Nga Ardiana Shala Prishtina
U tha shum për Agollin këto ditë, aq shum sa, sikur secili dojke me ngjy pak madhështi në hijen e tij të madhërishme. Dhe sa ma i vogël njeriu, aq ma shum dojke me ngjy, aq ma shum e lavdojke. Natyrisht “madhështia e tij” edhe nji herë u vulos me injorancën e njëjtë, kësaj radhe përballë dekës. Qysh me thanë nji fjalë të keqe për të dekmin? Por, Agollit ne nuk ia thamë në fakt as për së gjalli ato që u dashtë me ia thanë. Ma shum se me e gjykue si shkrimtar, ndoshta me i ba nji pytje e patëm borxh ndaj të ardhmes tonë: si njeri i formuem në nji sistem diktatorial kuptojmë përkufizimet e jueja me mendu ndryshe zotëri Agolli, por si nji intelektual ma së voni atëherë kur keni qenë për herë të parë dëshmitarë i krimeve të regjimit të cilit i keni shërby, nuk u indinjuet? E keni ditur apo s’e keni ditur zotni për krimet që ka ba ideologjia juej, regjimi, arkitektit të së cilit ju i vajtoni vargje me rastin e dekës? Kur e dijshit, qysh mujtët? (Natyrisht që e ka ditur).
Disa nga gjykimet që po lexoj poshtë e naltë me rastin e dekës së Agollit po më shqetësojnë për nga logjika që po nxjerrin në pah. Në fakt po më tmerrojnë. Po thuhet që nuk duhet me qenë disident për me qenë shkrimtar i mirë; po thuhet që Agolli edhe mund të ketë qenë pjesë e sistemit komunist enverist por nuk asht përgjegjës për krimet e Enverit; po thuhet që jo të gjithë mujnë me u ba trima në kohë të tilla diktatoriale sikur që ishte regjimi komunist i Enverit; po thuhet që ai asht shkrimtar i madh pavarësisht si u formue madhështia e tij; po thuhet vlerësoja vargjet, e kjo po thuhet edhe nga ata që citojnë vargjet e Kadaresë tue i mendue për të Agollit…!
Në rregull. Paramendojeni këtë: nji mjek që jeton në nji kohë diktature urdhënohet prej regjimit me ba eksperimente në njerëz, për hatër të shkencës natyrisht. Njerëzit janë të përzgjedhun nga regjimi dhe përbahen prej kundërshtarëve ideologjik; personave me aftësi të kufizume; grupe inferiore njerëzish në sy të regjimit fashist. Komisioni ideologjik, etik, moral … i kohës i jep dritë të gjelbër mjekut/shkencëtarit. Gjithçka asht në rregull me etikën dhe moralin e kohës. Dhe tashti paramendojeni se si ky mjeku ban çka i thuhet dhe e ban detyrën e tij ma së miri që mundet, sepse ai asht në radhë të parë mjek e jo politikan. Dhe përgjegjësia e tij asht me ba punën e tij ma së miri si mjek, si shkencëtar. Nuk i takon atij të mendoj për implikimet morale, etike e të tjera të ardhmënisë? Kalojnë dekada. Dhe dalin në sheh eshnat e eksperimenteve të tija. Në mbrojtje të tij mjeku deklarohet: Nuk janë eshnat e mija. Nuk e dija unë që eksperimenti kishte nji qëllim të sprastrimit etnik, unë po baja shkencë, nuk e dija unë që këtu po zhdukej në zyren time nji popull i tanë, unë veç po baja punën tem dhe këtë e kam ba si asht ma së miri. Ja lexoni zbulimet e mia. Jam shkencëtar i denjtë.
