Pas viteve 1990, pati një shpërthim të organeve të reja të medias në Shqipëri.
Përkrah këtij lulëzimi, në vitet 1990 lindi një brez i ri gazetarësh, të pasur në
pasion dhe ambicie, por të varfër në shprehi profesionale.66 Në fakt, tradita
dhe historia e Shqipërisë në ofrimin e shkollimit për gazetari ka një nisje
mjaft të vonë. Shkolla e parë ishte ajo e ngritur brenda Departamentit të
Shkencave Politike-Juridike, ndërtuar sipas modelit sovjetik. Shkolla zgjati
për dhjetë vjet, deri në fillim të viteve 1970, dhe u pasua nga një numër
lëndësh që jepeshin nga të njëjtët mësues.67 Për pasojë, shkollimi i duhur për
gazetarët ishte i pakët gjatë periudhës komuniste dhe u fut vetëm në vitin
1992 si pjesë e Departamentit të Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e
Tiranës, universiteti publik.
68
Nga 800 të anketuar nga IDRA69, 46 përqind e tyre deklaruan se kanë diplomë
masteri (MA) dhe pothuajse një e treta kanjë diplomë bachelor (BA) (29%).
Pothuajse gjysma e profesionistëve të medias (46%) nuk janë diplomuar në
gazetari dhe as nuk kanë kualifikime të tjera zyrtare në fushën e gazetarisë.
Pjesa më e madhe e gazetarëve (90%), pavarësisht nga arsimi i tyre, janë
diplomuar në Shqipëri.
Parimi i pavarësisë editoriale garantohet në parim nga legjislacioni, por
nuk është marrë asnjë masë tjetër për të siguruar zbatimin e këtij koncepti
në punën e përditshme të medias. Në praktikë, nuk ka asnjë institucion apo
instrument që të mbrojë gazetarët nga ndërhyrjet e pronarëve të medias.
Autonomia dhe pavarësia e gazetarëve është mbase një nga elementët e lëna
më pas dore nga legjislacioni, dhe deri në njëfarë pike është injoruar edhe nga
opinioni publik. Mediat zakonisht identifikohen me pronarët dhe interesat
e tyre, dhe për pasojë mungesa e autonomisë profesionale të gazetarëve
merret automatikisht si e mirëqënë, dhe bëhet objekt diskutimi vetëm kur
ka ndonjë zhvillim të ri, dhe nuk është objekt i vazhdueshëm shqetësimi në
lidhje me mbrojtjen e pavarësisë së medias.
Një sërë studimesh mbi lirinë e medias dhe profesionalizmin në gazetari
konfirmojnë se vetëcensura është e ngulitur thellë në mediat shqiptare, që janë më shumë të interesuara të mbrojnë interesat politike apo të biznesit
të pronarëve të tyre, se sa interesin publik. Një studim i BIRN70 në lidhje me
prirjet ndaj vetëcensurës tregoi se 73 për qind e të anketuarve besonin se
gazetarët shqiptarë e shmangnin raportimin e lajmeve që binin ndesh me
interesat e medias së tyre. Punonjësit e medias u pyetën në sondazh rreth
eksperiencave personale për këtë fenomen, dhe rezultoi se 48 për qind e
tyre kishin evituar raportimin e lajmeve apo ngjarjeve të caktuara shpesh
ose disa herë gjatë karrierës së tyre.71 Kur u pyetën në lidhje me strukturën
e brendshme të redaksisë së lajmeve dhe elementet që ndikonin më shumë
tek autocensura, rezultatet e sondazhit treguan se në 56 për qind të rasteve
kjo vinte si rezultat i sinjaleve apo urdhrave direkte të redaktorëve dhe
pronarëve të medias.72
Vetë-censura është shumë e zakonshme në mesin e profesionistëve të
mediave shqiptare, nenvizon nje tjeter studim i IDRA per situaten e gazetareve
ne vend73. Të anketuarit mendojnë se ose “pothuajse të gjithë mediat
censurojnë vetveten” (41%) ose se “disa media vetë-censurohen” (36%).
Lajmet “pezullohen” ose “shtyhen” për shkak të:i) presionit të qeverisë, ii)
presionit të partive politike dhe iii) presionit të biznesit të vlerësuar me
peshë pothuajse të barabartë. Rreth 36% e të anketuarve deklaruan se ata
“janë vënë nën presion” nga redaktorët e tyre që të mos shkruajnë për një
ngjarje apo çështje të caktuar. Ngjashëm, rreth 38% deklaruan se janë vënë
nën presion nga pronari i tyre / drejtori i medias.
