Stinë mërzie nën Olimp

Nga: Ag Apolloni

Ismail Kadare tashmë ndodhet në Olimpin letrar. S’di çfarë stine është atje, por e di që këtu poshtë është stinë mërzie për ikjen e tij, dhe kushedi sa stinë të mërzitshme na presin pa të Kur një shkrimtar e ngre letërsinë në majën më të lartë me artin e tij përjetësues, një ditë patjetër duhet të lirohet nga vitet. Prandaj, edhe Ismail Kadare i hoqi 88 vjetët si një rrobë të vjetër dhe u nis drejt majës pasi e mundi kohën me vepër Më 1 korrik 2024, në mëngjes Ismail Kadare dha frymën e fundit. Shkrimtari më i bujshëm, e mbylli jetën qetë dhe u përcoll në mënyrë madhështore. Nuk po përcillej një nga shkrimtarët, por Shkrimtari; jo një nga intelektualët, por Intelektuali; jo një nga bijtë e kombit, por Biri i Kombit, ai që për shtatë dekada krijimtari, nuk i ndau shqiptarët në shtete, siç i kishin ndarë Fuqitë e Mëdha, por i pa si një tërësi kombëtare. Prandaj lexohej e adhurohej në të gjitha shtetet ku kishte shqiptarë. Dhe për dallim prej shkrimtarëve të tjerë shqiptarë, ai, edhe pse shkrimtar i një gjuhe të vogël, arriti të fitojë lexues në rreth 50 gjuhë të botës. Edhe pse kryeveprat e tij nuk janë të lehta për masat, ai u lexua më shumë se çdo shkrimtar tjetër shqiptar. Ajo që thoshte Umberto Eco për Philip Roth-in, mund të thuhet edhe për Kadarenë: “më duket e çuditshme që ai është edhe i mirë, edhe bestseller”. Në vitin 1980, “Rilindja” në Prishtinë vetëm pak ditë pasi kishte botuar kompletin e veprave në 10 000 kopje, kishte rishtypur edhe 10 000 të tjera. Dhe deri në vitin 1990, romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua në mbi njëqind mijë kopje vetëm në gjuhën shqipe, pa llogaritur tirazhet anekënd botës në dhjetëra gjuhë. Meqenëse besoj se fenomenin Kadare e kam shpjeguar në monografinë time mbi të, “Paradigma e Proteut” (2012), këtu do të ndalem vetëm në pesë pika që këtë autor e bëjnë të pazëvendësueshëm. 1. Gjuha. Dihet që gjuhën e studiojnë gjuhëtarët, por e pasurojnë shkrimtarët. Përderisa nga shkrimtarët e traditës, si pasurues dhe pastrues i gjuhës në krye të vendit mbetet Naim Frashëri, nga shkrimtarët bashkëkohor këtë vend e zuri Ismail Kadare, i cili, për dallim nga Naimi, i integroi brenda fjalorit të tij edhe fjalët gege, të cilat shpesh i mori edhe si paradigma morfologjike për neologjizmat. Megjithatë, ai kurrë nuk u bë rob i gjuhës. Letërsia e tij e tejkaloi gjuhën tonë dhe u pranua edhe në gjuhë të tjera, sepse në letërsi, para gjuhës, kanë rëndësi ideja, lidhjet dhe vizioni. Ato tekste që mjaftohen me lojën e gjuhës, nuk arrijnë të ngrihen në nivelin e letërsisë. 2. Kombi. Letërsia shqipe dy herë ka pasë përpjekje për të krijuar shkrimtarë kombëtarë: herën e parë, me Naim Frashërin; herën e dytë, me Gjergj Fishtën. Të dy janë sa kombëtarë, aq edhe fetarë: Naimi bektashi, kurse Fishta françeskan. Naimi, krahas poemës kombëtare, shkroi edhe një poemë të madhe fetare, ndërsa Fishta, përveç epit kombëtar, shkroi edhe një grumbull librash fetarë. Mandej, pas këtyre “poetëve kombëtarë”, nuk pati ndonjë garë për të zgjedhur shkrimtarin e kombit, por ky vend natyrshëm, padiktueshëm e padiskutueshëm, i takoi shkrimtarit që e mbronte kombin, shkruante historinë e kombit dhe lexohej nga i gjithë kombi: Ismail Kadaresë. Ky shkrimtar kombëtar (që e tregoi rëndësinë e besës tek “Kush e solli Doruntinën?” dhe që nga Kanuni nxori kryeveprën “Prilli i thyer”) u bë edhe shkrimtari ynë i parë ndërkombëtar. 3. Kronika. Kadare nuk e ka shkruar vetëm një kronikë, “Kronikën në gur”, të cilën herë e konsiderojmë ndër më të mirat, herë më të mirën. Kadare e ka shkruar kronikën e popullit shqiptar nga Mesjeta deri në ditët tona. Falë kësaj kronike të gjatë, vepra e tij mund të quhet gjithashtu një urë me shumë harqe mbi hendeqet e historisë. Falë kësaj kronike ne i dimë edhe torturat që i janë bërë popullit shqiptar për t’ia ndërruar identitetin jo vetëm fetar. Kjo kronikë, që ngulmon në identitetin evropian të shqiptarëve, është kronikë që nderon të kaluarën para-osmane dhe që përpiqet ta drejtojë kurrizin e së tashmes. Kadare është kronikani që e ka mbytur Kronosin. 