Për nji komb, për jetën e nji kombi shkrimtari i tij asht mjeku dhe shkencëtari. Shkrimtari shëron plagët e nji kombi, shkrimtari ka detyrë të diagnostifikoj sëmundjet e nji shoqnije, shkrimtari ka detyrë të jetë zani i të dekunve e zani i të palindunve, shkrimtari ka detyrë të hulumtojë patologjinë e kohës dhe të parashikoj e të shtroj udhët e të ardhmes. Shkrimtari nuk ka të drejtë mos me e ditë. Dhe nuk po du me i vu për krahasim këtu vrasjet makabre të nji mjeku, me shërbimin e heshtjen e shkrimtarëve oborrtar enverist përballë padrejtësive të sistemit si vepra. Sepse, nuk janë të njëjta. Por të këqija janë te dyjat. Çka po du me vu në krahasim përballë njana tjetrës qydokoftë, asht përgjegjësia morale e intelektuale mos me shuejt përballë “etikës” së regjimeve totalitare. Sepse, heshjta asht bashkëfajësi. Nëse në çdo kohë njerëzit do të ushtronin vetëm detyrën e tyne për çka janë të thirrun, kush do të luftonte për të drejta të njeriut, për demokracinë, për të drejta të grave, për lirinë e nji populli, për pavarësinë e nji populli etj. etj. etj. Liria e drejtësia janë detyrë e secilit me e mbrojtë. Kjo e shtynë civilizimin njerëzor.
Jo të gjithë mund të jenë trima që të kundërshtojnë nji aparat torturues sikur që ishte regjimi komunist i Enverit, por a nuk janë zgjedhjet tona, pozicionimet tona dhe pikërisht këto në kohë të vështira ato që përcaktojnë kush jemi si njerëz? Nëse të gjithë do të largoheshin prej përgjegjësisë me kundërshtu krimet e nji regjimi, kush do të gjykonte e dëshmonte (qoftë edhe me eshna të veta) vrasjet mizore të padrejta, si krim pastaj? Nëse të gjithë do të largoheshin prej përgjegjësisë intelektuale ma së pari e pastaj edhe asaj morale me folë për të shkelunit, kush do të mbetej pastaj me vlerësu që ka pasë shkelje?
Pikërisht pse nuk ishin të gjithë dhe kishte në çdo regjim totalitar njerëz që kundërshtuen e që pagujtën me jetë, me burg, me internime, me përdhunim fjalën që e folën, sot asht përgjegjësi e jona morale si shoqni të rivlerësojmë ata që jo vetëm se nuk folën, por i shërbyen këtij regjimi. I shërbyen me bindje dhe në rastin ma të mirë nëse nuk nënshkruen vet dënimet me vdekje, dënuen njerëzimin tue helmu gjenerata të tana me ideologji përballë të cilave fjala, besa, nera, dashnia, e vërteta nuk vlenin kurrgja.
Na sot duhet ma së pakti të ndalemi e të kujtomë përgjegjësinë tonë me u marrë me të kalumen larg hijeve që na trashëguen si traumë që po mundohemi me e përballu me harresë dhe jo vetëm për me kuptu të kalumen si histori, por për me kuptu si histori që nuk dëshirojmë me lejue ma me na u përsërit. Me e kuptue përmes sakrificës të madhe që banën shum individë kur kërkuen në kohët ma të rrezikshme të jetës së tyne zgjedhje demokratike e të pavaruna, kur kërkuen respektim të të drejtave të njeriut, kur kërkuen liri dhe i kërkuen për me pshtue nji komb të tanë e jo bythën e tyne, e përmes kësaj asht detyrë e jona na me i kuptue lirinë, njeriun e lirë, demokracinë si vlera tona. Po pra, asnjëra nga këto si vlera nuk janë vlera të reja në mesin tonë që na i solli sala a rama a hamami, janë vlera për të cilat shum njerëz kanë dekë dhe jo pse e dashtën dekën, jo pse nuk iu tutën shpatës së mprehtë të komunizmit, por sepse besuen që të luftosh për to asht obligim që do ta shpaguen e ardhmja nji ditë. Por e ardhmja i harroi dhe përballë kësaj harrese të sakrificës së tyne, ne duhet të diskutojmë sot madhështinë e atyne që heshtën, madhështinë e atynë që i shërbyn regjimit komunist të Enverit. Dhe të dyshojmë. Sepse, ndoshta sikur të kishte ma shum që do kishin kundërshtue, do të kishe ma pak që do e kishin pague me jetë? Ndoshta sikur t’i kishim gjykue ma shum kur ra diktatura, s’do kishin vazhdue me qenë në krye të detyrave bijtë e atyne që nënshkruen urdhna për varje të poetëve? Keni parasysh, nji poeti deka i nënshkruhej prej dorës së nji artisti vet. Monumenti i tij sot hala na ban hije nëpër sheshe. Na ku jemi? Jemi gjallë?
