Nga Flori Bruqi
Për Betejën e Kosovës së 28 qershorit 1389 është folur e shkruar shumë, në të cilën Koalicioni i Krishterë Ballkanik, ku morën pjesë edhe ajka e princave shqiptarë (arbër dhe epirotë), e humbi luftën ndaj osmanëve të komanduar nga Sulltan Murati i dhe i biri Bajazidi, transmeton Koha.net.
Pas kësaj beteje çdo gjë ndryshoi, madje dhe Dardania u quajt, sipas serbëve, Kosovë për shkak se në vendin ku u zhvillua lufta kishte shumë mëllenja.
Mëllenjës në sllavishte i thonë `kos` (cërnij kos), dhe Fusha e Mëllenjave, në të cilën u zhvillua lufta, u quajt `Kosovo Polje`, e më vonë Kosovë. Ekzaktësisht sipas burimeve historike, beteja u bë në rrjedhën e poshtme të lumit Llap, në verën e vitit 1389, më 28 qershor 1389, kurse sipas kujtimeve të Konstandin Jeniçerit, ajo filloi të mërkurën dhe përfundoi të premtën.
Ka shumë të dhëna për këtë betejë. Por të dhënat më të hershme janë nga burimet osmane dhe më vonë nga burimet serbe dhe ato të Venedikut e të të tjerëve përfshirë dhe kujtimet e njërit nga nipërit e Muzakës, që mori pjesë në luftë.
Kjo Poemë hedh dritë për komplotin e djalit të Sulltan Muratit të Parë me emrin Bajazit, i cili mori fronin pas vrasjes së të jatit nga trimi Milosh Kopili (Kopiliq) dhe vrasjes se vëllait të tij Jakupit, por gjithashtu hedh dritë edhe për komplotin e djalit të Sulltan Muratit të Parë me emrin Bajazit, i cili mori froni pas vrasjes së të jatit nga trimi Milosh Kopili (Kopiliq) dhe vrasjes së vëllait të tij Jakupit. Ky është rasti i parë ku përmendet Princi i Arbrit, që jetonte në Fushë Kosovë, në Kopiliqin e Sipërm, Millosh Kopiliq, një nga vasalët e Vuk Brankoviçit.
Sulltan Murati i Parë erdhi në Gjilan e pastaj në Prishtinë që më 14 qershor në krye të një ushtrie prej 40-60 mijë vetash, dhe përbëhej nga 2000 jeniçerë, 6000 spahinj, 20.000 azapë dhe akinçinj, 2.500 vetë nga kavaleria e Sulltanit, dhe 8.000 trupa nga vasalët.
Car Llazari grumbulloi trupat e veta në Nish në anën e djathtë të lumit Morava (e jugut).
Ushtria e tij përbëhej nga 12.000-30.000 trupa, 15.000 të Car Llazarit, deri në 10.000 nga Vuk Brankoviqi (këtu shumica ishin arbër të Kosovës), disa mijëra trupa u dërguan nga mbreti i Bosnjës, Tvrtko i Parë Kotromaniq (nën komandën e Vllatko Vukoviq) ishin të pranishëm nga sllavët e Kroacisë dhe Kalorësit e Kroacisë të udhëhequr nga Gjon Palisna. Disa mijëra ishin kalorës.
Në këtë betejë morën pjesë edhe princërit e Arbërisë dhe të Epirit. Nga forcat e Arbërisp dhe Epirit morën pjesë princërit: Gjergji I Balsha, Teodor Muzaka I, Pal (Gjegj-Jorgji) Kastrioti, Dhimitër Jonima (zotëruesi i Lezhës dhe Rrëshenit), dhe Marash Nikolla Kopili (Komneni) ose Kopiliq, Princi i Fushë Kosovës.
Sipas Jeraksit, në Betejën e Kosovës nuk shkuan vetëm sundimtarët arbëresh nga Shqipëria (Gjergj I Balsha, Dhimitër Jonima, Theodor Muzaka etj.), por edhe feudalët shqiptarë nga Kosova: Milosh Nikollë Kopiliqi, sundimtar i Drenicës, Ban Strahinja, sundues i Trepçës, Gjon Kosançi, sundues i Llapit, Musa Arbanasi, sundues i Ibrit të Poshtëm. Po kështu nga Shqipëria morën pjesë edhe Lekë Dukagjini, Gjon Kastrioti etj. Është e njohur se në traditën mesjetare fshati merrte emrin e zotërisë, e së këndejmë fshati Kopiliq i Drenicës, përgjithësisht njihet si vend i Milosh Kopiliqit.
Historiografia e princit arbër Millosh Kopiliq është ë ndërlikuar, sepse historia serbe e mohon ose flet pak për të por flet vetëm për Car Llazarin, kurse historia e zonës dhe këngët epike të shqiptarëve të Kosovës flasin kryesisht për Millosh Kopiliqin dhe aspak për Car Llazarin. Jean Palerne Forensien, një udhëtar që vizitoi viset e Dardanisë vitet 90 të shek XVI, regjistroi kujtesën historike të shqiptarëve për Gjergj Kastrioti –Skënderbeu dhe për Milosh Nikolla Komneni,, ose Milosh Kopiliqi, apo siç e quanin serbët Milosh Obiliqi, nga fshati Kopiliq i Epërm.
Humanisti raguzan Tuberoni, nënshtetasit e Car Llazarit i quan dardanë, ilirë dhe maqedonas, ndërkaq vetë Llazarin mbret të dardanëve, të cilët gjatë betejës mbroheshin me aq guxim, saqë turqit mezi bënin ballë. S`ka dyshim se është fjala për popullsinë arbërore të Kosovës, që autori e përmend me emrin e saj të vjetër. Se arbërit e Kosovës kishin marrë pjesë masivisht në betejë, dëshmohet edhe nga një e dhënë tjetër, ”despoti Lazar i Serbisë, bullgarët … dhe sundimtarë të Arbërit nga Dardania … u mblodhën … u hapën luftë turqve, por Lazari dhe shumë të tjerë humbën jetën në betejë”.
Sipas Filip de Mezier, jo rastësisht këtë betejë e vendosi në pjesët e Arbërit, me çka la vend që të kuptohet drejt karakteri etnik arbëror i Kosovës, pasi kuptimi gjeografik, parimisht nuk e mohon kuptimin etnik.
Edhe rrënja Mil (Mill) lidhet me emrat shqiptar, si, bie fjala, Mëhill, Mhill, Milo, (humanisti raguzan F. Petançi e përmend Milloshin me emrat: Milon dhe Milo) dhe diç të ngjashme.
Kronisti osman Enveri thotë: `Llazari i dha Miloshit një gotë me pije duke i thënë: thonë për ty që je bërë tradhtari im…- Miloshi i`u përgjigj: - nesër ke për ta parë tradhtarin, ke për të parë nëse jam njeri i drejtë apo tradhtar.- Llazari në atë moment e mori në dorë gotën e dollisë dhe e piu`
Interesant është përshkrimi i historianes Ana di Lelio për problemin e vrasësit të Sulltan Muratit në Betejën e famshme të Fushë Kosovës - Millosh Kopiliqin, për të cilin historiografia serbe flet pak, por ka qenë e detyruar të pranojë se ai vrau Sulltan Muratin në luftë. Për këtë arsye ata e kanë bërë shenjtor dhe ikona e tij gjendet në Hilandar, mali Athos.
Ana di Lellio ,e cila erdhi për herë të parë në Kosovë me trupat e NATO-s në vitin 1999, gjatë takimeve me ushtarët e UÇK-së, dëgjoi së pari për këngët shqiptare mbi Betejën e Kosovës (1389) dhe për një të dhënë të re, origjinën shqiptare të Millosh Kopiliqit.
Autorja Ana di Lellio, pas vite pune takimesh intensive me njerëzit në terren dhe pas vite kërkimesh për dokumente e literaturë nëpër biblioteka dhe arkiva, arriti të dalë publikisht me qëndrimin e saj lidhur me këtë problematikë, duke e botuar librin “The Battle of Kosovo 1389: An Albanian Epic” (Beteja e Kosovës 1389: Një epikë shqiptare). Afër 50 faqet e para të librit përmbajnë komentet e detajuara të saj lidhur me gjurmimet për origjinën e Kopiliqit si dhe shumë komente të tjera që lidhen me arsyet se pse kujtesa popullore e ka ruajtur deri më sot origjinën shqiptare të tij, dhe pastaj pjesa tjetër e librit, 150 faqet e tjera, përmbajnë tetë variante.
Gjurmëve të kërkimit të mitit serb, i cili pikënisjen e kishte në Betejën e Kosovës, me ç‘rast sjell të dhëna e dëshmi nga burimet osmane-turke, italiane, frënge, angleze, serbe dhe shqiptare, autorja konfirmon se në fillimet e tij emri i vrasësit të Sulltanit del si Millosh Kobila, Kobiliq, Kopiliq dhe nuk përmendet identiteti i tij kombëtar, pos si “një i pafe” që vrau sulltanin. Emri Obiliq, si emër heroi serb është zbulim i shekullit XVIII, kur e paraqitën së pari dy historianët serbë, Petroviq dhe “Unë jam prej Kopiliqit, prej vendit ku ka lindur njeriu që e vrau Sulltanin”, përderisa një plak kish thënë “Millosh Kopiliqi ishte prej Drenicës, Llazari ishte serb, por Milloshi ishte yni” (fq.25).
Për Millesh Kopilin thoshte se, siç kishte dëgjuar nga pleqtë, mbiemrin e ka marrë "kopil" për shkak se që i vogël kishte qenë i zhdërvjelltë, djalë që s’kishte lënë dy gurë bashkë, por edhe i mençur sa të duash! "Ja kjo luginë, thoshte ai, edhe sot thirret Lugina e Sharanit" dhe ky emër i ka mbetur që nga koha e Millesh Kopilit! Kishte ai, siç thoshin pleqtë, një kalë të sharmë (të zi e me lara të bardha) dhe kur i binte huj çdo ditë e kalëronte nga disa herë, andej e këndej kësaj lugine!"
Sa i përket përkatësisë fisnore të trimit në Drenicë që të gjithë pohonin se ishte nga fisi Gash,
Kurse për emrin e babait të Milloshit, përveç emrit Nikollë, në popull dëgjohet edhe një emër tjetër Sharrjan. Origjina e familjes fisnike Kopili duhet kërkuar në Drenicë. Figura më e shquar është Mëhill/Milush/Millosh Kopili, që mori pjesë në Betejën e Kosovës (1389). Pas pushtimit Osman të Shqipërisë, familjes Kopili e ndeshim në Republikë të Raguzës, ku gëzonte titullin fisnik “kavalier”. Stema e Kopilajve është e kuqe me tri koka të argjendta kali (2-1). Mbi shqyt një përkrenare e kokërrethëzuar me një kokërreth (kurorë kavalieri) dhe me një kryq të madh “të ndarë trish” ; në qafë të përkrenares një kryqth i zi patent, me pëlhurë koke të hapur nga të dy anët dhe dy xhufka që varen në fund të saj (pëlhurës). Pëlhura Brenda është e bardhë dhe jashtë e kuqe. Kreshta përbëhet nga një gjysmëkalë i kuq i ngritur dhe me një zambak të kuq në kokë.
