Musa Ramadani : Profeti nga Praga

Nga Flori Bruqi

Musa Ramadani më 1941 nga Gjilani, qysh si foshnje, bashkë me familjen, nga pushteti i atëhershëm, u deportua në Prizren, ku e kreu një pjesë të shkollimit fillor, për ta vazhduar atë (me të kthyer sërish) në Gjilan e në Viti. Në Gjilan e kreu edhe shkollimin e mesëm (Shkolla e Nxënësve në Ekonomi), ndërsa në Prizren – Shkollën e Lartë Pedagogjike, Dega e Letërsisë dhe Gjuhës. Që nga banKat e shkollimit të mesëm zu të merret me gazetari e letërsi, në mënyrë që, që nga viti 1965 e deri në mbyllje të saj pas vitit 2000, të punojë gazetar, redaktor në të përditshmen “Rilindja”.

Krijimtaria letrare-skenike dhe publicistike

Musa Ramadani është prezantuar në disa nga vëllimet, panoramat letrare e antologjitë, të përkthyera edhe në gjuhë tjera. Është laureat i një sërë çmimesh. Talentin e tij e ka sprovuar edhe në krijimtarinë e fushave të tjera artistike. Është autor i një sërë tekstesh për këngë të lehta e të muzikës së tendencave moderne. Eshtë autor edhe i disa këngëve në frymën e zhanrit të muzikës së lehtë. 

Ndonëse pa ndonjë përgatitje paraprake muzikore, ka kompozuar këngë, të cilat, madje në manifestimin më të madh muzikor të kohës, “Akodret e Kosovës”, janë vlerësuar edhe me Çmimin e Parë të Jurisë. Herë pas herë, është marrë e merret edhe me pikture. 



Madje një “kaptinë” e tërë e romanit të tij të fundit “Inamor:55”, është e “ilustruar” nga vetë punimet e autorit. Ramadani ka shkruar edhe humoreska, skeçe humoristike e shkrime satirike, me pseudonimin “Babloku”. Merret edhe me shkrime eseistike e kritikë teatrore, sikundër edhe me Udhëshkrime (nga Vjena e Parisi). Drama “Moisiu në unazën e Inflandit”, në sezonin 2003, u inskenua nga Teatri Kombëtar i Prishtinës, ndërkaq, drama “Ligatina” e Nebi Islamit, shkruar sipas motiveve të romanit homonim të Musa Ramadanit, në sezonin 2006, u inskenua në Teatrin Kombëtar të Gjilanit. Musa Ramadani punon me një përkushtim të madh, gjithnjë duke i qëndruar besnik frazës e vargut të latuar deri në përpikmëri, të një sintakse të kulluar shqipe, të një leksiku të begatshëm shprehjesh është cilësuar nga kritika letrare, siç është vepra “Ligatina”, sikundër edhe “Zezona”, e një sërë përmbledhje tregimesh prej tij.

Çmime

Çmimi letrar “Beqir Musliu”,2006, iu nda Musa Ramadanit,poetit, prozatorit, publicistit, teatrologut të njohur të letrave shqipe, shpërblimi për vitin 2006.
Çmimi Kadare, 2017, për romanin e tij Profeti nga Praga.

Vepra letrare

| “Mëkatet e Adamit” (poezi), “Rilindja, 1969;
|“Thirravaje” (poezi), “Rilindja”, 1971;
|“Neurosis” (poezi), botim autorial, 1973;
| Romani pa kornizë”, “Bota e Re”, 1975;
|“Muzat nuk flejnë” (poezi), “Rilindja, 1976;
|“Fluroma” (tregime), “Rilindja”, 1978;
|“Zezona” (roman), “Rilindja”, 1978, “Faik Konica”(ribotim), 2003;
|“Fjala në skenë” (recensione për shfaqje teatrore), “Rilindja”,1080;
|“Alfabeti i neurozave” (poezi), “Flaka e Vëllaznimit”, 1983;
|“Ligatina” (roman), “Rilindja”, 1983;
|“Moisiu në unazën e Inflandit” (dramë), “Rilindja”, 1984;
|“Eugjenika e tri deteve” (poezi), “Rilindja”, 1986;
|“Satana ma vodhi gurin e urtisë” (tregime), “Rilindja”, 1987;
|“Nostalgji antike” (përzgjedhje e poezive) , “Rilindja, 1995;
|“Vrapuesja e Prizrenit” (roman), “Dukagjini”, 1997;
|“Antiprocesioni” (roman), “Buzuku”, 1997;
|“Inamor: 55” (roman), “Buzuku”, 2000.
|“ Mëkatet e Ha(E)vës, poezi, Pen/club, 2007, Prishtinë
|“Premiera shqiptare” (Recensione për dramën, shfaqjet), “Spektri”, Shkup 1996;
|“Profeti nga Praga” (roman), Tiranë, 2017.