Regjimet totalitare e kriminelët prej shërbëtorëve të heshtun e konformist frymojnë dhe mbi eshnat e kundërshtarëve ngrejnë e mprehin shpatat armatës së tyne. Dhe artistët ishin përgjegjës e bashkëfajtorë sikur të gjithë të tjerët. Por ne nuk çuditemi, që edhe dekada ma vonë bijtë e tyne udhëheqin me vendin. Nuk çuditemi, sepse ne me të kalumën tonë nuk u morrëm kurrë.
Pas luftës së dytë botënore, mësimi i parë që nxorri populli gjerman për krimet që kishte ba regjimi i Hitlerit ishte: “kemi heshtur, jemi bashkëfajtorë.” Ndërsa ne nuk nxorrëm mësim. Në zhdukëm dëshmitë dhe ato që nuk i zhduknim dot ma, i heshtëm, i lamë me i mbulu harresa e tue ba kështu i vramë për së dyti, dhe bashkë me ta po vrajmë por nuk po e kuptojmë, njeriun e lirë. Sepse, ata nuk ishin veç kundërshtarë të nji regjimi komunist idiotik, ata ishin dëshmija jonë kulturore e njeriut të lirë. Na kemi pasë nevojë për ta si shembull dhe udhërrëfyes për me u lirue ma së pari në mendje, për me jetue ma mirë si njerëz. Por krejt këtë kohë, na jetojmë inferioritetin tonë të nji populli të vogël tue duru kriminel mas krimineli si udhëheqës demokrat, pëderisa i fryjmë nacionalizmit e patriotizmit zhurmshëm, tue injorue pasuninë tonë ma të madhe kulturore e kombëtare, fjalët për të cilët ato mendjet e lira e të guximshme u vranë, u zhdukën u torturuen gjatë komunizmit.
Me dashtë me mbijetue asht njerëzore. Jo të gjithë janë trima me luftue kundër nji regjimi të tillë siç ishte ai i Enver mutit. Dhe në anën tjetër asht fakt që historikisht për kohët e kalume, kur të pastrohet mjegulla në fund të gjithë do të kenë qejf me u identifikue me heronjtë. Por në vend se të renditemi pas heronjëve të vërtetë, ne rehabilituem ose pranuem rehabilitimin që ia banën ata vetës, heronjtë e rremë. Shërbyesit qyqarë të oborrit të mbretit.
Problemi me Agollin ishte qyshdokoftë, e njëjta vlen për Kadarenë për aq sa vlen e mos ma shum, që ai nuk mjafoi me qenë i dobët dhe me e pranue këtë pikë njerëzore të vetën, ai pranoi me u ba i madh dhe brenda dobësisë si njeri, u ba i fortë nën nji pushtet që shkatronte të gjithe të tjerët që lirisë i kishin vue çmimin e mishit e eshnave të tyne. Kjo forcë e tij sot ka dëshmi lavdet e lapidaret që i ngriten, buqetat me lule që i dërgohen prej kryetarëve të shtetit për ditëlindje, fjalimet e kunorat që i palohen mbi arkivol, sepse ai, kur u pasture mjegulla pas rrëximit të diktaturës nuk hezitoi me u rendit në krahun e heronjëve dhe të intelektualëve dhe nuk e refuzoi asnjiherë epitetin “i madh”, edhepse u tregue mjaft modest, në dallim prej Kadaresë, e nuk tha që s’kishte qenë komunist, e që ishte disident. Kjo që i adresohet tashti si modesti e urtësi, në mendimin tem asht nji arrogancë tjetër që s’ia patëm borxh, sepse ai edhe kur e kuptoi që “paska ndjekur nji rrugë të gabume me dekada” pretendoi që rendi i ri ka nevojë për të me e formue rrugën e re për vendin. Dhe shërbeu prap, si reformator. Aman.
Tashti me e lanë rehat nji njeri të tillë për sa ishte gjallë asht nji çashtje, nuk po proklamoj idenë e hakmarrjes. Me e kunorëzue ate e me i ngrit lapidare për së gjalli e të dekuni, asht në anën tjetër nënçmim i madh e asht përbuzje për të gjithë ata të tjerët që edhe në kohët ma të vështira të nji diktature tue e dijtë sigurtë që kishin me e pague me jetë dhe jo vetëm ata por e gjithë familja, nuk heshtën e nuk i thurrën vargje nji regjimi që vdekjen e kishte armë e jo veç poezi. Sepse, përderisa mund të pajtohemi që asht njerëzore me qenë i lig përballë kërcnimve për jetë në kohë të vështira, përballë asaj çka quejmë të drejtë e jo të drejtë, pra drejtësisë, duhet të pajtohemi që intelektuali e ka obligim në çdo kohë me ngrit zanin kundër padrejtësive. Nëse heshtë, je bashkëfajtorë, nëse tutesh dhe heshtë je njeri i zakonshëm, por nuk je intelektual. Pikë.