Sipas Ana di Lellio, rekruti serb Veselin Cajkanoviq gjate luftërave ballkanike (1912-1913), i cili duke lëvizur me armatën serbe, në Elbasan kupton se ishin disa vendas qe deklaronin se janë pasardhës të drejtpërdrejtë të luftëtarit mesjetar.
Sipas këtij burimi, Millosh Kopiliqi ka lindur ne rrethin e Ohrit dhe ishte djali i një prifti ortodoks shqiptar, nga familja Blloshmi, i cili me vone shkoi ne Drenicë dhe u bë kapetan i Vuk Brankoviqit. Me sa duket më vonë edhe mbreti serb Aleksandri i shkroi një ftesë Hajdar Bej Blloshmit për të shkuar ne Beograd dhe të nderohet ne emër të “heroit të Kosovës”, mirëpo ai e refuzoi.
Sipas K. Filozofit, vrasës i Muratit është një njeri i shquar; sipas Oruçit, ai është një beg nga kundërshtarët e fuqishëm të krishterë; sipas kronikës së Bogdanit “Kronikës bullgare” një ushtar trim etj. Të huajt para shkruesve serbë do të përmendin emrin e tij si bizantinasi Halkokondili dhe Ashik Pasha Zade nga historianët turk. Kështu K. Mihajloviq në fillim të shekullit XVI do të thotë se vrasësi i Muratit është Millosh Kobiliq dhe e dhëna doli më tepër se 100 vjet pas Betejës.
Përkatësia thjesht arbërore e heroit të betejës dëshmohet edhe nga vetë kënga arbërore – shqiptare për Betejën e Kosovës, ku ai del si figurë kryesore e këngës. V. Çajkanoviq, duke shpjeguar motivet e këngës arbërore – shqiptare, të botuar nga ana e G. Elezoviqit, e karakterizon atë “epopeja shqiptare… nuk është gjë tjetër veçse kënga për Miloshin”.
Debatet historike të akademisë serbe për t`i ulur vlerën Millosh Kopiliqit dhe për të ngritur në shenjtor Car Llazarin janë mesa duket vazhdimi i përpjekjeve politike serbomëdha për të shuar historinë e arbërve të Kosovës duke i quajtur ata sllavë apo serbë. Këtë gjë e përmend dhe një historian serb J.Tomiq. Pasi që ishte sulmuar nga kritika, J. Tomiq kishte dhënë përgjigje: `Mbytjani dikujt të kaluarën e tij, me këtë ia keni rrezikuar ardhmërinë`.
Serbët për shkak të mbiemrit (sepse ata e përkthyen në Kobilla-pelë, në fakt fjala ka rrënjë shqiptaro-thrake-kopil- djalë), Kopili ja ndërruan mbiemrin dhe e vendosën- Obiliq- në vend të Kopiliq.
Shkurtimisht beteja përfundoi me humbje të rënda të të dy palëve aq sa nuk u mor vesh se kush fitoi, por burimet osmane thanë që Car Llazari i koalicionit të krishterë u vra në dyluftim, kurse Sulltan Murati u vra nga një i pafe. Humbja e luftës ndodh edhe për shkak se Vuk Brankoviqi , duke parë se beteja do të humbej, iku, pasi Car Llazari u kap dhe u vra (por disa thonë që u vra në dyluftim). Në atë moment për të vërtetuar që ai Princ Milloshi nuk ishte tradhtar si komandanti i ushtrisë Vuk Brankoviq, u afrua ngadalë afër çadrës së Sulltanit dhe i tha rojeve që donte të takonte Sulltanin për ta `nderuar`, dhe se ishte princi Millosh Kobiliq. Rojet e lanë dhe sapo iu afrua për t’i dhënë dorën, Millosh Kopiliqi nxori kamën dhe ja nguli në lukth. Sulltani vdiq menjëherë. Rojet e kapën dhe e vranë në vend
Epika legjendare shqiptare i ka thurur princit të saj këngë që këndohen me lahutë.
Sa i përket legjendës shqiptare, ajo thotë se Millosh Kopiliqi, kur ia prenë turqit kokën ai kapi kokën me duart e veta dhe shkoi tek një krua që ta ngjiste me ujin e kroit. Por kur shkoi aty disa vajza bërtitën “shih një njeri pa krye”, dhe Milloshi iu bërtet “Unë pa kry e ju pa sy”, në kuptimin se ato nuk ia kanë parë kokën që e ka me vete. Në atë moment sipas legjendës i zuri mallkimi, Milloshi vdiq dhe vajzat u verbuan.
Epika, këngë legjendare arberore-kosovare për Millosh Kobiliqin kur vret sulltanin flet vetëm për Millosh Kobiliqin dhe aspak për Car Llazarin:
Se zhag shkinën ma kanë afrue
se me dhambë Milloshi e ká kafshue.
At’her shpata Milloshit i ká mshue
kryet Milloshit, tha, i ka flutrue
se n’Magrip Milloshi kur á shkue
gra e çika tuj la janë qillue:
- Kqyrne, motra, nji njeri pa kry!
- Un pa kry kish thanë, ju pa sy!
Qat’her kryet Milloshit n’tok i ra.
Kështu përfundoi koalicioni i krishterë me humbje, sepse nuk dëgjuan këshillën e Pal Kastriotit, i cili u tha t`i sulmonin papritur natën, por nuk u pranua nga Car Llazari. Kështu u vranë edhe të gjithë princat shqiptarë.
Milosh Kopiliq (Marash Nikolla Kopili -Komneni) vret me kamë Sulltan Muratin !.
Historianët serbë thonë se betejat e humbura janë më të rëndësishme për krijimin e identitetit sesa fitoret, duke iu referuar humbjes së “Betejës së Kosovës”.
Prof.Dr. Dubravka Stojanoviq
Për t’i komentuar raportet shqiptaro-serbe gjatë historisë, konfliktet mes këtyre dy kombeve datojnë nga koha e Perandorisë Osmane, përderisa ndarja më e madhe, siç thonë ata, ka ndodhur në vitin 1912, kur Shqipëria e shpalli pavarësinë.Derisa disa nga këta historianët vazhdojnë ta mohojnë shtetësinë e Kosovës, disa prej tyre sugjerojnë se Serbia dhe Kosova duhet të jenë fqinj të mirë dhe të bashkëpunojnë në të gjitha nivelet, edhe pa ndërmjetësimin e Brukselit.
Stojanoviq: Kosova për serbët është çelësi i identitetit
Profesoresha e historisë në Universitetin e Beogradit,Dr. Dubravka Stojanoviq, ka folur sesi konfliktet në mes të Kosovës dhe Serbisë kanë nisur. Sipas saj, gjithçka ka rrjedhur konflikt pas konflikti.
“Unë e kuptoj këtë si një spirale konfliktesh, në të cilët njëra ka sjellë tjetrën në një spirale hakmarrjeje ndaj njëri-tjetrit”, ka thënë Stojanoviq. Ajo thotë se është e vështirë të thuhet me saktësi se kur kanë nisur konfliktet e para, megjithatë e përmend kohën e Perandorisë Osmane.
“Pastaj nga fillimi i autonomisë së Serbisë dhe zgjerimit të saj në jug, ballafaqimet janë bërë më të shpeshta pasi që edhe Serbia, edhe Shqipëria kërkonin tokën e njëjtë”, ka shtuar Stojanoviq.
E në këto konflikte, sipas saj, ka kontribuuar shumë fakti që nuk ka pasur kufij etnikë.
“Është gjithmonë problem kur ju provoni të krijoni një shtet kombëtar në një territor të përzier etnikisht të një Perandorie, ku kufijtë etnikë nuk ekzistonin. Kështu që secili konflikt e ka përgatitur tjetrin”, ka shpjeguar Stojanoviq.
Megjithatë, konflikti kryesor në mes të Kosovës dhe Serbisë, sipas saj, kishte nisur më 1912 kur Shqipëria kishte shpallur pavarësinë e saj.
“Serbia dhe Mali i Zi atëherë kishin qëllimet e tyre për një luftë. Mali i Zi mendonte se Shkodra duhet t’i përkiste shtetit të tyre, ndërsa Serbia kishte për qëllim që të arrinte në portin e Durrësit”, shpjegon Stojanoviq, duke shtuar se krejt situatë tjetër ishte në kuptimin e statusit të Kosovës atë botë.
“Serbia e kishte si qëllim lufte më 1912 që ta çlironte një territor që i kishte përkitur asaj para ‘Luftës së Kosovës’ dhe shqiptarët e Kosovës nuk e kishin kuptuar si çlirim atë gjë atë botë. Nga ajo kohë janë krijuar dy diskurse tërësisht të ndryshme dhe dy kuptime të ndryshme për pozitën e Kosovës. Nuk mendoj se të dyja palët e kanë kaluar atë keqkuptim deri më sot”, rrëfen Stojanoviq.
E pyetur se pse Kosova është kaq e rëndësishme për Serbinë, Stojanoviq ka thënë: “Sepse është çelësi i identitetit dhe të vetëkuptuarit për serbët. Kosova gjithmonë është konsideruar si vendimtare nga komunistët romantikë të shekullit 19-të, të cilët të parët kishin krijuar një monument në vendin e Betejës së Kosovës”.
Humbja e asaj beteje, sipas saj, ka bërë që rëndësia e Kosovës për ta të rritet edhe më shumë për arsye të cilat ajo përmend në vazhdim.
“Është shumë e rëndësishme që të themi se betejat e humbura janë më të rëndësishme për krijimin e identitetit sesa fitoret. Betejat e humbura janë vendimtare në homogjenizimin e kombit. Ato provokojnë emapti me humbësin. Viktimat janë më të rëndësishme për memorien historike sesa fitoret”, ka përfunduar ajo.
Integrimi evropian do t’i bashkojë kombet
Marrëdhëniet në mes të Kosovës dhe Serbisë duhet të individualizohen, të jenë fqinjësore, miqësore dhe të bazuara në interesat e përbashkëta. Përndryshe, derisa marrëdhëniet të jenë ndëretnike, raportet do të jenë gjithmonë armiqësore. Kështu ka thënë profesori i historisë në Universitetin e Beogradit, Nikolla Samarxhiq.
“Shqiptarët janë të egër për serbët, serbët për kroatët, kroatët për sllovenët dhe kështu me radhë deri te norvegjezët dhe pinguinët. Unë nuk besoj në konceptin e pajtimit të kombeve. Derisa raportet tona janë ndëretnike, pyetjet të cilat do të abuzojnë edhe të kaluarën edhe të ardhmen do të na mbajnë në një gjendje armiqësie të pashmangshme ose lufte”, ka thënë profesori Samarxhiq.
Për këtë arsye ai ka dhënë një ide sesi duhet të zhvillohen raportet shqiptaro-serbe.
“Marrëdhëniet tona duhet të individualizohen, të jenë miqësore, fqinjësore dhe të bazuara në interesat dhe nevojat e përbashkëta”, ka thënë ai. Sipas profesorit Samarxhiq, kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, arriti që të krijojë marrëdhënie të mira me Beogradin zyrtar, të cilat megjithatë u luhatën nga deklarata e tij. “Mesazhi i tij për ‘Shqipëri të Madhe’ në Beograd është parë si kërcënim apo armiqësi”, ka thënë Samarxhiq.
Sidoqoftë, ai thotë se ka një mundësi për bashkim të kombeve në Ballkan. “Integrimi evropian, i përkthyer në realitetin e Ballkanit, do të çojë në bashkimin e kombeve, mirëpo të të gjitha kombeve falë realizimit të konceptit të lirisë dhe të heqjes së kufijve”, ka thënë ai.