Sipas Indeksit të Transformimit të Bertelsmann Stiftung (BTI), panorama
e medias në Shqipëri është shumëllojshme, ku çdo parti e madhe ka
zyrën e vet të shtypit dhe ekziston një gamë e gjerë mediash të cilat kanë
përmirësuar mbulimin e proceseve politike, politikave dhe veprimeve të
gabuara qeveritare (të cilat çdo ditë marrin një pjesë të konsiderueshme të
vëmendjes). Megjithatë, media financohet zakonisht nga bizneset, të cilët
kanë tendencë t’i përdorin ato si një mjet për të fituar qasje në politikë dhe
kontrata fitimprurëse në këmbim të mbulimit të favorshëm politik, duke e
komplikuar në këtë mënyrë cilësinë e raportimit të mediave.
Kur eksplorohet më thellë në çështjen e lirisë së kufizuar të fjalës, sipas
raportit të sipercituar, janë tre faktorë kufizues që rezultojnë të përmendura
më së shumti sai përket ndërhyrjeve nga palët e treta: ndërhyrjet nga individë
politikë (62%), ndërhyrjet nga qeveria (61%) dhe ndërhyrjet nga pronarët
e mediave (60%). Një faktor tjetër dukshëm i rëndësishëm janë ndërhyrjet
nga individë të komunitetit të biznesit (43%). Më shumë se 30 për qind
gjithashtu raportojnë se vetë-censura dhe korrupsioni janë faktorë kryesorë
që kufizojnë lirinë e fjalës (përkatësisht 39% dhe 31%)74.
Herë pas here qarqet e gazetarisë angazhohen në refleksione dhe diskutime
mbi çështjet e etikës, dhe kjo zakonisht ndodh në raste krizash apo
raportimesh problematike. Kjo tregon se gazetarët janë të vetëdijshëm dhe
të shqetësuar në lidhje me respektimin e rregullave etike në media, por
megjithatë komuniteti mediatik nuk ka arritur akoma që të dorëzojë një pjesë
të “sovranitetit” të vet dhe t’i bindet gjykimit të pavarur të mekanizmave
vetërregulluese. Mbështetja e dobët për inciativat vetërregulluese duhet
të gjykohet duke patur parasysh edhe situatën e vështirë ekonomike të
gazetarëve, frikën e heqjes nga puna, si dhe vënien e interesave të biznesit
mbi profesionalizmin në gazetari në shumicën e mediave në vend.
Kodi i pare i Etikës u hartua për herë të parë në vitin 1996 nga Instituti
Shqiptar i Medias në bashkëpunim me dy shoqatat më të mëdha të gazetarisë
në atë kohë, por nuk pati ndonjë miratim apo adoptim zyrtar të këtij Kodi. Në
një përpjekje tjetër në vitin 2006 Kodi i Etikës u pëmirësua dhe u rifreskua
me përpjekjet e përbashkëta të Institutit Shqiptar të Medias dhe një grupi
ekspertësh të medias. Gjithashtu u analizua edhe mundësia e krijimit të
një instrumenti apo institucioni vetërregullues, bazuar dhe në modelet e
përdorura nga vende të tjera. Asokohe u mor mendimi i pronarëve të mediave
kryesore në vend, redaktorëve, ekspertëve të medias dhe gazetarëve.
Megjithëse shumica ishte dakord në parim, aktorët kryesorë të medias në
vend hezituan që të mbështesnin krijimin e mekanizmave vetërregulluese që
duhet të mbikqyrnin zbatimin e rregullave të Kodit dhe të merrnin vendime
që do të respektoheshin nga të gjitha organet e medias.
Kodi i Etikës u rishikua sërish në 2018 nga një grup ekspertësh nën
udhëheqjen e Institutit Shqiptar të Medias, si dhe u hartuan disa udhëzime
për të mbuluar sjelljen etike në median online. Kodi i ri i Etikës përcakton
të drejtat dhe detyrimet e gazetarëve gjatë punës së tyre të përditshme dhe
paraqet këndvështrimin e tij mbi rolin që duhet të luajë shtypi dhe gazetaria
e lirë në shoqëri. Ky kod ka një përqasje të ngjashme me rregulloret etike të
vendeve të tjera për sa i përket çështjeve që merr në shqyrtim, si saktësia
në raportim, ndarja e faktit nga opinionet, respekti për minorenët, viktimat
dhe personat në nevojë, mbrojtja e pavarësisë redaksionale, shërbimi ndaj
interesit publik, respektimi i parimit të pafajësisë pa u shpallur fajtor, e drejta e replikës dhe përgënjeshtrimit, ndarja e qartë e përmbajtjes redaksionale nga
reklamat, respektimi për jetën private, respektimi i të drejtës së autorit, etj.