Poshtë e naltë dëgjoj zana konformist që shkojnë aq larg sa që ta quejnë Agollin edhe bohem. Kjo më dhimbti shum. Sa qesharake edhe tragjike njikohësisht. Sepse në art, bohemi për mue asht ajo figura e shenjtë; asht simbol i njeriut të lirë, i asaj lirie që edhe zoti kish me e lakmue. Bohem, Agolli nuk ishte kurrë. Bohemet i definon antikonformizmi, liria e plot individuale, të cilën Agolli nuk e kishte. Rakia në gotën e bohemit asht shpirti që i pikon, jo frut rrushi, a dardhe, a kumbulle, a ftoi.
Në dallim prej disave që ishin konformist në kohën e Enverit dhe ishin konformist prej tutës për jetë, Agolli nuk ishte as konformist. Ai ishte ndjekës i bindun i ideologjisë që kishe instalu nji sistem shtypës për dekada. Ishte ideologjikisht pishtarë i rrugës socialiste drejt parajsës dhe pranonte çmimin që duhej pague (që e paguenin të tjerët kuptohet) për me u mrri ajo parajsë socialiste. Dhe, edhe kur ajo parajsë u shfaq lakuriq para syve të nji populli si nji vorr masiv, përderisa Musinesë veç varrëmihësit i shkuen në varrim veç dy vjet ma parë, Agolli për dekën e Enverit dy vite pas, gjeti fjalë me e vajtue arkitektin e madh të andrrës së tij. Ai i shkroi Enverit:
“Falmë Enver, që po permend në vjershë
fjalën vdekje mbushur gjëmë e zi,
fjalën vdekje Ti në varg s’e deshe,
deshe jetën në çdo poezi. ”
Me të njëjtën madhështi si dikur poeti vajtonte diktatorin, sot mendjet e robnume po e vajtojnë poetin mbi arkivol. Si poet “i madh” mundesh me shkrujtë e me shkrujtë, dhe unë jam e pafuqishme për me i dhanë leksion tani nji njeriu të dekun. Por adhuruesve të tij u them, mendohuni dy herë: ta zamë për nji moment që ishte e porositun të thurreshin këto vargje për Enver mutin, a nuk mund të ishin ma pak fyese për viktimat e shumta të regjimit të tij a?
Nuk vynë shum talent dhe talent Agolli kishte mjaftë, të thurrej nji lavd ma pak lëndues, poqoftëse duhej të thurrej patjetër për me shpëtue lëkurën. Nuk asht lavdi që i ban Enver mutit Agolli ajo që ma përzien barkun mue, asht nënçmimi e përbuzja që i ban mijëra viktimave të tij me këto vargje. Kur Agolli thotë “fjalën vdekje ti në varg s’e deshe” unë çuditem qysh nuk patëm nji trohë guxim ne të rinjtë e këtij shekulli së paku t’i themi këtij plaku mashtrues nji herë: jo ai vdekjen në varg nuk e deshi; e deshi në jetët e njerëzve që e kundërshtuen; e deshi në burgjet e tija; e deshi në dhomat e sigurimit; e deshi në kazermat e internimit; e deshi gjithandej dhe aq shum e deshi saqë edhe eshnat ua zhduki, derisa gjithë Shqypnia u ba nji vorr i madh. Ju nuk e dijshit këtë kur i shërbyet armatës së tij? Si i’a falni ju vetes zotni këtë varg?