Sipas Samarxhiqit, edhe në Kosovë, edhe në Serbi ka nevojë për qeveri të vogla, efikase, heqje të kufijve, barrierave dhe paragjykimeve.
“Para disa vitesh kam takuar një person në Prizren, një shqiptar i cili thoshte se është krenar që ka lindur në Beograd. Një dëshmi e tillë e thjeshtë, por edhe shumë emotive vuri në pah thelbin e problemeve tona, të cilat në të shumtën e rasteve janë imagjinare, por edhe që duhet të reflektojnë në vlerat dhe ndjenjat të cilat janë të përbashkëta. Në fund të fundit, e gjithë bota moderne është në një lloj kaosi aktualisht dhe duhet të qëndrojmë së bashku, si fqinj, si ish-qytetarë të Jugosllavisë dhe si qytetarë perspektivë të Bashkimit Evropian. Shpresoj që shqiptarët e Kosovës do të preferojnë çfarëdolloj forme të bashkëpunimit lokal, ndërshtetëror me serbët, kroatët etj, sesa ndonjë ndërmjetësim të Brukselit”, ka përfunduar profesori Nikolla Samarxhiq.
Jagodiq: Nuk ka pajtim, shqiptarët nuk kanë realizuar ende qëllimet e tyre
Ndryshe nga dy profesorët, Dubravka Stojanoviq dhe Nikolla Samarxhiq, profesori tjetër i historisë në Universitetin e Beogradit, Milosh Jagodiq, ka thënë se një pajtim në mes të shqiptarëve dhe serbëve nuk pritet të ndodhë së shpejti. Madje, sipas tij, serbët kanë qenë “viktima” të përndjekjes nga Kosova në shekujt e fundit dhe këtë me ndihmën e Shqipërisë.
“Emigrimi i serbëve nga Kosova dhe Maqedonia e sotme ka qenë një proces i vazhdueshëm gjatë këtyre katër shekujve të fundit. Emigrimi u detyrua shpesh nga presioni i Shqipërisë. Sa serbë kanë mbetur në Kosovë sot? Ky është rezultat i emigrimeve”, ka thënë Jagodiq, duke shtuar: “Nacionalizmi shqiptar edhe në ditët e sotme është shumë i gjallë dhe qëllimet kombëtare shqiptare nuk janë plotësuar ende. Unë nuk mendoj se pajtimi ka të ngjarë të ndodhë së shpejti”, ka thënë ai.
I pyetur nëse Vaso Cubrriloviq,Ivo Andriq e Dobrica Qosiq kanë treguar një tjetër fytyrë të shqiptarëve, duke i quajtur të egër dhe kanë bërë thirrje për asgjësimin e tyre, Jagodiq ka mohuar një gjë të tillë. Ai thotë se askush nga serbët nuk ka kërkuar shfarosjen e shqiptarëve.
“Me aq sa di unë nuk ka pasur asnjë serb, i cili ka avokuar shfarosjen e shqiptarëve. Nëse do të ishte kështu, rasti më i mirë ka qenë për të shfarosur popullsinë shqiptare nga Kosova dhe Maqedonia e sotme në luftërat ballkanike 1912/13. Mirëpo asgjë e tillë nuk ka ndodhur. Regjistrimi i popullsisë nga autoritetet serbe, i bërë në verë të vitit 1913, tregon qartë se ka pasur myslimanë dhe shqiptarë në disa zona si Prishtina e Prizreni”, ka thënë Jagodiq.
Madje, sipas tij, Serbia ka mbrojtur shqiptarët myslimanë nga Mali i Zi. “Atë kohë Mali i Zi kishte nisur një fushatë për konvertimin e myslimanëve në të krishterë. Shqiptarët myslimanë u larguan nga territori serb i okupuar nga Mali i Zi dhe kërkuan mbrojtje në zonën serbe. Ata u mirëpritën, u strehuan, u ushqyen dhe u rehatuan atje. Mbretëria e Serbisë për dallim nga Greqia dhe Bullgaria nuk kishte nënshkruar marrëveshje me Turqinë për shkëmbimin e pakicave edhe pse Turqia kishte bërë një propozim të tillë”, ka thënë Jagodiq.
Jagodiq: Serbia kishte mbështetur Isa Boletinin dhe Bajram Currin kundër turqve
Në vazhdim të deklaratave të tij profesori serb, Milosh Jagodiq, thotë se janë të shumta rastet kur shqiptarët dhe serbët kanë bashkëpunuar mes tyre gjatë historisë.
“Bashkëpunimi ka ekzistuar më shumë mes serbëve dhe shqiptarëve katolikë”, ka thënë Jagodiq, duke përmendur më pas disa shembuj konkretë, të cilët qëndrojnë sipas tij. “Serbët dhe fisi katolik Kelmendi kishin bashkuar forcat në një kryengritje kundër regjimit osman në luftën në mes të Austrisë dhe Perandorisë Osmane, më 1737/1739. Fiset katolike shqiptare ngjitur me Malin e Zi kanë bashkëpunuar me mbretin Nikola Petroviq më 1910-11 në revoltat kundër turqve”, thotë Jagodiq.
Bashkëpunim, sipas tij, ka pasur edhe mes shqiptarëve myslimanë dhe serbëve gjatë shekullit 19-të dhe 20-të.
“Princi serb, Mihailo Obrenoviq (1860-68) kishte bërë aleancë me liderët e Matit dhe të Dibrës për sulme të planifikuara kundër osmanëve. Në verë të vitit 1912, para se të niste Lufta Ballkanike, Serbia kishte përkrahur liderët kryesorë shqiptarë, duke përfshirë këtu Isa Boletinin dhe Bajram Currin në Vilajetin e Kosovës, me para dhe armë në luftën e tyre ndaj regjimit të turqve të rinj”, thotë Jagodiq, duke dalë te marrëveshja më e rëndësishme, sipas tij, ajo me Esat Pashë Toptanin.
“Shembulli më i rëndësishëm është marrëveshja ndërmjet Nikola Pasiqit, ish-kryeministrit serb, dhe Esat Pashë Toptanit, liderit të Shqipërisë, më 1915, për të krijuar një bashkim shtetëror në mes të Shqipërisë dhe Serbisë”, ka përfunduar Jagodiq.
Historiografia serbe vazhdimisht është përpjekur dhe po përpiqet që Kosovën gjatë sundimit të Nemanjidëve (fundi i shek. XII deri në vitin 1371) dhe në përgjithësi në periudhën para sundimit osman, ta paraqesë të banuar vetëm nga serbët.
Pretendimeve të këtilla tendencioze një përgjigje të merituar shkencore u ka dhënë medievisti ynë J. Drançolli, i cili thekson: “Burimet e kohës që ruhen në arkiva, kisha dhe biblioteka japin të dhëna krejtësisht të tjera nga ato që na i afron historiografia serbe”.
Para se t`i paraqesim këto të dhëna, vlen të përmendet një konkludim shumë i qëlluar i studiuesit francez A. Dyselje, i cili pranon se Kosova gjatë shek. XIII-XIV ka qenë qendra ekonomike dhe politike e mbretërisë mesjetare serbe, por në mënyrë shkencore vëren se vendosja e një qendre të pushtetit politik dhe ekonomik në një territor të caktuar nuk garanton aspak, veçanërisht në mesjetë, karakterin etnik sundues të atyre që e kanë pushtetin politik. Në këtë mënyrë, ai merr shembull despotatin e vogël “serb” të Serit në Greqinë Veriore, i cili mundi të sundonte nga viti 1355 deri më 1371 një popullsi, pjesa më e madhe e së cilës ishte greke.
Prania e popullsisë serbe në Kosovë sipas burimeve të shkruara dëshmohet që në shek. XI, ndërsa në një farë mase fillon të shtohet në gjysmën e dytë të shek. XII dhe në fillim të shek. XIII, atëherë kur Kosova hyri në kuadrin e Shtetit të Nemanjidëve. Një rritje e dukshme e popullsisë serbe në Kosovë, pa dyshim, bëhet atëherë kur Serbia fitoi statusin e Perandorisë. Në atë periudhë kohore, popullsia e viseve veriore serbe filloi të depërtojë me të madhe në drejtim të jugut, pra edhe të Kosovës. Në çfarë raporti arriti ajo ndaj popullsisë vendase arbërore, nuk mund të thuhet kurrgjë.
Të dhënat burimore, po ashtu dëshmojnë se arbërit gjatë gjithë mesjetës vazhduan të jetojnë në trevat e tyre autoktone të Kosovës. Kjo provohet nga vetë dokumentet qirilike të shek. XIII-XIV, në të cilat, krahas antroponimeve shumicë serbe, hasen në masë të konsiderueshme edhe asi të pastra arbërore, si dhe arbërore të sllavizuara. Kur jemi te të dhënat burimore qirilike, vlen të përmendet se në to hasen edhe familje të përziera në aspektin antroponomik. Kështu p.sh., sipas një të dhëne që i përket viteve 1293-1302, mësojmë se në vendin Ship të Klinës, në mesin e banorëve të tij është edhe Dobrosllavi, bir i Gjinit. Rast të njëjtë hasim edhe në krisobulën e manastirit të Deçanit (1330) ku thuhet: “Gjoni dhe djemtë e tij, Radosllavi dhe Bogosllavi”. Nga të dy rastet shihet qartë se prindërit mbanin emra arbërorë, kurse djemtë e tyre emra sllavë (serbë), respektivisht emrin e serbit ka mundur ta mbajë edhe arbëri. Duke marrë parasysh faktin se pushteti politiko-kishtar ishte në duart e klasës politike-kishtare serbe, atëherë, lirisht mund të thuhet se arbërit plotësisht u janë nënshtruar formave të diskriminimit, me të vetmin qëllim që t`i sundonin më lehtë dhe tek e fundit nëpërmes antroponimisë së imponuar sllave t`i identifikonin si sllavë. Prandaj, antroponimia e tyre në masë të konsiderueshme u humb në atë sllave (serbe).
Beteja e Kosovës ishte një nga përpjekjet më të vendosura të popujve ballkanikë, për ta ndaluar ekspansionin e mëtejmë osman në Gadishullin Ballkanik. Për ta aritur këtë qëllim ata bashkuan forcat e tyre në një koalicion të përbashkët, të cilit i printe sundimtari serb Lazar Hreblanoviç dhe vendosën t`i bënin ballë ushtrisë osmane, e cila udhëhiqej nga vetë Sulltan Murati I dhe djemtë e tij, Bajaziti dhe Jakupi. Përgatitjet serioze, numri i madh i ushtarëve të ushtrive kundërshtare, rrjedhat e betejës, rezultatet dhe pasojat, kontribuan që ajo të hyjë në analet historike dhe njëkohësisht të shërbejë si motiv për krijimin e njërit nga ciklet më të mëdha dhe më të bukura të epit ballkanik. Në fushatën e tyre për pushtimin e brendisë së Gadishullit Ballkanik, ushtritë osmane të kryesuara nga Sulltan Murati, më 1386, depërtuan në Serbi, ku pushtuan Nishin. Më pas, te Ploçniku (sot fshat pranë Prokuples), Murati u ndodh përpara sundimtarit të Serbisë, Lazarit. Ky i fundit nuk guxoi të konfrontohej në një betejë të hapur me Sulltanin, por i premtoi Muratit dhënien e një tributi, si dhe një trupe ndihmëse ushtarake prej 1000 vetësh, mirëpo shumë shpejt hoqi dorë nga premtimi i dhënë.
