etni në Europë,madje në Europën Qëndrore.Ilirët,keltët dhe italikët formuan Europën indoevropiane.Për shekuj të tërë ata kanë qënë zotër shtëpie.A.Spahiu sjell shprehjen e mirënjohur të H.Krahes:”Pa ilirët nuk do të kishte Spartë,nuk do të kishte dorë,pa ilirët nuk do të kishte romakë.”Ilirët shprehet studimi arritën një nivel të lartë qytetërimi,që mund të krahasohet me qytetërimin kretas dhe atë mikenas.Është provuar se objektet arkeologjike të gjetura në tumat e zbuluara në detin Baltik e deri në Kretë nuk janë transportuar prej grekëve nga Greqia në Gjermani,sic ishte menduar gabimisht deri kohët e fundit,por prej ilirëve nga Gjermania në Greqi.Disa të dhëna të tjera të këtij studim janë se që në shek.III të e.sonë fiset ilire përbënin burimin kryesor të ushtarakëve të zgjedhur të Romës. Perandorët ushtarët të shquar si Klaud Gotiku,Aureliani,Probi,Diokleciani etj ishin ilirë.Ilirë ishin 9 perandorë ushtarë nga më të famshmit në historinë e Romës.Në shekullin IV p.e.s prefektura e Ilirisë përfshinte Greqinë.Njësoj si më parë popullësia ilire vazhdonte ti jepte Romës,luftëtarët më të zotë,për tu bërë ballë hordhive të gotëve, hunëve, bullgarëve, sllavëve. Roma thuhet se ka mbijetuar në saj të trimërive të luftëtarëve ilirë.
Por këta thesare tashme janë te gjalle. Amantia është një qendër arkeologjike ne luginën e Vlorës. Dhe për te ruajtur këta thesare,Ministria e Kulturës dhe vete ministri Bujar Leskaj e shpallen atë dhe Orikun, 2 nga parqet arkeologjike ne rrethin e Vlorës,me synimin për ta ruajtur,mirëmbajtur dhe për ta pasuruar me gërmime te reja.