Kodi i Etikës merret gjithashtu edhe me konfliktin e interesit, megjithëse
e prek këtë çështje shkurtimisht. Ndër të tjera Kodi nënvizon se lajmet
nuk duhet të përdoren për përfitim personal, dhe se gazetarët duhet të
shmangin raportimin e tematikave apo sektorëve nga ku mund të kenë
drejtpërsëdrejti përfitim personal.
Në vitin 2017 Instituti Shqiptar i Medias mblodhi së bashku një grup
ekspertësh për rishikimin e Kodit dhe hartimin e Udhëzimeve Etike për
Gazetarinë Online. Të dyja këto dokumente kaluan në proces konsultimi me
komunitetin mediatik. Përveç Kodit të Etikës janë hartuar edhe rregullore
apo udhëzime për sektorë të veçantë të gazetarisë, si gazetaria investigative,
raportimi mbi viktimat e trafikut, raportimi mbi minorenët, raportimi mbi
grupet në nevojë, raportimi mbi zgjedhjet, etj. Edhe në këto raste zbatimi i
rregullave etike i lihet në dorë gazetarëve dhe ndërgjegjes së tyre, dhe nuk
vendosen penalizime për shkelje.
Një nga zhvillimet e fundit është edhe krijimi i Këshillit të Medias në vitin
2015 nga një grup gazetarësh i cili u mbështet nga Këshilli i Evropës. Qëllimi
i tij ishte që të ndikonte në përmirësimin e standardeve profesionale në
gazetari nëpërmjet respektimit të rregullave të Kodit të Etikës75. Deri tani
ky këshill ka hapur zyrën e vet dhe ka zgjedhur një këshill ankesash me
mbështetjen e donatorëve të huaj. Sidoqoftë, është akoma tepër herët për të
gjykuar se çfarë efekti do të ketë ky këshill në vetërregullimin e medias në
vend.
Përveç këtyre nismave, Këshilli i Ankesave funksionon pranë rregullatorit,
Autoritetit të Mediave Audiovizive, duke shqyrtuar kërkesa nga publiku apo
institucione publike në lidhje me përmbajtje mediatike që mund të jetë fyese
për dinjitetin njerëzor dhe në shkelje të të drejtave të njeriut.
Në Shqipëri, e drejta e replikës dhe botimit të përgënjeshtrimeve janë
të parashikuara me ligj. Neni 43 i Kodit Penal thotë se gjykatat mund të
urdhërojnë një të dënuar që me shpenzimet e veta të publikojë në një apo
disa gazeta ose stacione radiotelevizive vendimin gjyqësor, sipas urdhërimit
të bërë nga gjykata. Gjithashtu, nëni 617 i Kodit Civil merret me publikimin e
informacioneve të pasakta ose mashtruese, dhe thotë se gjykata me kërkesën
e personit të dëmtuar, detyron personin fajtor për publikimin e të dhënave të
pasakta, jo të plota ose mashtruese që të publikojë një përgënjeshtrim. Edhe
ligji i mediave audiovizive merret deri në detaje me të drejtën e replikës (Neni53) ndërsa Autoriteti i Mediave Audiovizive ka miratuar një rregullore dhe
procedurat për përmbushjen e të drejtës së replikës në median audiovizive.76
E drejta e replikës është gjithashtu e përfshirë në Kodin e Etikës. Ka patur
disa çështje gjyqësore ku e drejta e replikës dhe përgënjeshtrimit është
përdorur të ndrequr dëmtimin e reputacionit dhe nderit të individëve, por
nuk ka të dhëna mbi përdorimin e tyre në mënyrë vullnetare nga media
pas ankesave të publikut. Mendohet se këto raste duhet të jenë të pakta në
numër duke patur parasysh se pothuajse nuk ekzistojnë fare instrumentet
që mundësojnë dialogun midis medias dhe publikut.F.B