Në këtë kohë edhe Shteti i Balshajve kalonte qaste të vështira. Në të vërtetë për shkak të veçantisë së brendshme feudale dhe nën sulme të vazhdueshme osmane, ku për pasojë territori i Gjergjit II Balsha u ngushtua bukur shumë (përfshinte vetëm Shkodrën, Drishtin, Ulqinin dhe Tivarin), dhe për të mos humbur krejtësisht zotërimet e mbetura, ai pranoi që të hynte nën vasalitetin osman. Sipas Orbinit, kjo u bë në vitin 1386, respektivisht para 27 janarit të vitit të njëjtë, sepse po të ishte në këtë kohë në armiqësi me osmanët, Gjergji nuk do të mund t`u siguronte liri tregtarëve raguzanë në trevat e tij. Nga ana tjetër mospërmendja e osmanëve nga ana e Gjergjit, lë vend për t’u konkluduar se ai e kishte pranuar sovranitetin osman vetëm formalisht. Duket se, për të hequr qafe sovranitetin formal osman, Gjergji planifikoi t’u jepte atyre një godtije vendimtare. Në këtë drejtim, përderisa në njërën anë i nxiti dhe u premtoi ndihmë osmanëve kundër Bosnjës (me mbretin e së cilës, Tvërtkon, deri atëherë ishte në marrëdhënie të këqija), në anën tjetër fshehurazi vuri në lëvizje planin e dëshiruar antiosman, duke u afruar me vjehërrin e tij Lazar Hreblanoviqin dhe me Tvërtkon. Njëkohësisht, planet e tij duhet t’i jenë bërë të njohura edhe Raguzës, për arsye se më 23 gusht 1388, aty u ndodh i deleguari i Gjergjit, Gjoni, i cili siç thuhet “erdhi për shkak të bisedimeve me osmanët, për të mirën tonë”.
Planet antiosmane arriti t’i konkretizojë në verë të vitit 1388. Forcat osmane, nën komandën e Lala Shahinit, që në këtë kohë depërtuan në Bosnjë, u thyen rëndë nga forcat aleate të Tvërtkos, Gjergjit II Balshës dhe Lazarit. Në këtë disfatë të osmanëve, rolin udhëheqës e kishte pasur Gjergji, sepse, siç pohon Bitlisi, ai ishte bërë shkak për vrasjen e 10 deri 15 mijë luftëtarëve. Pas kësaj disfate të osmanëve, Gjergji duhet të ketë hequr qafe sovranitetin formal osman, sepse Neshriu, duke përshkruar rrethanat që sollën në konfliktin e Bosnjës, Gjergjin II Balshën e cilësonte “të nënshtruar të sulltanit”, kurse Bitlisi, duke përshkruar përgatitjet e pjesëmarrësve udhëheqës të Koalicionit ballkanik për ditën e mynxyrës së Kosovës (1389), e radhitëte atë në mesin e “banditëve” dhe të “pafeve”. Mospërmbushja e detyrimeve nga ana e Lazarit, disfata në Bileqe të Bosnjës dhe roli vendimtar i Gjergjit II Balshës në atë disfatë që iu shkaktua osmanëve, u bë, siç thotë kronisti osman Idris Bitlisi, “e domosdoshme dhe detyrë ndaj vullnetit perandorak që të përgatiteshin për të vënë në vend nderin e ushtarëve të vrarë dhe të likuidonin intrigat dhe ngatërresat e kokëfortëve”. Pra, siç mund të shihet, parapërgatitjet që u paralajmëruan nuk kishin për qëllim që në një betejë vendimtare të thyenin vetëm qëndresën e sundimtarit serb Lazarit, siç pretendon historiografia serbe, por, në fakt synohej që të thyheshin sundimtarët ballkanikë.
Përgatitjet e osmanëve në krye me Sulltan Muratin, për një ndeshje vendimtare me sundimtarët ballkanikë, sipas të gjitha gjasave kishin filluar që në fund të vitit 1388. Murati dha urdhër perandorak, ku u bënte thirrje komandantëve të Anadollit dhe të Rumelisë, respektivisht të gjithë bejlerbejve të vilajeteve, djemve të tij, Bajazitit dhe Jakupit, disa princave nga Azia e Vogël, si dhe sundimtarëve të krishterë, të cilët kishin pranuar vasalitetin ndaj shtetit osman, që me forcat e tyre të mblidheshin dhe të drejtoheshin për t’i mposhtur sundimtarët ballkanikë. Përveç të sipërpërmendurve, Sulltanit i erdhi ndihmë “edhe nga persët edhe nga arabët”, dhe në këtë mënyrë u krijua një ushtri e madhe në krye të së cilës qëndronin Sulltan Murati dhe dy djemtë e tij, Bajaziti dhe Jakupi. Përmendëm pjesëmarrjen e këtij spektri të gjerë forcash në kuadër të ushtrisë osmane, nga shkaku se në historiografinë serbe, jo vetëm që anashkalohet kjo e vërtetë, por nga ana tjetër synohet që të minimizohet Koalicioni ballkanik, duke theksuar se ”lajmet e mëvonshme osmane janë krejtësisht fantastike, ku, sipas të cilave, Lazarin e ndihmuan edhe… arbërit, vllehët dhe hungarezët”, dhe gjithnjë sipas tyre, “duhej ta paraqitnin fitoren osmane sa më të rëndë dhe sa më të rëndësishme”. Po të kishte qenë me të vërtetë ashtu, atëherë kronistët osmanë nuk do të përshkruanin edhe spektrin e gjerë të ushtrisë osmane /duke përmendur si pjesëtarë të saj edhe turqit nga principatat selxhuke të Kastamonisë dhe të Karamanisë, të cilat hynë nën mbrojtjen e Sulltan Muratit vetëm formalisht (1387), ngase ato edhe më tej ruajtën autonominë e tyre, dhe madje gjatë shek.XV u gjendën në luftë me shtetin osman, përderisa u pushtuan prej tij; si dhe ndihmën që i erdhi asaj nga persët dhe arabët, por do të kënaqeshin me përshkrimin e pjesëmarrësve të Koalicionit ballkanik.
Me qëllim që ta kishin më të lehtë këtë fushatë, forcat e mbledhura të ushtrisë osmane mendonin që atë ta nisnin në pranverë, prandaj dimrin e kaluan në Pllovdiv të Bullgarisë. Përgatitjet e Muratit i shqetësuan dhe i vunë në lëvizje sundimtarët e vendeve të ndryshme të Ballkanit. Për t`i bërë ballë rrezikut, zotërit e tyre lanë mënjanë grindjet dhe konfliktet e vjetra dhe formuan një koalicion nën kryesinë e sundimtrit serb, Lazar Hreblanoviçit. Gjergji II Balsha, i cili që prej kohësh e kishte ndjerë rrezikun osman, siç duket shumë kohë përpara Betejës së Kosovës, d.m.th. qysh në vitin 1388, ishte angazhuar në përgatitjen e koalicionit antiosman. Vitin në fjalë, atë së bashku me Vuk Brankoviqin, i ndeshim te vjehërri i tyre Lazari. Prandaj, sipas kësaj të dhëne mund të dyshohet se ata u morën vesh për një aksion të përbashkët kundër osmanëve.
Pjesëtarët e Koalicionit patën kohë të mjaftueshme për t`u përgatitur dhe për t`u mbledhur në momentin e duhur. Kjo dëshmohet nga vetë kronistët osmanë, të cilët flasin mbi traktativat diplomatike ndërmjet të të deleguarve të Muratit dhe udhëheqësit të Koalicionit, Lazarit, ku preken çështjet për zgjidhjen e konfliktit të tyre dhe ku njëkohësisht mësohet për përgatitjet ushtarake të palëve kundërshtare. S`ka dyshim se një rol udhëheqës në përgatitjen e Koalicionit ballkanik patën edhe arbërit. Në këshillimin për mënyrën e strategjisë së luftës (të cilën do ta zbatonin sundimtarët ballkanikë kundër osmanëve) të zhvilluar në prag të betejës, jo rastësisht kaloi propozimi i Jorgjit (Gjergj Kastriotit- gjyshi i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut), që konflikti me osmanët të zhvillohej ditën dhe jo natën, siç kishte propozuar udhëheqësi i Koalicionit, Lazari. Jo vetëm që gjykimi i tij qe i drejtë, por edhe miratimi i propozimit të tij në mënyrë unanime nga sundimtarët pjesëmarrës (duke përfshirë këtu edhe vetë Lazarin), është një dëshmi tjetër se sa autoritativ kishte qenë ai në mesin e pjesëmarrësve të Koalicionit, aq më tepër kur dihet se kishte një forcë të rëndësishme ushtarake.
Le të ndalemi tani pak në çështjen e dilemave që ekzistojnë në historiografi lidhur me identifikimin e Jorgjit dhe me numrat e ushtarëve të ushtrive kundërshtare. Disa studiues Jorgjin e identifikojnë si Gjergji II Balsha, kurse disa studiues të tjerë si Gjergj Kastrioti. Ne konsiderojmë se mund të mbështetet qëndrimi i dytë, ngase kronistët osmanë Gjergjin II Balshën e cilësuan “Sundimtar të Shkodrës Arbërore”, por pa i shtuar këtij emërtimi emrin e tij, me ç’ka u la vend për t’u kuptuar se nuk bëhet fjalë për Gjergjin II Balshën, por për Gjergj Kastriotin. Po ashtu duhet shtuar se disa studiues kanë shprehur mendimin se gjyshi i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Gjergji, do të jetë quajtur Gjon, kurse studiues të tjerë duke u mbështetur në njoftimet e Gjon Muzakës, se i ati i Skënderbeut quhej Pal, përcaktohen për këtë emër. Ndërsa lidhur me numrat e ushtarëve të ushtrive kundërshtare në burimet osmane dhe në ato serbe ata janë tepër të ekzagjeruara, ku për pasojë në shkencën historiografike janë paraqitur mendime të ndryshme. Ne konsiderojmë si më të pranueshëm konkludimin e studiuesit P. Thëngjillit, i cili duke analizuar këtë fenomen ka ardhur në përfundim se numri prej 20000-25000 ushtarësh në anën serbe (Koalicionit) dhe prej 30000-40000 ushtarësh në anën osmane, i paraqitur nga studiuesit serbë, me qëllim që të minimizohet Koalicioni ballkanik, është tepër i zvogëluar. Studiuesi në fjalë ka lënë vend që të kuptohet se duhet mbështetur numra më të mëdhenj, nga ata që na i ofrojnë studiuesit serbë. Kurse ne konsiderojmë se numrat në fjalë duhet zmadhuar edhe ca, ngase njëri nga kronistët osman, siç është Oruçi, duket se është më afër realitetit. Ai thekson: “Ai (Sulltani-Q.D.) me pesëdhjetë-gjashtëdhjetëmijë ushtarë shkoi dhe doli në fushën e Kosovës”).
