Prof. Dr. Hajri Shehu –
“Ai (Musai) tha: (O Zot!) Ma zgjero gjoksin tim…/Ma zgjidh nyjën e gjuhës sime,/Që ta kuptojnë fjalën time!/Më cakto një ndihmëtar nga familja ime,/ Harunin, tim vëlla,/ Që të ma forcosh fuqinë time,/Bëma atë shok në punën time!” (Kur’an, 20:25-32) (Nënvizimet janë tonat – H.Sh.) Siç shihet, ajeti ka të bëjë me ligjërimin, me gjuhën e gjallë kur e flasim a kur e shkruajmë, domethënë, me gjuhën e hytbeve e të vazeve tona, të përkthimeve e të komentimeve të Kur’anit, të teksteve mësimore islame, të gazetave e të revistave islame, të librave islamë etj.
A ka vend për ta forcuar fuqinë tonë, për ta bërë më të kuptueshme fjalën tonë, siç thuhet në Kur’an? Besojmë se ka. Pa mëtuar të kemi bërë vëzhgime për ligjërimin fetar islam, kemi vënë re që hytbet e vazet, librat islamë e gazetat islame etj. po bëhen gjithnjë e më të mira edhe në punë të gjuhës. Por, nëse kemi parasysh që shoqëria i ka vënë vetes synimin ta përsosë gjuhën deri në nivelin e kohës së vet, atëherë edhe ligjërimi fetar islam, si pjesë e kulturës së gjuhës duhet të përsoset më tej.
Në këtë kontekst, vështrimi më i parë ka të bëjë me zgjedhjen e fjalëve. Përse? Sepse Kur’ani është libri epokëbërës. Ta përkthesh e ta komentosh Kur’anin, e në përgjithësi, të mbash hytbe e vaze e të shkruash për Islamin, duhen edhe përqasje e shpjegime filologjike, ndër to, përqasje e shpjegime për kuptimin e fjalëve, për formimin e tyre etj., shkurt, duhet të merresh shumë me fjalët. Brenda kësaj zgjedhjeje, kanë vendin e tyre edhe fjalët arabo-islame ose me prejardhje arabo-islame.
Natyrisht, si çdokush tjetër, edhe ne jemi të preokupuar për pastërtinë e gjuhës sonë, çka do të thotë se jemi kundër shpërdorimit të huazimeve arabo-islame. Por, nëse do ta shembullsonim mendimin tonë, çështja do të ishte kështu: Unë kam mollë në kopshtin tim, por mollët e fqinjit janë më të mira. E, në qoftë se ai më jep ndonjë kokërr, a të mos e marr? Ky është edhe thelbi i këtij shkrimi. Ne nuk mëtojmë të formulojmë ndonjë parim për huazimet arabo-islame, por vetëm të paraqitim disa argumente për përdorimin ose për mospërdorimin e tyre.
Në rrafshin gjuhësor-terminologjik: Islami e brenda tij, Kur’ani i përket një fushe të caktuar të veprimtarisë shoqërore. Çdo fushë (le të themi, matematika, biologjia, filozofia etj.) ka termat e vet, pa të cilët nuk mund të shprehen konceptet e saj. Atëherë, pa termat sure, ajet, xhuz, hadith, Sheriat, Miraxh, Zekat, hytbe, kible, ezan etj. nuk mund të flitet për Islamin e për Kur’anin, madje, as për jetën e përditshme fetare islame. Ata janë huazime arabo-islame, por ne jemi të detyruar t’i pranojmë. Në një kuptim më të gjerë: Islami është një realitet i fuqishëm social-kulturor. Ky realitet social-kulturor ka institucionet e veta social-kulturore. Domosdo atëherë, ka edhe fjalë të shtresës social-kulturore që janë specifike për institucione të tilla social-kulturore. Janë specifike për besimin islam, për kulturën islame. Nëse do të përshkruash Haxhin a rrugën për në Haxh, nuk mund të mos përmendësh haxh, ihram, tavaf etj. Potencialisht, në komunikimin ndërkulturor, këto mund të krijojnë probleme komunikative. Por, siç dihet, ka mënyra e mjete për dekodimin e tyre.
Koncepti islam mund të shprehet me fjalën arabo-islame, edhe kur mund të ketë në gjuhë fjalë sinonime të ligjërimit fetar të një feje tjetër. Krahaso Allah dhe perëndi, hyj, hyjní. Fjala Allah shënon konceptin islam të Zotit – është Një dhe vetëm Një e për këtë arsye, gramatikisht nuk ka numër shumës, siç kanë fjalët perëndi, hyj, hyjni. Atëherë, logjikisht e gjuhësisht, te fjalët e radhës së dytë marrëdhënia term-koncept islam prishet. I njëjti dallim për term-koncept mund të bëhet në çiftin Haxh dhe pelegrinazh, xhihad dhe luftë (përpjekje) etj. Haxhi nuk është çdolloj pelegrinazhi, por “pelegrinazhi në Mekë, me rregulla e me rite të përcaktuara islame”. Xhihadi nuk është çdolloj lufte, por luftë e përpjekje në rrugën e Zotit, madje edhe brenda vetes sonë, është luftë e përpjekje për t’u bërë gjithnjë e më i mirë e për t’u afruar gjithnjë e më shumë te Krijuesi. Kjo do të thotë atëherë, që, le të themi, vaizi nuk duhet t’i pëlqejë fjalët perëndi, pelegrinazh, luftë; as fjalën hyjnor “që ka të bëjë me hyjin a me hyjninë” (përveçse në tekste e kontekste letrare), të cilën, për fat të keq, e kemi hasur jo rrallë në përkthime islame; ajo mund të zëvendësohet me gjinoren: i (e) Allahut.