Përkthimet

|“Mariamna” – PärLagerkvist
|“Fillokteti” – Heiner Müler
|“Askushi” – Jezi Andzejevski
|“Shkretëtira e tatarëve” – Dino Buzzati
|“Legjenda per Araratin” – Yasar Kemal
|“Bufi i verbër” – Sadec Hedayat
|“Dhe nuk gjej vëlla më të mirë” – Maksud Ibrahimbekov
|“Humbella” – Mirko Kovac
|“Ditë pranvere” – Ciril Kosmac
|“Aromat, ari e temjani” – Slobodan Novak
|“Piramida e Emës” – Dubravka Ugrešić
|“Ogursëzi” – Nedzad Ibrisimovic

Pas polemikave që shkaktoi këtë vit çmimi Kadare, duket se Profeti nga Praga, e shkrimtari nga Kosova, Musa Ramadani qe një refleksion i një marrëdhënieje letrare mes dy vendeve. Në një intervistë ekskluzive për “Mapo”, Ramadani ka zbuluar pse ka qenë e errët marrëdhënia Kosovë Shqipëri, si iu zhduk botimi në ’89, flet për procesin me Kafkën…

Motivacioni i çmimit ishte: “Musa Ramadani me “Profeti nga Praga” ka sjellë një roman të veçantë si për nga forma, ashtu dhe nga përmbajtja. 

Duke qenë i strukturuar në tregime të lidhura fort me njëra-tjetrën, “Profeti nga Praga” shpërfaqet si një mozaik rrëfimesh dhe kolazh teknikash narrative, një roman për letërsinë si tekst kënaqësie dhe akt përjetësie, ku krijuesi shpaloset si një libër i hapur ndaj konteksteve dhe konotimeve të ndryshme”.

 Profeti nga Praga, i dedikohet Kafkës; ndërsa shkrimtari është shprehur dhe mbi përmbajtjen e saj biografike duke thënë: ”Personazhet, ambientet, vendbanimet e tij dhe klubi “Arco” janë të dhëna dokumentare në 20%. Pjesa dërrmuese e romanit ka të bëjë me idenë, invencën, imagjinatën dhe intuitën në kuptimin kreativ”.

Një vepër pothuaj sa poetike aq dhe moderne, që lexohet me një frymë, duke çuar drejt misterit të Kafkës, dhe lirisë së tij të njëkohshme, një vepër që lindi nga “dashuria e madhe” e shkrimtarit, kur shprehet se: “ Kafka përfaqëson frikën e luftërave botërore, shtypjen e individit, eksodin e popujve të vegjël, dhe vizionaritetin e shekullit 21…që nga “Metamorfoza”, “Procesi” dhe “Kështjella”, ai është bërë sivëllai im letrar. Njësoj sikurse Sadek Hedajati persian me të vetmin roman “Bufi i verbër”, i cili ishte binjaku i Franc Kafkës gjerman.”


****

Franz Kafka, ky Profet nga Praga

41 vite pas vdekjes, 82 vite nga lindja, në Pragë shfaqet një njeri truphollak e fytyrëthatim, me rroba të zeza e këmishë të bardhë. Nuk është turist, as emigrant. Është vetë Franz Kafka që rikthehet në qytetin e tij, pas vdekjes që i shoi para kohe vullkanin letrar.

“Profeti nga Praga” titullohet romani i Musa Ramadanit, shkrimtarit nga Kosova, fitues i Çmimit letrar “Kadare” për vitin 2017, i botuar rishtaz në Tiranë. Në fakt, më shumë se roman është një mozaik tregimesh që kanë lidhje të fortë me njëri-tjetrin, por po ashtu mund të lexohen edhe veçmas.