Pas trajtimit të dilemave në fjalë i rikthehemi vazhdimit të problematikës së sipërpërmendur, gjegjësisht rolit udhëheqës që patën arbërit në përgtitjen e Koalicionit ballkanik. Në këtë drejtim duhet përmendur edhe rolin e rëndësishëm të princit nga Kosova, Milosh Kopiliqit (kronisti osman Enveri, Milosh Kopiliqin e përmend me titujt: “Princ” dhe “Ban”; humanisti raguzan Feliks Petançi, “Princ Ilir”; humanisti arbëror nga Kosova, ipeshkvi i Ulqinit, Martin Seguni, “Baron”; arqipeshkvi i Tivarit, Andrea, “Ban”; kurse humanisti ynë Marin Beçikemi e vë atë në cilësinë e “Perandorit të Mizisë”), i cili për kryezot kishte Vuk Brankoviqin. Se sa personalitet me peshë kishte qenë ai në radhët e krerëve të Koalicionit, vërtetohet nga një e dhënë e Enverit, ku thuhet: “Lazari i dha Miloshit një gotë me pije duke i thënë - thonë për ty që je bërë tradhtari im…- Miloshi i`u përgjigj - nesër ke për ta parë tradhtarin, ke për të parë nëse jam njeri i drejtë apo tradhtar.- Lazari në atë moment e mori në dorë gotën e dollisë dhe e piu”. Përshkrime afërsisht të ngjashme të këtij momenti na ofrojnë edhe humanistët raguzanë Feliks Petançi, A. Cerva – Tuberoni dhe Mauro Orbini, si dhe humanisti slloven Benedikt Kuripeshi. Ngritja e dollisë nga ana e Lazarit, vetëm atëherë pasi u sigurua për besnikërinë e Kopiliqit, flet qartë se ai ishte një nga princat kryesor të Koalicionit, dhe një prestigj të tillë e kishte arritur, padyshim, pasi që ishte përfaqësuar me një forcë të rëndësishme ushtarake.
Po pse u vendos që beteja të zhvillohej pikërisht në fushën e Kosovës? Rrethanat e karakterit ushtarak e strategjik, si dhe fakti se agresioni osman tashmë i kërcënonte drejtpërsëdrejti trevat e Ballkanit Qendror, bënë që beteja të zhvillohej në Kosovë, në afërsi të Prishtinës, në një rajon ku mund të organizoheshin më mirë ushtritë e shteteve feudale ballkanike, por që ishte njëkohësisht një pikë ku kryqëzoheshin rrugët nga mund të depërtonin më tutje osmanët. Në rrethana të këtilla, ushtritë e Koalicionit, të kryesuara nga sundimtarët e tyre, në mëngjes të 15, përkatësisht të 28 qershorit 1389 zunë nga një pozicion të veçantë në fushën e Kosovës. Në burimet osmane, të cilat me të drejtë janë cilësuar si shumë më të pasura se burimet serbe e bizantine, dallohen dy grupe kryesore lidhur me pjesëmarrësit në betejë: nga njëri grup, pjesëmarrësit përmenden në mënyrë të papërcaktuar, ku thuhet se krahas ushtrive të Lazarit morën pjesë edhe arbërit, boshnjakët, vllehët, çekët, hungarezët, polakët dhe frëngjit; dhe nga grupi tjetër, pjesëmarrësit përcaktohen drejtpërsëdrejti, si më kryesorë serbët, arbërit dhe boshnjakët, duke i dalluar këta nga forcat e tjera ndihmëse.
Ushtria e Koalicionit u rreshtua në fushën e luftimit, duke pasur në qendër Lazarin, djathtas Vuk Brankoviqin dhe majtas fisnikun boshnjak Vlatko Vukoviqin dhe atë arbëror Dhimitër Jonimën, zotërimet e të cilit shtriheshin në zonën midis Lezhës dhe Rrëshenit, kurse kronisti osman Mehmet Neshriu, e quan atë i biri i Jundit, Dimitri. Përndryshe prijësat e tjerë ballkanikë dhe arbërorë ishin rreshtuar në të dy krahët e ushtrisë së Koalicionit. Nga kjo shihet se ndonjë nga zotërit arbëror (kuptohet jashta trevës së Kosovës) merrte pjesë me forcat e veta pikërisht në krahun e djatht, ndërsa forcat e arbërve të Kosovës, logjikisht ishin në kuadër të forcave të Vukut, dhe shikuar nga këndvështrimi i kritikës historike, pse aty, si vasal i Vukut, me forcat e veta të mos ishte edhe Milosh Kopiliqi. Rreth pjesëmarrjes, apo mospjesëmarrjes së Gjergjit II Balshës në Betejën e Kosovës, është shkruar bukur shumë në historiografi. Studiuesit sllavë kryesisht e mohojnë pjesëmarrjen e tij. Ndërsa, historiografia shqiptare e mbështet në tërësi pjesëmarrjen e tij.
Nëse u besojmë kronikave osmane, atëherë del qartë se ai ka marrë pjesë në betejë. Në të vërtetë, duke marrë parasyshë faktin se Gjergji II Balsha në kronikat osmane cilësohet “Sundimtar i Shkodrës Arbërore” dhe “Sundimtar i Shkodrës së Arbërve”, atëherë, të dhënën që na e ofron Bitlisi lidhur me përgatitjet e pjesëmarrësve të Koalicionit ballkanik për ditën e mynxyrës së Kosovës, në mesin e të cilëve përmend “Sundimtarin e Arbërve”, s’është gjë tjetër, veçse është fjala për Gjergjin II Balshën. Pjesëmarrjen e tij e mbështesin edhe njoftimet e këngëve epike serbe. Sipas tyre, ai i ishte përgjigjur thirrjes së Lazarit për ndihmë, duke shkuar në Kosovë me një ushtri prej 6000 vetësh. Në njërën nga këngët në fjalë madje thuhet se kishte marrë pjesë në betejë “Balsha me trimat e Zetës dhe arbërorët e rreptë”. Në Betejën e Fushë-Kosovës morën pjesë edhe sundimtarë të tjerë të fuqishëm arbërorë, si: sundimtari i Despotatit të Beratit, Theodori II Muzaka, i cili me vete kishte një ushtri të madhe arbërore; zotër të tjerë të Arbërit, në mesin e të cilëve ishin edhe zotër feudal arbërorë të Himarës dhe të Epirit. Arbërit kishin mbushur gjithashtu edhe radhët e shigjetarëve të ushtrisë së Koalicionit, të cilët ishin të parët që filluan betejën.
Sipas kronistëve osmanë, beteja filloi në mëngjes. Të njëjtën gjë e pohon edhe Anonimi nga Firenca, kurse sipas kujtimeve të Konstandin Jeniçerit, ajo filloi të mërkurën dhe përfundoi të premten. Konfrontimi ndërmjet ushtrive kundërshtare qe i ashpër. Pas disa sukseseve fillestare të ushtrisë së Koalicionit, ku ajo theu krahun e majtë të ushtrisë osmane që udhëhiqej nga Jakupi, me ndërhyrjen e Bajazitit që komandonte krahun e djathtë, sukseset ushtarake u kthyen në të mirë të osmanëve, të cilëve përfundimisht u takoi fitorja. Por humbjet në njerëz nga të dy palët ishin të mëdha, saqë, po të hidhej vështrimi, në çdo anë nuk shihej gjë tjetër veçse koka të prera. Në mesin e të rënëve mbetën edhe dy udhëheqësit e betejës, Murati dhe Lazari. Aty u vranë edhe Theodori II Muzaka dhe vrasësi i Sulltanit, Milosh Kopiliqi.
Pas vrasjes së Muratit, Bajaziti u tëhoq për në Edrene me qëllim që ta siguronte marrjen e fronit të zbrazur. Te pjesëmarësit e Koalicionit ballkanik kjo tërheqje krijoi përshtypjen se osmanët u thyen. Kështu, mbreti i Bosnjës, Tvërtko, në letrën e tij të shkruar disa ditë pas betejës (1 gusht 1389) njoftonte qytetin e Trogirit, se ”duke fituar me triumf fushën e luftës, u shaktuam disfatë atyre (osmanëve) … i vramë, saqë nga ata mbetën pak të gjallë”. Lajmi i fitores duket se ishte përhapur me të madhe. Për këtë dëshmojnë: a) Në letrën e datës 20 tetor 1389 që qytet-shteti i Firencës i dërgonte Tvërtkos, (në përgjigje të njoftimit të tij për fitoren mbi osmanët) i bënte të ditur se këtë lajm të gëzuar e dinte që më parë, dhe se atë e kishte marrë përmes zërave të përhapura dhe letrave të shumta. Prandaj e dinte mirë ngjarjen e 15 qershorit, ku në fushë të Kosovës kishte mbetur i vrarë edhe Murati, kurse në atë betejë të lavdishme, fitorja i kishte takuar Mbretërisë; b) Udhëpërshkruesi francez i shek. XIV, Filip de Mezier, në veprën “Ëndrra e Pelerinit të moçëm”, të shkruar në muajin tetor të vitit 1389, theksonte: “Murati… u mposht plotësisht nga të krishterët”. Në fakt, këta ishin përshtypje të gabuara, pasi, siç kemi cekur më lart, fitorja u takoi osmanëve, të cilëve njëherit iu hapën dyert për të depërtuar në pjesët e Ballkanit Veriperëndimor.
Më lart, kalimthi përmendëm se në betejë morën pjesë edhe arbërit e Kosovës. Por, problemi i pjesëmarrjes së tyre në betejë është prekur pak në historiografi, sepse mungojnë të dhënat historike të drejtpërdrejta mbi këtë problematikë. Në qoftë se më lart dëshmuam për praninë e arbërve në Kosovë, atëherë ata nuk do të mund të qëndronin të mënjanuar dhe të mos merrnin pjesë në ngjarjet e mëdha politike-ushtarake të kohës, të zhvilluara në truallin e tyre autokton. Mospërmendja në mënyrë të drejtpërdrejtë në burimet historike e pjesëmarrjes së tyre në betejë, shpjegohet me faktin se autorët e kohës që ishin sllavë, bizantinë e osmanë janë kënaqur me paraqitjen e pjesëmarrjes së formacioneve politike-shoqërore e të sundimtarëve të tyre, kurse, si zakonisht, nuk i kanë marrë parasysh masat popullore. Ajo është mbuluar me paraqitjen e pjesëmarrjes në luftë të sundimtarit serb të Kosovës, Vuk Brankoviqit dhe ushtrisë së tij.
Në favor të këtij vlerësimi, vlen të përmendet e dhëna e Shën Denisit, ku thuhet: ”Mbreti i Kosovës mblodhi një ushtri jo vetëm nga feudalët, por edhe nga popullsia e rëndomtë” d.m.th. arbërore. Përkundër faktit se kronika ka të bëjë me Betejën e Rovinës të vitit 1395, përmendja e pjesëmarrjes së popullsisë vendase në një betejë jashtë territorit të saj, është një sinjal i fortë se popullsia në fjalë do të ketë marrë pjesë edhe më masovikisht (në kuadër të ushtrisë së kryezotit të saj, Vuk Brankoviqit) në Betejën e Kosovës, ngase ajo u zhvillua pikërisht në territorin e saj. Humanisti raguzan Tuberoni, nënshtetasit e Lazarit i quan dardanë, ilirë dhe maqedonas, ndërkaq Lazarin mbret të dardanëve, të cilët gjatë betejës mbroheshin me aq guxim, saqë turqit mezi bënin ballë. S`ka dyshim se është fjala për popullsinë arbërore të Kosovës, që autori e përmend me emrin e saj të vjetër. Se arbërit e Kosovës kishin marrë pjesë masovikisht në betejë, dëshmohet edhe nga një e dhënë tjetër, ”despoti Lazar i Sërbisë, bullgarët … dhe sundimtarë të Arbërit nga Dardania … u mblodhën … u hapën luftë turqve, por Lazari dhe shumë të tjerë humbën jetën në betejë”. Tek e fundit, Filip de Mezier, jorastësisht këtë betejë e vendosi në pjesët e Arbërit, me çka la vend që të kuptohet drejt karakteri etnik arbëror i Kosovës, pasi kuptimi gjeografik, parimisht nuk e mohon kuptimin etnik.
