Nga Agron Shabani
Shkrimtari, poeti, publicisti, intelektuali dhe ish politikani i shquar shqiptarë Dr.Agim Mala (Dritè pastè!), si duket ishte arketip ose një prototip letrarë ose kuluturor i ‘aristokracisë së lartë’ intelektuale dhe kulturore të shqiptarëve, i cili nuk i zhvatej tutelës së njohur sociale dhe materialiste të “borgjezisë së lartë” pushtetmbajtèse ose politike. Arti i tij letrarè bënte që të shpërthenin dhe gumzhinin asokohe skemat e ndryshme të bashkëpunimit dhe korrespondoncës realiste dhe surealiste në mes artit shkencës, kulturës, letèrsisè, njeriut si ‘cityoen’ ose ‘burgeros’ , si dhe shoqërisë së gjërë njerëzore ose qytetare.Tek Ai natyra dhe karakteri i komplikuar i shoqërisë së identifikuar dhe interpretuar nëpërmjet artit të dialogut, komunikimit (korrespondencës), subjektit dhe substitutit të determinuar dhe komplesiv, sikur substituoheshin ose transformoheshin vazhdimisht në natyrën dhe karakterin e njohur të letërsisè moderne ose bashkohore. Respektivisht, në parime, premisa dhe narrativë të njohur krijuese ose artistike. Ndërkaq, kategoritë qendrore të komponimit (kompozicionit) dhe interpretimit të njohur letrarë ose artistik të Agim Malës, por edhe tè krijuesve ose kulturologève tè tjerë kulminant të kësaj fushe, si Milazim Krasniqi, Mehmet Kraja, Adem Gashi, Basri Çapriçi, Shaip Beqiri etj., mund të përkthehen dhe interpretohen në qarqe dhe kategori të ndryshme letrare, kulturore, qytetare, politike etj. “Muzika dhe poezia janë një art i brendshëm global ose universal që nuk përkthehet.”, tha njëherë një aristokrat dhe kulturolog i njohur vijenez.
Ndaj, vetëm përmes strukturave dhe kategorive të larta letrare dhe kulturore, teoritë e njohura etike dhe estetike, paraqesin modelin determinant dhe paradigmatik të dialektikës së njohur letrarare, kulturore ose filozofike, ku bëhen shkrirjet dhe bashkimet e njohura linerare ose metaestetike në mes të së veçantës dhe të së përbashkëtes, gjegjësisht, nè mes globales ose universales së njohur krijuese ose artistike.
Se këndejmi, arti, talenti, edukata, kultura, emancipimi, morali, disiplina, përvoja, tradita dhe aftësia e njohur e narracionit, invencionit, kompozicionit dhe interpretimit tè njohur letrarè ose poetik, pos tjerash konsistojnë në veçantinë dhe ekskluzivitetin e të qenit i zgjedhur ose ‘demiurg i vetëm’ që arrin të bashkoj emocionet, pasionet, dëshirat, dashuritë, ëndërrat e ndryshme, imagjinatat ose fantazitë krijuese ose artistike. Duke e bërë kështu lirimin (çlirimin) e subjektivitetit nga objektiviteti dhe anasjelltas. Kjo mase është vlera globale ose universale e individit krijues ose inovator. Individualiteti i tij global ose universal, respektivisht, globaliteti ose universaliteti i tij individual.
Kompozicioni letrar ose muzikor janë fryt i arsyes njerëzore dhe vet arsyeja njerëzore është konstruksion i historisë së shoqërisë së njohur njerëzore ose qytetare. Roli i kulturës dhe artit në kërkimet, studimet ose analizat e njohura shkencore ose filozofike, mund të kuptohen, përceptohen, anticipohen dhe definohen vetëm përmes ‘grafikonit’ ose ‘rubikonit’ të njohur të aktivitetit ose ‘plleshmërisë së lartë’ kriujese ose artistike që ka për qëllim ngritjen dhe formulimi i një teorie praktike dhe dialektike të kulturës dhe jetës shpirtërore, materiale dhe ekzistencialiste në kutimin e jetës si art dhe artit si filozofi.
Ndryshe nga kjo, në mes motiveve ose stimujve të njohur të kritikës dhë kulturës së njohur shkencore ose metodologjike, një vend të veçantë zë edhe motivi i valorizmit dhe glorifikimit të trashëgimisë shkencore, letrare dhe kulturore, ku arti, kultura dhe letèrsia paraqesin imazhin e një shoqërie të lartë njerëzore ose qytetare të përkthyer në vargje, strofa ose poezi kulminante ose suplementare. Duke i floruar (eksploruar), ravijëzuar, konturuar, harmonizuar dhe konvencionalizuar faktorët, indikatorët dhe predikatorët e ndryshëm determinant ose paradigmatik së bashku, me kushtet dhe rrethanat e gjithëmbarshme shpirtërore, emocionale, materiale dhe të tjera, ku përmes “industrisë” ose “opiumit letrarë” ose kulturorè, çdo gjë që është e bukur, humane ose njerëzore, ngrihet (ngritèt) lartè dhe glorifikohet me veprimin ose reagimin e njohur qetësues dhe ngushëllues të krijuesit ose artistit të lartë. Duke i mbajtur në jetë strukturat, superstrukturat, elitat ose par exelencat e njohura shkencore, letrare, intelektuale dhe kulturore së bashku me ndjenjat dhe frymèn e njohur liridashèse ose patriotike tè kombit dhe atdheut përmes “opiumit” ose ‘terapive’ të njohura letrare, kulturore dhe të tjera.Janë tezat e njohura të kulturës si ideologji e përbashkët shtetërore, nacionale, historike, politike dhe kështu me radhë në shikim ose vështrim të parë.