Sa i përket shkrimeve të tija në përgjithësi, vlerësimi mbi te nuk ka të drejtë e të vërtetë absolute, por asht koha jonë që duhet me e vlerësue sot dhe jo me trashëgue vlerësimin që i dha partia. Ne kemi të drejtë ta rivlerësojmë, në fakt e kemi borxh për me i ba bile simbolikisht drejtësi jetëve të humbuna gjatë asaj kohe. Asht çashtje e shijesh në fund të fundit sa i përket pëlqimeve të nji poezije, apo nji romani, por vlerësimi i nji vepre të tanë të nji shkrimtari s’asht çashtje veç shijesh, por perspektivash. Dhe perspektiva jonë si shoqni mendoj që asht e paralizume për me qenë e lirë me vlerësue drejtë. Na kanë mësue që asht i madh dhe të madhin ne nuk e gjykojmë ma. Sepse, na kanë zhvesh me shekuj prej guximit me mendue me krye tonin, e me krijue vlerat tona artistike e humane në bazë të të cilave nji shkrimtar asht ose s’asht i madh. Dhe këtë na mësuen edhe tue na bind që nuk ekzistuen të tjerë ma të ditun, ma të ndritun ma të drejtë. Dhe ne do të vlerësojmë natyrisht ashtu si na kanë mësue.
Por, nji shkrimtar i madh nuk ekziston, po nuk ekzistoj i vogli. E nëse na qenkan Agolli dhe Kadareja të mëdhenj, kush na qenkan të vegjëlit. Kuteli? Trebeshina? Nela? Kokalari? Rreshpja? Përballë cilës letërsi, përballë cilëve shkrimtarë po i shpallim ne të mëdhenj Agollin e Kadarenë sot e kësaj dite? Ma së vonti kur kuptuem të vërtetat, qysh nuk u indinjuem bile na t’bijtë e shekullit të ri aq sa me dyshue në këto madhështi që na u servuen të gatshme? Na ku jemi? Jemi gjallë?
E kuptoni apo jo ju, që nuk mund të jetë i madh edhe Nela edhe Agolli, edhe Rreshpja edhe Kadareja? Jo. Jo. Jo. Pikë.
Na kanë mësue mos me e dyshue kurrë të mëdhenjtë e baballarëve. Ashtu do ta trashëgojmë tek fëmijët, nipat, mbesat. Nji argument që lexova për madhështinë e Agollit ishte pikërisht kjo, se “Agolli ishte shkrimtar i madh, sepse e kemi mësue ne në shkolla, po e mësojnë fëmijët tanë, dhe do ta mësojnë nipat e mbesat.” Lum unë për logjikën. Asht pikërisht kjo logjikë, që mue më torturon kur shoh gjithandej emna trimash (natyrisht burra) që emnojnë rrugët e qytetit tem, e emni i Musine Kokalarit fshihet në teneqen që emnon nji rrugicë edhe banorët e të cilës gjatë ditës ndoshta harrojnë që ekziston. Disa emna thjeshtë vazhdojmë t’i trashëgojmë si vlerë pa i dyshue kurrë, sepse na u trashëguen si të tilla. Mendjet e robnume veç marrin çka tu ofrohet. Të lirat zgjedhin. Kur dojna me u lirue na?
A ka njeri që pyetet se ndoshta çka duhet të mësojnë fëmijët tanë, e nipat e mbesat asht zgjedhje e jona? Ndoshta nëse vendosim mos t’ua mësojmë Agollin e Kadarenë por në vend të tyne t’i fusim Rreshpjen, Trebeshinën, Kokalarin, Nelën, Xhaferrin në libra, për me i përmend vetëm disa e tue kërkue ndjesë që nuk po i përmendi aq shum të tjerë, këta do të bahën të mëdhenj e Agolli e Kadare do të mbeteshin aty ku kishin vendin që në fillim, në oborr. Ne nuk e kuptojmë hala që na takon neve të dyshojmë, të përzgjedhim vlerat që dëshriojmë të trashëgojmë, emna rrugësh, apo autorë librash shkollor, problemi asht i njëjtë. Jemi shoqni e paralizume, pa mendim kritik dhe po harrojmë që shkrimtarin e ban të madh populli dhe veç nji popull që nuk lexon për me u frymue, por pse i diktohet, pranon si të mëdhenj ata që ua servon ashtu me vulë nji regjim totalitar i cili e sakatoi deri në skelet dhe e ktheu treqind vite mbrapa vendin.