Të gjithë myslimanët në botë janë një bashkësi. Uniteti i kësaj bashkësie tipizohet nga Kibleja. Edhe nga gjuha e përbashkët në falje. Por, edhe nga terma të përbashkët arabo-islamë. Termat arabo-islamë janë për koncepte islame ndërkombëtare. E, siç dihet, një sistem terminologjik i pranuar është ai sistem termash që përputhet me sistemin e vetëm, të njësuar ndërkombëtar të koncepteve në një fushë të caktuar të veprimtarisë njerëzore a të dijes. Kjo është edhe një ndër arsyet që terma arabo-islamë kanë zënë a mund të zënë vend edhe në gjuhën shqipe.
Gjuhësisht, huazimi (si proces) çon në lindjen e një zinxhiri të gjerë paralelesh. Këto paralele krijojnë varësi ndërgjuhësore dhe një qëndrueshmëri relative, e cila bën të mundur që ato të ruajnë etimologjikisht origjinën e tyre. Në këtë mënyrë, të tilla huazime fitojnë statusin e ndërkombëtarizmave (fjalë ndërkombëtare), të cilat, më së shumti janë të papërkthyeshme. Ato janë njësi kulturore (kible, hadith etj.), njësi me lidhje historike (hixhri), njësi të përdorimit të përditshëm (xhemat, misvak etj.). Siç dihet, njësi të tilla huazohen e asimilohen më shpejt e më shpesh[1].
Siç dihet, terminologjia ose fjalori terminologjik i një fushe kërkon fjalë e jo togfjalësha, ndër të tjera, edhe për ekonomi të gjuhës. Termat arabo-islamë e përmbushin zakonisht këtë kërkesë; krahaso, p.sh., ezan dhe parafrazimin e mundshëm thirrja e myezinit ose thirrja për falje, Mahsher dhe Tubimi i Madh, Miraxh dhe Ngritja (Ngjitja) në qiell/Udhëtimi brenda natës në qiej etj.
A ka kufi ndarës midis termave arabo-islamë dhe gjuhës së zakonshme? Përgjithësisht, nuk ka. Përse? Sepse ligjërimi fetar islam i çon fjalët arabo-islame drejt ligjërimit bisedor, të përditshëm (edhe nëse ato janë librore ose speciale) për arsye të përdorimit të vijueshëm në veprimtaritë ose në ritualet e përditshme fetare. Është një vijimësi, një kontinuum që mbështetet në realitetin jashtëgjuhësor. Krahaso, p.sh., paguaj (jap) zekatin, kthehem nga kibleja/edhe në kuptim të figurshëm “bëhem njeri i mirë, bëhem fetar”, u thirr ezani, dëgjoj ezanin, bëj gusul, ishte mahsher “kishte kaq shumë njerëz”, s’ka iman dikush s’e ka frikë Zotin, s’ka fe e besë, është melek ai “është shumë i sjellshëm e i urtë” etj. Kjo do të thotë që huazimet arabo-islame i kanë tejkaluar ose mund t’i tejkalojnë kufijtë e ngushtë të përdorimit[2] dhe kanë hyrë a mund të hyjnë në përdorim të përgjithshëm, duke u bërë kështu pjesë e shtresës së përgjithshme të gjuhës standarde (si, haxh, ezan, imam, myezin, zekat etj.) ose, së paku, e gjuhës së letërsisë artistike (din, hallall, haram etj.)[3].