Në këtë kontekst të suspektshëm dhe tepër dubiozë, motivet dhe arsyet kryesore të krijuesve, intelektualëve ose kulturologëve tè lartè si Agim Mala dhe tè tjerè si ky i fundit, gjithashtu qëndrojnë edhe në konceptet dhe përceptimet e rafinuara dhe tepër filigranike të artit dhe kulturës letrare ose poetike të bartur ose transmetuar në një “paravan” ose “korpus ideologjikë” që i mbrojnë dhe lartësojnë vazhdimisht kombin dhe atdheun. Dhe, që nuk i japin kurrë mundësi dhe drejtësi narrativit dhe impulsit të kundërt të reflektimit dhe reagimit që përmbajnë antikultura, pseudokultura ose kontrakultura. Në këtë ‘orkester’ ose celebrim të lartë letrarë ose kulturorë, misioni ose detyra e një krijuesi ose kritiku të njohur shkencor, intelektual ose dialektik të artit dhe kulturës, nuk është celebrimi i ndarjes së mendjes (logjikës) nga shpirti ose materia ; të artit nga kultura, të kulturës nga letèrsia pse qytetërimi, të etikës nga estetika, të antropologjisë kulturore nga antropologjia politike, ontologjia, epistemologjia, gneseologjia ose metafizika etj. Jo. Por, misioni ose detyra e tij me tepër konsistojnë në forcën dhe guximin e njohur intelektual ose qytetar si dhe në insistimin energjik në konceptin e njohur elitar të artit dhe kulturës si “fraksion” ose ‘instancë e lartë’ kundër pushtetit ose palës kundërshtare në domenin ose kontekstin e njohur antropokulturorë ose antropologjikë.
Në instancë të fundit, arti, muzika, kultura, letërsia, filozofia, psikologjia, socilogjia, logjika, etika, estetika, metodika, politologjia, pedagogjia, antropologjia dhe shkencat ose disiplinat tjera shkencore ose humaniste, janë iluminat (iluminim), tentativë, reflektim, interferim, inkarnim, satisfaksion dhe një ataraksionizëm i lartë që kanë për qëllim t´i gjejnë ose zbulojnë shkaqet ,motivet, konceptet dhe definicionet e njohura shkencore ose humaniste mbi ndërgjegjien dhe arsyen e lartë njerëzore ose qytetare së bashku me ato mbi ndërgjegjien dhe arsyen subjektive, objektive, instrumentale, kognitive, iracionale, negative etj.
Për më tepër ndërkaq, edukata, kultura, arsimimi, morali, disiplina dhe emancipimi i gjithëmbarëshem për personin ose individin, janë iluminizëm dhe një evolucion i brendshëm (esencial ose substancial) që e mësojnë dhe përshtasin njeriun me dialektiken dhe racionalitetin e natyrës (arsyeja objektive), gjegjësisht, me fenomenologjinë e shpirtit dhe natyrës (arsyeja subjektive). Mbase, një proces çmitizues si dhe një racionalizëm i njohur kritik ose metodologjik kundër antivlerave, iracionalzmit, mediokritetit ose mitomanisë së gjithëmbarëshme (objektive dhe subjektive) të individit dhe kolektivitetit. Këtu zatën qëndron edhe dialektika e brendshme natyrore dhe historike e çdo lloj racionalizmi. Edhe në kulturën dhe letèrsinè e lartë shqiptare ose kosovare.
Meqë, gjithnjë fjala mbi kulturën ose letërsinë si art dhe artin si filozofi, atëherë do shtuar në vazhdim se përthithja e kulturës së njohur politike, letrare, gazetareske ose publicistike, së bashku me masivitetin ose multidimensionalizimi e tyre global ose universal, shihen si rrjedhim dhe modifikim ose konvencionalizimi i rrymave të ndryshme të kulturës moderne ose bashkëkohore me kulturën ose letèrsinè e njohur klasike në momentet e shkëlqimit të saj më të madh. Ndërkohë që rasti ose shembulli i kulturës dhe letërsisë shqiptare ose kosovare, është shembull ose një ilustrim konkret dhe autentik se si ndriçimi ose eksplorimi i njohur i kulturës popullore ose nacionale, patjetër çojnë në racionalizëm (racionalitet) të përgjithshëm individual dhe kolektiv ku lexuesit ose auditoriumi i gjerë publik, i gjejnë ose zbulojnë shkaqet, motivet dhe arsyet e lumturisë së gjithëmbarëshme objektive dhe subjektive në kohë dhe hapësirë , e cila, pos tjerash ndikon dhe kontribuon edhe në riciklimin dhe përforcimin e ndërgjegjës dhe vetëdijes shtetformuese ose patriotike të individit dhe kolektivitetit . Kjo sidomos atëherë kur shpirtit të njohur samaritan ose homerik të shkrimtarit ose poetit i kundërvihen dilemat ose mëdyshjet e ndryshme fromiane ose hobsiane, të jesh apo të mos jesh.(Lëxo veprat, vargjet ose shkrimet e njohura të Dr. Agim Malës, “Kortezh i Lagur”, “Shtëpia në Savanë”, “Natë në Evropë” etj.)
Me fjalë tjera, në të gjitha vargjet, strofat, shkrimet ose veprat e njohura letrare ose kulturore të Agim Malës, është prezente dhe gjithëmonë aktuale formula e njohur e Göethes, kur thotë: “Fusha ime është koha.”
Edhe në marrëdhëniet ose raportet e tij me të tjerët, që ruajnë sistemin e vlerave në tërësinë e tij së bashku me mentalitetin, kauzalitetin ose ideologjinë e njohur letrare, kulturore, shtetërore, nacionale dhe politike të kombit dhe atdheut tonë.