Është e vërtetë se përmes traditës popullore nuk mund të ndërtohet historia, posaçërisht nëse ajo nuk gjen mbështetje në burimet historike. Por, tradita jonë popullore që i kushtohet Betejës së Kosovës, me një kuadër të hollësishëm të ngjarjeve për: organizimin dhe nisjen e ushtrive osmane nga Anadolli, itinerarin e tyre në Ballkan, marshin nëpër Selanik e Shkup dhe arritjen në Fushë-Kosovë; si dhe për zhvillimin e luftimeve, vrasjen e Sulltan Muratit dhe fundin e Miloshit, gjen një mbështetje pikërisht në burimet historike osmane, të cilat poashtu na njoftojnë për këto ngjarje. Prandaj, si e tillë, ajo mund të merret në konsideratë në trajtimin e ngjarjeve për këtë betejë. Pikërisht pjesëmarrjen e arbërve të Kosovës në këtë betejë e dëshmon ekzistenca e këngës së vjetër arbërore – shqiptare mbi Betejën e Kosovës, që në fakt është këngë e popullsisë vendase arbërore të Kosovës, sepse të gjithë botuesit e varianteve të ndryshme të këngës në fjalë, japin shënime të qarta se personat nga të cilët ata i kanë mbledhur këto këngë, që të gjithë janë nga Kosova. Pra kënga lindi në Kosovë, sepse popullsia e saj mori pjesë në betejë. Vargjet e fundit të këngës popullore arbërore - shqiptare flasin për largimin e një pjese të popullsisë arbërore të Kosovës pas disfatës në betejë. “Një çik oms (d.m.th. të ëmës) ça kish pas thon
- Ku po shkojmë mori non?
- Na po ikim prej turku, i ka thon
- E kur vim ko, mori non?
- Kur çartojet turku, sikur na”
Mendojmë se ky emigrim mund të gjejë mbështetje në faktin se, qysh në vitin 1390, në Raguzë tanimë jetonte familja Kopiliqi, aq më tepër kur dihet fakti se përveç ekzistimit të oazave arbërore që jetonin gjatë gjithë mesjetës në pjesën jugore të bregdetit Adriatik gjer në Raguzë, si dhe në prapatokë (pra, edhe në troje të Bosnjës e Hercegovinës, si dhe të Malit të Zi) gjatë shekujve XIV-XV në trojet e përmendura, veçmas në Raguzë, ndeshim shumë mërgimtarë arbërorë, të cilët lëshuan atdheun e tyre për shkaqe të ndryshme. Pjesëmarrja e arbërve të Kosovës në betejë mund të shtrihet deri aty sa të pretendohet me të drejtë e të diskutohet edhe për përkatësinë etnike arbërore të Milosh Kopiliqit, përndryshe hero i Betejës së Kosovës. Emri dhe mbiemri i tij ka zgjuar interes që prej kohësh, që së paku duke e analizuar atë në dritën e të dhënave antroponomike t`i afrohet zgjidhjes së çështjes së përkatësisë së tij etnike. Por, në këtë drejtim, historiani serb i shek. XVIII, P. Julianac, më 1765, nuk zgjodhi kritere (për ta identifikuar atë më lehtë si serb - Q.D.) dhe ia tjetërsoi mbiemrin nga Kopiliq /Kopil(i) ose Kobil(i) më vonë e ka marrë sufiksin sllav Kopil(iq) – Kobil(iq)/ në Kobiliq - Obiliq, term i cili u pranua nga historianët pasardhës të historiografisë serbe.
Përkundër faktit se mbiemri i Miloshit te kronisti osman Ashik Pashazade i shkruar me grafinë osmane, në radhë të parë mund të lexohet si Kopila e pastaj Kobila, studiuesit G. Elezoviq dhe A. Olesnicki, në rastin konkret përcaktohen dhe përdorin variantin Kobila, kuptohet që në bazë të termit serb kobila-pelë, të lihej vend që përkatësia e tij etnike të kërkohej vetëm në mesin e serbëve. Mirëpo, studiuesi K. Jireçek, lidhur me këtë problematikë, që prej kohësh me të drejtë sinjalizonte se në shekullin XVIII emri që rridhte nga pela ishte i pahijshëm, prandaj e tjetërsuan, duke i dhënë për bazë termat (serbë) obilan dhe obilje. Nga ana tjetër, rezultatet shkencore nga fusha e gjuhësisë, megjithatë dëshmojnë origjinën thjeshtë arbërore të emrit dhe mbiemrit të tij. Kështu, prapashtesat osh, ush dhe oshe janë të përhapura sot e kësaj dite në të gjitha trojet ku jetojnë shqiptarët. Edhe rrënja Mil (Mill) lidhet me emrat shqiptarë, si, bie fjala, Mëhill, Mhill, Milo, (humanisti raguzan F. Petançi e përmend Miloshin me emrat: Milon dhe Milo) dhe diç të ngjashme.
Studiuesi ynë E. Çabej duke analizuar përkatësinë gjuhësore të një varg fjalësh pohon: "Një problem më vete përbëjnë disa fjalë që janë të përbashkëta për shqipen, sllavishten ballkanike e rumanishten, pjesërisht dhe për greqishten e re, fjalë të cilat kryesisht me ndërmjetësinë e rumunëve kanë depërtuar edhe në disa gjuhë të tjera, si në çekishten, sllovakishten, polonishten e ukrainishten. Hyjnë aty ndër të tjera: balgë, buzë, gushë, katund dhe kopil". Studiuesit F. Miklosiq dhe P. Skok mendojnë se bëhet fjalë për term (d.m.th. kopil) me prejardhje shqipe, përkatësisht për një huazim nga shqipja. Në të vërtetë, emri Kopil është shumë i hershëm, dhe në dokumente të shkruara përdoret në krisobulën e Shën Shtjefnit të Banjskës së Kosovës në vitin 1313, kurse si Kipil haset në fshatin Çabiq, i regjistruar në krisobulat e Deçanit. Përndryshe, supozohet se emri Kopil ka prejardhje iliro-thrakase, i cili në gjuhën e vjetër arbërore-shqiptare ka kuptimin e fëmijës të cilit nuk i dihet prindi-babai, ndërsa në gjuhën rumune ka kuptimin e fëmijës. Në këtë drejtim, duket se enigmën e ka zgjidhur studiuesi J. Drançolli, i cili pohon: “Emri Kopil, gjithashtu është një emër me prejardhje thjeshtë shqiptare. Përveç të tjerave, sot në shqipe fjala kopil, ka kuptimin e sythit të mbirë në një rrënjë, trung a në degë të një bime”.
Është e njohur se në traditën mesjetare fshati merrte emrin e zotërisë e së këndejmë fshati Kopiliq i Drenicës, përgjithësisht njihet si vend i Milosh Kopiliqit, aq më tepër kur këtë fshat (përkatësisht Kopiliqin e Epërm dhe Kopiliqin e Poshtëm) e hasim në regjistrin osman të vitit 1455, kushtuar krahinës së Brankoviqëve. Përkatësia thjesht arbërore e heroit të betejës, dëshmohet edhe nga vetë kënga arbërore - shqiptare për Betejën e Kosovës, ku ai del si figurë kryesore e këngës. V. Çajkanoviq duke shpjeguar motivet e këngës arbërore – shqiptare, të botuar nga ana e G. Elezoviqit, e karakterizon atë, “epopeja shqiptare… nuk është gjë tjetër veçse kënga për Miloshin”. Ai më tej shton se gjatë qëndrimit të tij në afërsi të Elbasanit, në rrethanat e luftës ballkanike (1912), i kanë treguar për disa shqiptarë vendas se janë pasardhës të Milosh Kopiliqit. E gjithë kjo, vazhdon më tej ai, tregon se hero Miloshi kishte kultin dhe traditën e tij në mesin e shqiptarëve. Ndërsa M. Gjurgjeviq (shumë kohë përpara këtij të fundit) që qëndronte në Prishtinë si zyrtar austro-hungarez në vitet 60 të shekullit XIX, e ka vlerësuar përshkrimin e Betejës së Kosovës, sipas traditës gojore vendase, si më reale sesa të dhënat e shpjegimit historiografik serb të modifikuara nga prirjet politike shoveniste.
Kënga në fjalë është një poemë me një lëndë origjinale dhe autentike, me tipare të dalluara nga ato të këngëve epike serbe për Betejën e Kosovës. Në të nuk i këndohet knjaz Lazarit ose figurave të tjera të bujarëve feudalë serbë që morën pjesë në betejë, siç ndodhi në epikën serbe. Pavarësisht nga roli pozitiv që luajtën në luftën kundër vërshimit osman, ato mbeteshin të huaja për botën arbërore-shqiptare, e cila epopenë ia kushtoi pikërisht heroit që doli nga gjiri i saj. Në këtë truall, te shqiptarët, paralel me këngën, organikisht jetojnë edhe një sërë legjendash, kujtimesh, toponimesh etj. Sipas legjendës popullore: “Miloshi ka pas lindur në Kopiliqin e Epërm, por më vonë është vendosur në Kopiliqin e Poshtëm”. Pleqtë e Drenicës tregojnë se “Milosh Kopiliqi â kanë prej ktuhit” (Drenicës). Ata vënë një vijë të qartë demarkacioni: “Car Lazari â kanë i serbëve, Milosh Kopiliqi i yni”; “Milosh Kopiliqi â kanë më i madhi kreshnik i shqiptarëve në luftën e Kosovës”. Në Kopiliq të Poshtëm ka vende që quhen: “Te trolli i Miloshit”, “Veneshta e Miloshit”, “Te kisha e Miloshit” etj. Në Sallabajë gjendet “Vorri i Milosh Kopiliqit”. “Miloshi e mbante ushtrinë në pyjet e Çiçavicës e të Kukës” (pyje të Drenicës). “Car Lazari… venin e tij e ka pas kah Kraleva dhe jo në Kosovë”.
Për shkencën e historisë nuk është i njohur asnjë dokument nga dita e ngjarjes dhe me burime nuk mund të saktësohet dita kur ndodhi ajo. Vidovdani serb i datës 15 përkatësisht i 28 qershorit 1389, është shpikje e kishës dhe e politikës serbe nga fundi i shekullit XVIII - fillimi i shekullit XIX, njësoj si edhe Kulti i Lararit dhe Miti i Kosovës.
Ndodhja në rrjedhë të poshtme të lumit Llap, në verë të vitit 1389, është moment historik pa asnjë ndikim për ndryshime të marrëdhënieve ekzistuese në vendet e përfshira në ngjarje. Kjo ndodhje në historiografi depërtoi ngadalë dhe u ngulitë me atributin Beteja e Kosovës dhe Beteja e Parë e Kosovës e vitit 1389, duke i përshkruar përmasa fantastike.