Është thënë që në krye se bëhet fjalë për huazime e huazimet, sidoqoftë, nuk janë të këndshme. Atëherë, cili do të ishte kriteri i pranueshmërisë së tyre? Huazimi lidhet zakonisht me domosdoshmërinë për të marrë një nocion a koncept të ri, dija e të cilit na ka munguar. Pra, fjala hyn bashkë me sendin a me nocionin që shënon (kujtojmë përsëri ezan, kible, hytbe, xhind etj.). Parakusht për marrjen dhe rrënjosjen e huazimit është popullarizimi i gjerë i objektit, i dukurisë, i nocionit etj. Kjo do të thotë që një huazim gjuhësor paraprihet nga huazimi jashtëgjuhësor. Shembujt e mësipërm (ezan, kible) e huazime të tjera arabo-islame në gjuhën shqipe edhe në gjuhë të tjera flasin për këtë. Pra, e thënë më qartë, kriteri themelor i pranueshmërisë së fjalës së huaj – në rastin tonë, i fjalës arabo-islame – është vlera e saj në sistemin e gjuhës marrëse. Në qoftë se fjala e huaj shënon nocion të ri a dukuri të re (domethënë, gjuha marrëse nuk e ka fjalën e saj), a saktëson një nocion a dukuri, ajo mund të zërë vend në këtë a në atë gjuhë. Një shembull do të mjaftonte: hadith. Hadith është fjalë arabe, me kuptimin “traditë”. Por ajo nuk është traditë në kuptimin e përgjithshëm. Hadith është thënie e Profetit Muhamed (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!). Pra, fjala traditë “zakon që shkon nga brezi në brez” në shqipe (gjithashtu, e huazuar) nuk e jep nocionin e hadith-it. Le ta çojmë më tej – në gjuhën angleze. Në gjuhën angleze, tradition (= traditë) ka edhe kuptime të tjera: a) mësimi gojor i J. Krishtit dhe i apostujve; b) ligjet e farisenjve që iu dhanë Moisiut (Musait) nga Zoti; etj. Kjo do të thotë që ne “jemi të detyruar” (si ne, “janë të detyruar” edhe anglezët) të përdorim hadith e jo traditë sa herë flasim për thënie të Profetit Muhamed (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!).
Në qoftë se fjala e huaj nuk shënon nocion të ri a dukuri të re, a nuk e saktëson diçka, ajo zakonisht nuk hyn në gjuhë. Edhe po të depërtojë, do të jetë thjesht dysor (dublet), sinonim i fjalës shqipe pa asnjë dallim kuptimor. Dysorët janë zakonisht të pjesshëm, më pak përndryshues (modifikues), më pak shprehës, janë në anërrugë (periferi) të gjuhës (ose si fjalë librore ose si terma shumë të ngushtë, ose si pjesë të shtresës pasive të fjalorit (leksikut) të gjuhës); krahaso falje ose edhe huazimin e mëhershëm e me traditë përdorimi – namaz dhe salat, foltore dhe minber). Rritja subjektive e numrit të tyre (tipi salat, minber) do të ishte thyerje e standardit. Kjo thyerje, natyrisht nuk është e këndshme. Atëherë, huazimet arabo-islame duhet t’i përkasin, më së shumti llojit të parë. E, këtë dallim duhet ta bëjë imami, përkthyesi, redaktori etj., që të mos e rritim pa nevojë përdorimin e fjalëve të huaja në kumtimin tonë, në hytbet tona, në leksionet tona, në përkthimet tona etj. Kujdesi për gjuhën tonë na takon të gjithëve.
Është e vërtetë që huazimet arabo-islame kanë të bëjnë me të ashtuquajturat orientalizma. Brenda përpjekjeve për ta pastruar gjuhën letrare kombëtare shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme, mjaft orientalizma kanë qenë konsideruar të huaja. Por, tani që feja dhe ushtrimi i fesë nuk ndalohen me ligj, orientalizma që janë terma islamë, kanë të drejtën e rivlerësimit për arsyet që u dhanë më lart. Ato nuk mund të konsiderohen më si ekzotizma, as si fjalë të huaja të panevojshme, por si pjesë integrale e fjalorit (leksikut) fetar të shqipes. Bashkohemi me mendimin e prof. Xh. Lloshit se “për gjuhën shqipe letrare nevojitet koncepti i gjuhës së hapur dhe i dinamizmit” (nënvizimi ynë – H.Sh.) (Xh. Lloshi, Gjuha shqipe letrare përmes kontestimit, “Studime”, 8-9, Prishtinë, 2001-2002, fq. 115).
Besojmë se nuk ka arsye të kihet frikë se mos dëmtohet pastërtia e shqipes. Së pari: nuk bëhet fjalë për vërshim arabizmash. Së dyti, nga pikëpamja sinkronike, huazimi është i tillë (=është huazim) përderisa ai ruan karakteristikat si fjalë e huaj, më së pari, fonografinë (shqiptimin e shkrimin) e tij, sidomos shkrimin. Gjuha shqipe ka aftësi t’i amtarizojë fjalët arabe ose me prejardhje nga arabishtja edhe për nga shqiptimi, edhe për nga shkrimi, edhe për nga gramatika morfologjike, pra ato nuk ndihen si fjalë të huaja (krahaso, p.sh., kible, jasin, hadith, imam etj.). Së treti, huazimi është, siç dihet, tregues i ndikimit të huaj. Por tregues i një shkalle të lartë të ndikimit të huaj në gjuhë do të ishte futja e karakteristikave strukturore, kuptimore dhe sintaksore të gjuhës dhënëse në gjuhën marrëse, me fjalë të tjera, futja e mjeteve fjalëformuese, e gjedheve fjalëformuese, e strukturave kuptimore të një klase fjalësh, e gjedheve strukturore sintaksore etj. Pa dyshim, për arsye gjuhësore dhe jashtëgjuhësore që dihen, mund të vërtetësohet se huazimet arabo-islame nuk kanë ndikuar e nuk mund të ndikojnë në këtë shkallë në gjuhën tonë.