Në letërsinë shqipe kemi pak e hiç kritikë letrare të mirëfilltë. Kjo asht e para, dhe e dyta, njëjtë sikur në letërsi edhe në kritikë letrare do shum guxim njeriu, e mbi të gjitha duhet njeriu me qenë i gatuem me e pranue vetminë, për me qenë i gatshëm me thanë diçka të sinqertë, të pazbukurume, për me mujtë me i thanë nji emni “të madh”: ti je njeri i vogël. I vogël ishe kur jetove, nuk të rrit tashti as deka.
Natyrisht mujna me vendos verbnisht e me u pajtue, që emni i madh asht automatikisht dëshmi e veprave të mëdha, por atëherë duhet me pranue që çmimet nuk jipen asnjiherë politikisht, pavarësisht si u ba emni, por jipen me merita, e meritat nuk ti jep nji regjim por vlerësimi i lexuesit dhe botimet dhe përkthimet janë ato që e dëshmojnë vlerën e nji shkrimi, të cilat natyrisht nuk diktohen e kontrollohen nga institucionet e pushtetit/lidhjes/akademisë. Gjithashtu duhet me u pajtue dhe me e injorue që botimet, përkthimet, emni që bahet përmes kësaj nuk asht biznes i cili natyrisht bahet ma i lehtë e i suksesshëm prej nji pozite të priviligjueme. Pozitë që Agolli e Kadare me shokë e gëzuen gjatë dhe pas diktaturës. A jemi kaq naiv?
Në rradhët e atyne që derdhën lot në fejsbuk për Agollin sot, dikush pati guximin me e quejt disident. Mu kujtue nji disident. Jo, jo Kadareja. Ai s’ishte. Thash me vete: disident ishte Xhaferri. Tani na qenkash edhe Agolli, qysh shkon kjo?
Por për aq sa vlen, nuk duhesh me qenë disident për me qenë shkrimtar i mirë, por nëse me qenë disident asht e barabartë me qenë njeri në nji kohë të caktume të jetës, atëherë po, me qenë disident si poet, shkrimtar, artist asht obligim. E brenda nji vendi të ngujuem në diktaturë, si shkrimtar disident mundesh me u ba edhe së paku tue ikë drejt mosekzistencës simbolike, e mos me i shërbye regjimit, jo domosdoshmërisht duhesh me ikë prej vendit e me folë kundër regjimit. E drejt kësaj mosekzistence mundesh me ikë çdo herë. E kanë ba të tjerët. Pra, bahet kjo vetëvrasje. Asht zgjedhje. Asht përgjegjësi intelektuale gjithësesi.
Nuk mundet me u vlerësu me indifirencë ndaj jetës që ke ba vepra jote, nëse ajo asht krijue e ka marrë madhështinë që sot ti e trashëgon si shkrimtar i madh tue i shërbye nji regjimi totalitar e shkatrues. Ndër të tjerash edhe për arsyen se duhej të pyesnim vetën se çka të besojmë ne nga ajo që lexojmë? Kur i këndon jetës e dashnisë, të bukurës, natyrës, njeriut, si ta kuptoj unë dashninë e nji poeti, kolegët e të cilit dirgjeshin në burg e vargjet i shkruejshin në mure të pista qelie me gjakun e tyne, ose i shkruenin në mendje dhe i mbanin në mend me dekada?
Në çdo fjalë të nji shkrimtari oborrtar që krijoi e pranoi me u ba “i madh”, unë dyshoj në sinqeritetin e fjalës së tij ma së pari. Dhe si shkrimtare e di që për me shkrujtë mirë mjafton me pasë talent pak dhe me lexue shum. Atëherë edhe mundesh me krijue diçka edhe pa fije sinqeriteti. Por dallimin mes veprave të zakonshme prej atyne të jashtzakonshme e të mëdha e ban sipas mendimit tem sinqeriteti i fjalës. Asht ajo çka shkruen qe i jep kuptim nji vepre, e ku ajo çka ti shkruen nuk asht e sinqertë, sepse nuk asht në përputhje me atë çka jeton e çka beson, atëherë nuk mundesh me u vlerësu me indiference ndaj jetës që ke jetu as në shkrimet e tua. Ose, ajo çka shkruen ishte e sinqertë, e atëherë nuk duhesh me u quejt i madh kur vargjet e tua vajtojnë dekën e nji tirani.