Lënda burimore udhëpërshkruese, folkloristike, anuare dhe kronikale, që i bënë jehonë kësaj ndodhje është e vëllimshme, por shumë kundërthënëse njëra me tjetrën deri në absurd. Vërtet, këto të mira kulturore letraro-kronikale të proveniencës sllave, turke, persiane, greke, latine, shqiptare, hungareze, frënge e të tjera, janë ngritur më vonë, për qëllime politike të palëve, me interes për afirmimin e hapave të rinj pushtues perandorak osman dhe Islamit drejt Perëndimit dhe Lindjes së krishterë, në një anë, dhe për afirmimin e kërkesës për krijimin dhe forcimin e bedemit antiosman të gjithëkrishterë, në anën tjetër. Motivet fetare të krishtera antiislame në burimet europiane do të forcohen veçanërisht pas shekullit XVI, pikërisht si produkt i lëvizjeve të reja kulturore e politike nën çatinë e Humanizmit, të Renesancës, të Reformacionit dhe të Kundëreformacionit. Përfundimisht deri në këtë kohë ndodhi kalimi masiv në Islam i shqiptarëve ortodoksë shënsavianë e shënklimentianë në ish-provincat romako-bizantine të Dardanisë dhe të Maqedonisë, që pati për pasojë edhe depërtimin e motiveve fetare islame në kujtesën historike shqiptare për Ndodhjen e Kosovës të vitit 1389.
Në këtë kumtesë nuk kam kohë as vend të pasqyrojë këtë ndodhje në përplotëni, ngase për një analizë kritike të burimeve dhe të literaturës duhet studim i veçantë monografik multidisciplinor. Për këtu e konsideroj të rëndësishme vetëm evidencimin kohor të kronikave lindore dhe perëndimore të krijuara në rrjedhë të historisë nga fundi i viteve të 80-ta të shek. XIV deri në fillim të viteve të 70-ta të shek. XVII, me një gjykim të përmbledhur në fund për çështjet e hapura. Për burim të parë të proveniencës osmane, i pari i njohur deri tashti, ku zuri fillin versioni zyrtar osman për Betejën e Kosovës, është poema “Iskender-name” e poetit Ahmedije të Anatolisë, e përfunduar më 13 mars 1390. Ndërkaq trajtimi kohor i ngjarjes në Kosovë, më 1389, nisi me veprën “B?zm u râzm” persisht të Azis ibn Ardäshira Astr?b?dija, e përfunduar më 1398.
Ky krijues jetoi në oborrin e një emiri të pavarur, ndaj e dha dritën e gjelbër për egzistimin e komplotit ushtarak në taborin e Sulltan Muratit. Sipas tij Murati I, si dhe biri i tij, Jakubi, u likuiduan me komplot nga i biri, përkatësisht vëllai, Sulltan Bajaziti I. Kjo dritë më vonë do të mjegullohet me versionet zyrtare për vrasjen e Muratit I, shkruar nga kronistë dhe historianë oborrtarë, nisur me veprën “Menakib-name” të Jahshi Fakih-ut, shkruar nga bashkëkohësi i ndodhjes. Fakih ishte i biri i Iljasit, imam i Bajazidit I dhe vdiq para vitit 1413. Vepra e Fakihut u bë bazë e fortë për pretendimet e tjera historiografike osmane për ndodhjen në Kosovë, më 1389. Pasoi historia e Mulla Shukrullah-ut: “Behxhet-ut Tevarih”, e përfunduar më 2 nëntor 1459. Versionin zyrtar osman e shpini edhe më tutje kronisti i quajtur Enver, në veprën “Düstür-name” të viti 1464. Tri vjet më pas u përfundua vepra historiografike madhore: “Tevarih-i al-i osman” e Uruxh-it, e shkruar deri në vitin 1467, i cili u mbështet kryesisht në veprën e Fakihut, të cilën e përfilli edhe historiani zulmëmadh, Ahmed Ashik-pasha Zade, në veprën e njohur me emrin “Menakib“ ose “Tevarih-i al-i Osman”, të shkruar deri në vitin 1484. Pasha Zade jetoi dhe veproi në Shkup në vitet 30-50 të shek. XV, ndaj veprën e pasuroi edhe me të dhëna nga kujtesa historike në Kosovë. Mirëpo, me ndikim të madh në historiografinë botërore do të bëhet “Kitâb-i Cihan-nümâ” i Mehmet Neshriut, e shkruar midis viteve 1484-1493, e fryrë me të dhëna fantastike.
Kujtesa historike ballkanike për ngjarjen në Kosovë, më 1389, gjeti afirmim në “Kronikën turke të Janiçarit” të Mihail Konstantin - Ostrovicës, e shkruar në vitet 1491/92, për nevojat e mbretit të Hungarisë. Pas kësaj kronike vije historia e rëndësishme “Hesht behisht” e Idris Husam ed-Din - Bitlis, e përfunduar në vitin 1505, ndërkaq kjo u ndjek nga historia, gjithashtu madhore, “Tevàrih-i âl-i Osman” e Kemal Pashazades, e shkruar midis viteve 1502-1510.
Midis viteve 1490-1512, një krijues anonim nga Edrenea e përshtati historinë e Uruxhit, “Tevarih-i al-i osman”, e pasuroi me motive të reja dhe vende-vende e stilizoi. Tani vijnë veprat historiografike osmane: “Târih-i Ni?ancî” e Ramazan zade Mehmet Çelebi - Nishanxhiut, e shkruar para vitit 1561 dhe vepra madhore “Tac-ut-tevârih”, e Saaduddin Mehmet Hoxha Efendisë, e shkruar më 1575. E këtij viti konsiderohet edhe vepra e Ahmed Ferîdûn-it: “Mejm?ah-i nunshâ?t-i Salâtîn”, në të cilën janë botuar letrat e sulltanëve, përfshirë edhe “Fermanin e Bajazitit I” - dërguar kadiut të Bursës nga Kosova për varrosjen e kufomës së Muratit I. Sipas këtij dokumenti, Sulltan Murati u flijua për islamin, si plotësim i dëshirës së tij, në mesin e muajit Shaban të madhërueshëm 791 të hixhrit, përkatësisht më 1389. Muaji Shaban i atij viti filloi ditën e hënë, më 26 korrik dhe kishte 29 ditë, deri më 23 gusht. Del se tragjikomendia në “vendin Kosovë” ndodhi më 8 ose 9 gusht 1389, datë të cilën nuk e gjejmë në kronikat osmane të hershme, as të përfillur nga historiografia turke, e cila për datë të Betejës së Parë të Kosovës e mbanë 20 qershorin 1389.
Përafërsisht të mesit të viteve të 70-ta të shek. XVI është edhe vepra: “Bad?’i ‘ul-waq?’i” e autorit Hoxha Husejn dhe “Nuhbet-üt-tevarih ve ‘L-abar” e Mehmed bin Mehmed. Të dhëna me interes për ngjarjen e Kosovës të vitit 1389 la edhe Mustafa Ahmedi - Aliu, i cili shërbeu në Bosnjë, më 1577, kurse kronikën e rëndësishme: “Künh-ül-ahbâr” e shkroi midis viteve 1591-1599. Një vepër historiografike voluminoze midis kronikës dhe historisë me pretendime të mëdha, është historia “T?hih-i Sollakzâde”, e shkruar para vitit 1657, e Mehmet Handamit - Solakzade. Ndërkaq, të dhëna me interes nga kujtesa historike shqiptare dhe ballkanike për Ndodhjen në Kosovë, më 1389, përjetësoi në kujtesën turke dhe në historiografinë osmane udhëpërshkruesi i famshëm Evlie Çelebi, në veprën madhore “Sijaset-name”. Ai tokat shqiptare, Kosovën dhe vendin e ndodhjes i vizitoi në vitin 1660/62. Për traditën vendëse shqiptare të Kosovës me interes për ngjarjen e Kosovës së vitit 1389 ka lënë edhe dervishi i Selanikut Ahmet Dede Lutfullah-Mynexhimbashi,në veprën: “Müneccimba?i Sahâif-ul-ahbar”, të shkruar pas vitit 1672. Këtu, të themi kushtimisht, përfundon faza e historiografisë letraro-kronikale zyrtare osmane.
Në rrjedhë të kohës, përkrah kronikave osmane, lindën anuarët dhe kronikat e proveniencës ballkanike dhe europiane për Ndodhjen në Kosovë, më 1389. Mirëpo, derisa para kronikave osmane nuk njohim asnjë dokument arkivor të proveniencës lindore, vjetarëve dhe kronikave europiane për këtë ngjarje, u kanë paraprirë informatat me shkrim të individëve si përpjekje për të informuar opinionin për ndodhjen. Informatën e parë për Ndodhjen në Kosovë e la gjakoni Ignjatie, më 27 qershor 1389, përcjellës nëpër Lindje i mitropolitit rus, Pimen. Ai shkroi se në popull po flitet për vrasjen e Muratit I, por nuk e zuri ngoje vrasësin, as ditën e vrasjes. Më 1 gusht 1389, Mbreti i Bosnjës, Tvrtko I, e informoi komunën e Trogirit dhe të Firencës se ushtria e tij e ka thye ushtrinë osmane të Muratit I. Nga përgjigjja e Firencës, më 20 tetor 1389, në Letrën e Mbretit Tvrtko I, shihet se firentinasit kishin siguruar edhe informata nga burime të tjera për Betejën e Kosovës. Ata Tvrtkos i uronin fitoren dhe i gëzoheshin vrasjes së Muratit I nga ana e 12 bujarëve të besatuar, nga të cilët - “njëri prej tyre me shpatë e therri”.
Këtu e vlen të thellohemi pak më shumë në të dhënat e proveniencës serbe. Të theksojmë fillimisht se Kultin e Lazarit dhe Mitin serb të Kosovës e krijoi qeveria dhe kisha ruse deri në fund të shekullit XVI. Kisha serbe në Perandorinë Osmane për Ndodhjen në Kosovë u muar vetëm rreth dy muaj e gjysmë pas ngjarjes. Prifti Pahomije,me gjasë i kishës së Shën Onufrit të Shumicës, lokalitet afër Ravanicës, në Shumadi, shkroi: “...Në këtë vit knez Lazarin e vranë turqit dhe Muratin serbët”. Dhe, vetëm rreth dhjetë vjet pas ngjarjes, aty nga fundi i shekullit XIV, kemi edhe një shënim tjetër të kishës serbe ku thuhej: “Sa gjëmë u bë në vend kur u vra knezi dhe mbreti i madh turk”, pa ua zë ngoje emrat. Tani kjo kishë Tragjedinë Lazar-Murat më nuk e zuri n’goje për rreth 100 vjet, deri nga fundi i shekullit XV. Në një shënim të kësaj kohe zihej n’goje vrasja e Muratit I dhe e Lazarit dhe humbja e ushtrisë së krishterë “për shkak të ikjes të ca njerëzve serbë”. Emrin e vrasësit të Muratit nuk e përmendi asnjëri nga burimet kishtare serbe të shek. XIV - XV. Emrin e vrasësit të Muratit I nuk e përmendi as Konstantin Filozofi në Biografinë e Stefan Lazarit , më 1431, dhe as autori i anuarit Cetinski letopis (1516-1572). Në njërin dhe në tjetrin shkrim, vrasësi i Muratit I quhej vetëm me atributin: “...njëfarë burri fisnik”, ndonëse kronikat osmane dhe europiane deri në këtë kohë për vrasës konsideronin Milosh Nikollë Kopiliqin - krahinar vendës kosovar, vasal dhe i njohur mirë nga afër i Muratit I. Edhe Gjergj II Brankoviçi në veprën “Cronica Serbica” (fundi i shek. XVII), botim i vitit 1704, i iku rolit të Milosh Nikollë Kopiliqit në Tragjedinë e Kosovës të vitit 1389 dhe nuk dha shenja për egzistimin e Kultit serb të Lazarit dhe të Mitit serb të Kosovës.