4. Miti. Veprat e Kadaresë dallohen për njohjen e thellë të miteve dhe për paralelet mes miteve dhe bashkëkohësisë. Ato duken si interpretime të aktualitetit nëpërmjet modeleve mitike, por, në fakt, janë lidhje të kohëve të ndryshme, për të treguar përsëritjen e absurdit dhe për të na e vënë para syve mjegullën e sotme. Mjegulla është një nga metaforat e preferuara të tij. Nëpërmjet mjegullës, ai e shpëton ngjarjen e sotme nga banaliteti. Është pikërisht kjo mjegull që i bën ngjarjet dhe veprat të përjetshme. Ajo lë pas vetes enigmën, ashtu siç e ka lënë edhe sfumatura e Da Vinçit. 5. Fama. Qëkur botoi romanin e parë, më 1963, Kadare u bë i pari, prijësi, në radhën e shkrimtarëve të rinj. Në vitin 1970, po ai roman në Francë u vlerësua si roman i nivelit botëror. Pastaj nga ai vit, Kadare vazhdimisht, nga kritikët e huaj, u krahasua me Homerin, Eskilin, Danten, Shekspirin, Gogolin, Kafkën e me shumë klasikë të tjerë botërorë. Pa dyshim, ishte Franca që e shpëtoi Kadarenë nga këneta shqiptare. Para se të botohej në Francë, ai kishte pasur një raport të vështirë me censorët: “Gjeneralin” ia kishin kritikuar, “Përbindëshin” ia kishin ndaluar, “Dasmën” ia kishin imponuar. Kështu, parathënia e kritikut të njohur francez, Robert Escarpit, më 1970, ishte një dritë drejt shtegut për të dalë nga ferri. Kadare, jo vetëm që e ndoqi atë dritë, por derisa dilte, dhe pasi doli, bëri një raport të gjatë për ligësitë që i panë sytë. Shkurtimisht, fama e tij lidhet me promovimin e vargut modern (nën ndikimin e Majakovskit, të cilin edhe e përktheu); me betejën e fituar në raport me poetët tradicionalë, që mbronin skemën tradicionale të vjershërimit; me përkthimin e veprave në gjuhë të huaja (si zgjerim i rrethit të lexuesve); me ekranizimet dhe inskenimet e veprave të tij; me çmimet e rëndësishme të fituara jashtë vendit, dhe, natyrisht, me famën që ta jep kandidatura për çmimin Nobel. Vetë Kadare e shihte Nobelin si ngjarje vjetore që më shumë i bënte reklamë si nominim sesa si laureim. Kandidatura ia shtonte famën mediatike, kurse vlera e (krye)veprave të tij tashmë prej dekadash ishte aksiomatike. Gjithsesi, kushedi sa dekada duhet të kalojnë për t’u futur prapë shqiptarët në lojën e etheve të tetorit. Nga sa shoh përreth, mendoj se do të presim gjatë. Natyrisht, për të folur për një karrierë jashtëzakonisht të bujshme e dominuese 70-vjeçare, nuk mjaftojnë as shtatëdhjetë vjet. Se sa është i rëndësishëm Ismail Kadare për letërsinë shqipe, mjafton ta imagjinoni këtë letërsi pa emrin e tij, pa të cilin jemi të papjekur brenda dhe të panjohur jashtë. Askush s’na njeh pa të. Të gjithë na njohin prej tij. Disa kritikues, duke pasur ftohtë nën hijen e tij, thonë se megjithatë jo të gjitha veprat e Kadaresë janë të arrira. Një proverb antik thotë “edhe Homeri fle nganjëherë”, që do të thotë se jo çdo varg i tij shkëlqen, por vepra e tij në tërësi është monumentale. Sigurisht, e njëjta gjë vlen edhe për Kadarenë. Ai do të mbahet mend për majat që i ngjiti, jo për shtrojerat ku dremiti. Ai ishte krijues i majave, prandaj po e mbyll këtë shkrim me fjalët që i tha para tetë vjetësh në një intervistë që bëra me të: “Letërsia, ashtu si artet e tjera, ka një fat të madh, ajo çmohet vetëm nga majat. Krijuesit e rëndomtë, madje edhe ata të mesmit, janë të pashmangshëm, të shumtë dhe të dobishëm, por ata mënjanohen vetvetiu në rrugëtimin e saj të gjatë. Shkurt, historia e letërsisë mbetet historia fatlume e majave të saj. Dhe kjo është një mrekulli për gjithë botën, sepse nuk e ngarkon kulturën e saj as me vlera të përkohshme, as me kaos dhe anarki”. Ismail Kadare tashmë ndodhet në Olimpin letrar. S’di çfarë stine është atje, por e di që këtu poshtë është stinë mërzie për ikjen e tij, dhe kushedi sa stinë të mërzitshme na presin pa të.