Edhe kur asht njerëzore me qenë konfirmist nën nji regjim që ushtron dhunë mbi njerëz gjithandej, asht ligësi megjithatë. Qyshdokoftë, ligësia në vete nuk asht krim, krim asht kërkimfalja pastaj dhe rehabilitimi i vetës tue e mohue këtë ligësi e tue mbajtë titullin e shkrimtarit të madh, kur në fakt e di që i madh u bane, sepse të mëdhenjtë vriteshin e burgoseshin përreth teje. Pra, pse ti mbete. Zgjodhe me mbetë.
Unë kundërshtoj në thelb mas së pari idenë se Agolli na qenkash shkrimtar i madh, e pastaj idenë që “madhështia” e tij asht rezultat i veprave të tija. Të njëjtën ide kundërshtoj edhe për Kadarenë. Sespse, ma se vonti kur i kam lexu Trebeshinën, Nelën, Kokalarin, Xhaferrin, Rreshpjen e kam kuptu që letërsia asht ma shum se nji rënditje fjalësh në vargje e nji tregim i rrefyem për mrrekulli. Letërsia asht ma shum se talent. Letersia asht jeta e jetume për të cilën nganjiherë çmimi asht burgu dhe pas burgut harresa. Letërsia asht përgjegjësi e madhe që të mëdhenjtë e vërtetë ma përpara e paguejnë me jetë ose heshtje të përhershme se sa me pranue me shkallavitë urata për tiranë. Letërsia asht udhërrëfyes për të ardhmen. Letërsia asht konopi që të varet në qafë kur si i internuem guxon me vizitue nanën e sëmurë. Letërsia kurrë nuk asht çmimet që t’i japin. Letërsia asht çmimi që ti i jep njeriut. Ashtu si e do njeriun, atë letërsi ke me ia lanë mbrapa.
E paramendoni ju ndonjëherë tmerrin e vetmisë së Musine Kokalarit apo të Havzi Nelës kur ky bante hapat e fundit drejt konopit të dekës? Unë i paramendoj, dhe më vjen me kajtë dhe më vjen me u tranue. Vitin kur vdiq Musine Kokalari unë linda. E kush e ka ba mend që fatet tona do të preken kështu, që unë të rritem e të vuej tue jetue mes njerëzve ku nuk ndjehet mungesa e saj. Mungesa e njeriut të lirë, aq shum të nevojshëm. Unë i paramendoj minutat e fundit të jetëve të tyne dhe du me i shpëtue e s’mundem. Unë e paramendoj që ata donin me jetue. Unë e di që ata nuk ishin trima pse ishin të gatshëm me dekë. Ata ishin luftëtarë që dekën e pranuen, sepse prej asaj çka iu vu përpara me zgjedh, ata nuk mundëm me tradhëtue emnin njeri e as atdheun. Por ama zgjedhje kishin. Të gjithë kishin. Dhe zgjedhje banën.
Siduket njeriu në jetë ka ma shum se nji shansë me qenë i dobët, e përderisa i falet dyqysh dobësia e ligësia që shkrimtarët “e mëdhenj” treguen tue u ba “konformist” në kushte të jashtzakonshme të nji diktature prej tutës të madhe për jetën, nuk i falet kur shfrytëzuen shansën e dytë me u ba të dobët e të lig tani në kushte lirie, kur e pranuen me dekada nerën për madhështinë e vetës, të pameritume, tue i shkel e vra kështu ata që e pagujtën ndërgjegjjen e tyne njerëzore me jetë, për së dyti.
Agolli pra, nuk ishte shkrimtar i madh, ishte i zakonshëm, e mbi të gjitha nuk ishte bohem kurrë. Për të parën hajt po themi që ndoshta i mungonte liria dhe guximi me qenë i sinqertë, por për të dytën i mungonte karakteri. Ai ishte në rastin ma të mirë viktimë e nji ideologjie që zhvesh njeriun prej gjithçka individuale, tue fillu prej mendimit. Megjithësë viktimizimi i tij ishte formimi edukues, shkollë mas shkolle, pra ai ishte viktimë në njifarë mënyrë, sepse ishte komunist. Dhe për me i dhanë komunistit tonë satirik nji shuplakë satirike, do të thoja, zot fale s’e nuk e ka ditë çka po ban. Por, njeriu nuk e di çka po ban veç për aq kohë sa nuk e di, dhe pastaj e di herët a vonë kur para syve të tij shpaloset krejt vendi si vorr. E Agolli, vazhdoi me pranue buqeta me lule e duartrokitje si dhe vëmendjen që s’i takonte edhe kur me “modesti” nuk e mohoi që komunist kishte qenë me bindje. Ai vazhdoi me nxanë vend në librat e fëmijëve tanë, aty ku duhej e ardhmja e Shqypnisë të formohej tue e lexue Nelën. Edhepse kjo s’ishte direkt faj i tij, por i shtetit. Por shtetin e trashëguen të bijtë e tyne. Kështu, e mos ma zi po ban edhe Kadare, që u ba disident krejt në fund dhe sot e kësaj dite nuk skuqet që pranon vetën si shkrimtar të „madh“ edhepse brenda tij njeriu duhet të jetë shum i vogël.