Tashti të përmendim radhazi burimet e tjera europiane për Betejën e Kosovës 1389. Diçka para tetorit të vitit 1389 francezi Filip Mezière, ushtarak dhe administrator në Qipro, e informonte Francën se ngjarja ku u vra Murati I me të birin - “së bashku me disa udhëheqës eminent turq” ndodhi “në pjesët e Shqipërisë”. Me interes është edhe Letra e Dimitrije Kidonit drejtuar në burg mbretit Mihaili II Paleolog, në ditët e para pas “ndeshjes” së koalicionit të krishterë kundër ushtrisë osmane. Tani, më së pesë vjet më nuk u fol për Ndodhjen në Kosovë, deri në Kronikën e murgut të Saint Denisit, më 1395, e cila nuk e zuri n’goje emrin e vrasësit të Muratit I. Filip Mezière Ndodhjes në Kosovë iu kthye edhe njëherë, më 1396/7. Tashti informonte se janë vrarë 20 mijë trupa të Sulltanit dhe po aq të Lazarit. Pason kronika e një Anonimi grek, e botuar nga Zoras dhe Anonimi i Raguzës, më 1402, i cili ndiqte kujtesën boshnjake. Ky do të konstatojë se në Kosovë, në mesin e qershorit 1389, pranë Lazarit, të cilin e quante “mbret i Bosnjës”, ishin “boshnjakët”, Vuk Brankoviçi dhe Vojvoda Vllatko Vukoviç (i Kroacisë). Nuk e përmendi fare emrin e atij që Muratit I i “dha plagë në zemër”. Kronisti anonim i Fiorentinës (Kronika e Friulit), në dhjetëvjetëshit e dytë të shekullit XV, foli për ngjarjet nga vrasja e Karlo Durrsakut më 1385, deri në vitin 1409. Sipas tij, Murati pati më se 70 mijë viktima, kurse të krishterët më se 30 mijë. Me ndikim në historiografinë europiane do të bëhet vepra e Laonici Chalcondyle Atheniensis: “De origjine et rebus gestis Turcorum...”, e shkruar para vitit 1435 dhe e botuar më 1556. Ky e dinte se vrasës në variantet: Milo, Miloen dhe Michale. Ndërkaq, sipas informatave që kishte Mbreti hungarez, Albrehti, më 1438 - Murati e Lazari u vranë në dyluftim. Për ndodhjen në Kosovë, më 1389, shkroi edhe Armtari Jerga i Nirnbergut, i cili shërbeu në oborrin e Stefan Vukçiç - Kosaçit para vitit 1466. Mirëpo, ndikim të madh në historiografinë europiane do të bëjë Kronika e Johan Mihail Dukës, e botuar italisht në fillim të shek. XVI. Atë kryekreje e përfilli Marin Barleti si dhe një grup kallogjerësh në Letrën për Papën më 1598, si edhe relatorët: Marin Bici (1610) dhe Pjetër Mazreku (1623/24). Këta relatorë e afirmuan edhe kujtesën historike shqiptare të Kosovës për vrasjen e Muratit dhe të Milosh Kopiliqit. Nga fillimi i shek. XVI për Ndodhjen në Kosovë, më 1389, la të dhëna edhe prifti ulqinak Martin Segoni në itinerarin: “De itineribus in Turciam Libellus” dedikuar nevojave të mbretin hungarez, më 1502, e cila më vonë i atribuohet udhëpërshkruesit Filice Petantio-s, më 1522.
Me rëndësi të posaçme dhe saktësi të madhe për pjesëmarrjen e shqiptarëve në koalicionin e të krishterëve antiosmanë ofron kronika “Historia e generalogia della casa Musachia” e Gjon Muzakës, e shkruar në vitin 1510. Këtë e ndjek raguzani Ludovik Cerva Tubero në “Comentario de rebus quae temporibus eius...gestae funt”, e shkruar para vitit 1515, kurse e botuar më 1590 me titull: “...De Turcorum origjine...”. Ngjarjes së vitit 1389 në Kosovë iu kushtua edhe Benedikt Kuripeshiçi në “Itinerarium der Botschaftstreise...”, më 1530, kurse më 1550 u botua në gjuhën gjermane kronika osmane e quajtur: “Girabi Tevarichi”. Ngjarjes në Kosovë, më 1389, do t’i përkushtohet edhe Francesco Sansouino në “Gl’ Annali overo le vite de’principi et singnori della casa Othomana”, botuar më 1571 si dhe udhëpërshkruesi Jean Palerne Forensien, i cili vizitoi viset e Dardanisë në vitet 90 të shek. XVI dhe regjistroi kujtesën historike shqiptare të ndritur për Skënderbeun dhe për Milo Komnenin (Milosh Nikollë Kopiliqin).
Nga fillimi i shkullit XVII zuri fill trajtimi historiografik humanist europian për ndodhjen në Kosovë të vitit 1389. Me ndikim të madh në literaturën historiografike europiane do të bëhen veprat: “Il regno de gli Slavi...”, e Mavro Orbinit, e botuar më 1601 dhe “Ristretto de gli anali di Rausa” e Petro Lukarit, e botuar më 1604. Këto dhe disa kronika osmane i ndoqi historiani anglez Richard Knolles në veprën: “Generall Historie of the Turkes...”e botuar më 1610 dhe 1710, i ndjekur nga Joanne Cuspiniano: “De Turcorum origjine...” të botuar më 1673. Nga këtu mund të flasim për fillin e dijes shkencore për Betejën e Kosovës në Perëndim dhe në Lindje mbi bazën e të dhënave të kronikave osmane e europiane për Ndodhjen në Kosovë më 1389, me pasoja të konsiderueshme për historiografinë dhe për historinë e popujve ballkanikë, veçanërisht në dëm të qenies shqiptare në Djepin e shqiptarizmës, në Kosovë. Të përmbledhim shkurtimisht: Për shkencën e historisë nuk është i njohur asnjë dokument nga dita e ngjarjes dhe me burime nuk mund të saktësohet dita kur ndodhi ajo. Vidovdani serb i datës 15 përkatësisht i 28 qershorit 1389, është shpikje e kishës dhe e politikës serbe nga fundi i shekullit XVIII - fillimi i shekullit XIX, njësoj si edhe Kulti i Lararit dhe Miti i Kosovës. Realisht, sipas gjykimit kritik të informatave dhe të kronikave osmane dhe europiane, mund të thuhet se ka egzistuar përpjekja e fshehtë e Princ Lazarit për një aleancë të të krishterëve ballkanikë e europianë kundër pushtuesit osman, kurse Murati I erdhi në Kosovë, një vend vasal midis Bosnjës dhe Serbisë vasale, me qellim të kontrollonte dhe të forconte besnikërinë e vasalëve në Shqipëri, në Serbi dhe në Bosnjë.
Analiza kritike e fakteve tregon se Ndodhja është komplot në kreun komandues të koalicionit të të krishterëve ballkanikë në nismë, në një anë dhe në kreun komandues të ushtrisë aziatike-ballkanike perandorake osmane, në anën tjetër. Sipas gjithë gjasash, tragjedia në dy pamjet e saj origjinale, në dy taborët ushtarake, është zhvilluar në intervalin kohor prej rreth dy orësh dhe në fshehtësi të madhe nga trupat ushtarake dhe kreu i ulët komandues. Kjo Ndodhje nuk shkaktoi asnjë çrregullim në marrëdhëniet shoqërore të kohës në relacionin okupator osman - vasalë ballkanikë. Në terren nuk mbetën gjurmë të luftës - varre as gjësende nga “Beteja...”, e cila në burimet e përmendura tregohet se kishte armatim këmbësorie, kalorësiake dhe artilerike të përmasa fantastike: mbi 100000 të rënë, e po gati aq të plagosur, pjesa më e madhe e të cilëve “nuk u përballuan plagëve”. Kufoma e Muratit dhe kufoma e Lazarit, të padëmtuara, u varrosën me nderime të larta fetare e pushtetore, i pari pranë xhamisë në Bursë, kurse i dyti pranë kishës ortodokse në Prishtinë. Pak muaj më vonë kufoma e Lazarit do të zhvarroset dhe rivarroset me nderime kishtare e pushtetore në kishën e përshpirtshme të tij, në Zhiçë të Shumadisë, Bajazidi I do të bëhet dhëndër i Lazarit dhe Stefan Lazareviçi do t’i bashkohet me ushtri Bajazidit në pushtimet e reja.
Sekuencat më reale të kësaj tragjedie janë ndër motivet më të hershme të kujtesës dhe të epikës historike të popullit shqiptar të Kosovës të periudhës së krishterë ortodokse shënsaviane. Në epiqendër të saj është fati tragjik i Sulltan Muratit I dhe i krahinarit vendës drenicar, Milosh Nikollë Kopiliqit, zotërues vasal i Kosovës i njohur nga afër me Sulltan Muratin. Me këto shëmbëllejnë fuqishëm motivet e hershme të kujtesës epike boshnjake, kroate e serbe, e cila sa ka ardhur dhe është pasuruar me aktorë të imagjinuar dhe me motive fetare, mitike, legjendare e politike, të gjitha këto me proveniencë nga versionet zyrtare të Oborrit perandorak Osman dhe të kishës ortodokse dhe të oborrit qeveritar serb në shekujt XV- XIX. Dhe, një fakt duhet të vihet në spikamë: Të gjitha personalitetet historike nga tabori i krishterë, të cilët janë flijuar në Komplotin Bajazi I - Vuk Brankoviç, për pushtet e mirëqenie vasale osmano-serbe, janë personalitete shqiptare ose të përkatësisë vllahe, amallgam ky iliro-roman, siç ishte edhe kosovari përlepnicas anamoravas - Lazar Pribezi, dhëndër i fisniku serb nga Krushevci i Shumadisë. Të gjithëve, përpos Lazarit, vrasësi ua humbi edhe varret, përfshirë edhe varrin e princit Theodor Muzaka II.
Së këndejmi, ndonëse për të ashtuquajturën Beteja e Kosovës 1389 janë botuar shumë shkrime, studime dhe monografi historiografike e folkloristike në gjuhë të ndryshme, si ngjarje historike në fushën e dijes ka ngelë e errët dhe e pambyllur. Ndër çështjet më parësore të cilat janë të hapura për hulumtim dhe për ndriçim shkencor kritik me interes për historinë dhe për historiografinë, janë njohja e prapaskenave politike të tragjedisë, karakteri i asaj që është emetuar në historiografi si Beteja e Kosovës, përmasat reale të ngjarjes, roli i Sulltan Bajazitit, i Vuk Brankoviçit dhe i Milosh Nikollë Kopiliqit në zhvillimin dhe epilogun e ndodhjes - në flijimin e Muratit I me pakë besnikë osmanë dhe të Lazar Pribezit e të Theodor Muzakës II me besnikë të pakët.