I ndërtuar si simbiozë e fakteve të dokumentuara dhe imagjinatës së Ramadanit, Kafka këtë herë na vjen ndryshe. Është pikërisht mosmbajtja e amanetit për djegien e veprave, ajo që e kthen shkrimtarin në botën e të gjallëve, për të parë ndikimin që pati në letërsinë e shekullit XX, të cilin me siguri as që do ta kishte imagjinuar.

Kafka takohet me Max Brodin, mikun e tij të ngushtë, që jo vetëm nuk ia dogji veprat, duke mos i plotësuar dëshirën e fundit, por edhe mori përsipër t’i sistemonte, t’i redaktonte dhe t’i botonte, duke i bërë një shërbim të pashoq letërsisë moderne. Por Franzi nuk është i kënaqur nga kjo gjë, nuk është i kënaqur që romanin pa kopertinë, Max Brodi e botoi me titullin “Procesi”.

“Gjakimi për famë është mjerim e sqimë e shpirtrave të imtë”

Kafka në këtë roman zbërthehet në tre plane të ndryshme: Kafka në planin familjar, Kafka në raport me femrat dhe sigurisht Kafka si rrëfyes i jetës së tij që nuk e çoi deri në fund.

Interesant është fakti se Franz Kafka i ringjallur shpesh herë është vetë Musa Ramadani. Për shembull kur Kafka flet me një personazh që ka ruajtur letrat e tij drejtuar prindërve, Kafka ofrohet për t’ia blerë duke thënë se “Jam mik i shkrimtarit… Jam mik i penës, shkruaj për të.” Sigurisht që këto fjalë i thotë Franz Kafka 41 vite pas vdekjes, por i shkruan Musa Ramadani duke na treguar edhe lidhjen e fortë dhe frymëzimin që ka marrë nga shkrimtari çek.

“Domosdo duhet të jem shumë vetëm. Çfarëdo që kam realizuar, krejt e kam arritur në vetmi.”

Megjithë trillin, romani i shkrimtarit kosovar i qëndron besnik fakteve. Emrat e të dashurave të Kafkës janë të vërtetë, ashtu si edhe kafenetë ku ai në të gjallë takohej me Max Brodin, Oskar Baumin dhe Felix Veltsch. Kafka ecën në Urën e Karlit, pranë teatrit Vaclavske Namesti, për t’u rikthyer në shtëpinë Minuta ku banon familja e tij. Kjo është një mundësi e dytë e Kafkës jo vetëm të kuptojë forcën e veprës së tij, por edhe të japë ato vizione të munguara apo të harruara për martesën, për jetën, për strukturën letrare të një vepre dhe për rolin e shkrimtarit në shoqëri.

“Zhvillimi im letrar ka qenë i rëndomtë. Kur isha ende i kënaqur me vetveten, dëshiroja të isha i pakënaqur dhe e shtyja veten… në pakënaqësi”

Por mbi të gjitha është një shans për të marrë përgjigje për letrën drejtuar babait. Ajo konsiderohet një ndër veprat më origjinale dhe më sublime të Kafkës, por në “Profeti nga Praga” vjen edhe përgjigja e babait, Hermann. Në kushtet kur lexuesi është njohur vetëm me versionin e Kafkës, si për të na thënë se çdo histori ka dy anët e medaljes, Ramadani imagjinon edhe përgjigjen e babait, por sigurisht jo në një letër 100-faqëshe. “E paske lexuar letrën time baba”, i thotë Kafka të atit, por përgjigja e tij është jo pak befasuese.

Ashtu si edhe në librat e Franz Kafkës, edhe në ato të Musa Ramadanit gjuha dhe struktura e përdorur janë në avangardë të letërsisë bashkëkohore, duke e kthyer atë në një shkrimtar postmodernist. Vetë Ramadani ka thënë se “Që nga “Metamorfoza”, “Procesi” dhe “Kështjella”, ai është bërë sivëllai im letrar”, duke pranuar se ndërtimi i jetës së Kafkës aty ku u ndërpre, ishte “një proces i vështirë me shumë vuajtje dhe dashuri të pakufishme për këtë gjeni.”,shkruan Erion Uka.