Kokalari ka përvjetorin e lindjes me 10 shkurt, Nela me 20 shkurt. Fjalimi i Kokalarit njëjtë sikur ato të Nelës para gjyqeve e para dekës nuk ishin veç nji protestë, ishin ftesë për lirinë. A do t’i kujtojmë, a do t’i kujtojmë ata që u dhanë shansë shum njerëzve të renditen pas tyne, kur thanë që s’ke nevojë të jesh komunist që ta duesh vendin; apo që popullit u mungon fjala e lirë… e vdekja për liri nuk më tremb aspak? A do të dërgojnë ndonjiherë kryetarët e shtetit buqeta me lule në kujtim të tyne? Ua dijnë vorret ata që heshtën përballë dënimit të tyne dhe zgjodhën me i mpreh shpatat e Enverit? Nuk po i vë pikë këtij shkrimi akoma, dëshiroj me e përmbyll me disa vargje të nji poeti të madh. Vargje që duhet tu trashëgoheshin fëmijëve tanë për me i formue si njerëz, si njerëz që mësojnë që madhështinë e vetes kurrë mos ta shohin të shkëputun prej përgjegjësisë me i dhanë i kuptim emnit njeri.
KUR TË VDES
HAVZI NELA (1934-1988)
Kur të mësoni se kam vdekë,
Kur të thoni: “Ndjesë pastë!”
A e dini se çfarë kam hjekë
Unë, poeti zemërzjarrtë?
Kur të pyesni: “Ku e ka vorrin?”
Kur t’kërkoni me ma gjetë.
Thoni: “Ai urreu mizorin”.
Thoni: “Dheu s’ka me e tretë”.
Thoni: “Ai e deshi jetën,
Jeta n’vuetje e dërmoi”.
Thoni se ka mbrojtë të drejtën,
Grusht tiranësh nuk duroi.
Thoni: “Desh, kërkoi lirinë,
Si skifter në fluturim,
Provoi prangat, t’errtë qelinë,
Për të mjerët lëshoi kushtrim”.
Thoni: “Dritë ai kërkoi,
E vetë dritë nuk pa me sy”
Thoni: “Për njerëzinë këndoi,
E për vete mbajti zi”.
Thoni se: E qërroi terri.
Thoni: “Dielli nuk u ngrohu”.
Thoni se: E trishtoi tmerri,
E të shtypunit i tha: “Çohu!”
Kur të vijë, të çelë pranvera,
Kur bilbili nis me këndue.
Mbi vorr tim me gur’e ferra,
Nji tufë lule me ma lshue.
Prekni vorrin, mos ngurroni,
Kush ka lindë, ai ka me vdekë,
Veten ju kur t’a ngushëlloni,
Thoni:”Gjallë kurkush s’ka mbetë!”
Kur do t’i themi na këto? Kur do të shembim monumentet e shëmtueme të vrasësve që i nënshkruen dekën Nelës, e të ngrehim të reja me vargjet e Nelës? Nuk i duron drejtësia te dyjat. Shkrimtarët e vërtetë dikur banën zgjedhjet e tyne, tue mendue për lirinë tonë, për të ardhmen tonë. Sot ne duhet të bajmë zgjedhjet tona tue mendue për jetët e vuejtjet e tyne e nji herë e përgjithmonë duhet të vendosim se kush dëshirojmë të jemi si njerëz dhe duhet të rivlerësojmë se kush dëshirojmë të jenë të mëdhenjtë tanë e urtësinë e të cilëve do ta bajmë udhë jete ne si popull liridashës për me ia trashëgue fëmijëve, mbesave, nipave. Përgjigjjen e kemi para hundëve.
