Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është ...
Qemajl Morina
...në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".
Jehona e Lidhjes së Prizrenit apo Lidhjes Shqiptare nuk u ndie vetëm brenda kufijve të Evropës, por ajo kishte habitur mbarë botën. Trimëritë e popullit shqiptar dhe flijimet e tij për tokën e të parëve kishin zenë faqe të tëra dhe vendet e para në lajmet e shtypit botëror, e unë do të mundohem të përshkruaj shkurtimisht qëndrimin e shtypit arab ndaj ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit.
Dua të cek në fillim se dëshira ime është t'i jap një kontribut sado të vogël trajtimit të Lidhjes së Prizrenit, pishtarët e së cilës, dhe jo vetëm ata, flijuan gjënë më të shtrenjtë për të mirën e brezave të rinj. Në të njëjtën kohë i bëj me dije të interesuarit se ekziston mundësia e një studimi të Rilindjes sonë kombëtare nëpërmjet shtypit arab, pasi që asokohe kishte lidhje të shumëfishta ndërmjet popullit shqiptar dhe arabëve, e vlen të përmendim se dinastia shqiptare në krye me Mehmet Ali pashën sundonte qendrën e botës arabe — Egjiptin qysh prej vitit 1805.
Kumtesa ime është bazuar në dy gazetat kryesore dhe me të njohura të asaj kohe në botën arabe. Ato janë „El vokaië el misrijje"1 dhe „El ahram",2 të cilat i kishin ndjekur rregullisht ngjarjet e Lidhjes Shqiptare.
Me traktatin e Shën Stefanit krahina të tera shqiptare u ishin lënë shteteve borgjeze fqinje. Shqiptarët kishin protestuar kundër kësaj padrejtësie. Në gazetën „Elvokaie"3 hasim pesë protesta të tilla dërguar konsujve të shteteve të mëdha nga krahinat e ndryshme shqiptare. Populli i Dibrës proteston te ambasadorët e Austro-Hungarisë dhe të Anglisë kur merr vesh se do të mbesin nën sundimin bullgar, duke vënë në pah ndër të tjera: „se nuk gjendet në atë anë asnjë bullgar. I gjithë populli janë myslimanë dhe të krishterë të kombësisë shqiptare".4 Protesta të tilla ishin dërguar edhe nga Shkodra, Gucia, Plava, Malet e Shqipërisë Veriore, Prizreni, Prishtina, Manastiri etj.s Në të njëjtën gazetë hasim në protestë'n e dërguar nga Shqipëria Perëndimore Kongresit të Berlinit ku, përveç tjerash, thuhet: „Afër një milion shqiptarë, gjysma prej tyre myslimanë dhe gjysma të krishterë të Shqipërisë Perëndimore kërkojnë më shumë të drejta se traktati i Shën Stefanit, pasi që populli shqiptar është popull shumë i vjetër dhe meriton t'i gëzojë të njëjtat të drejta sikurse bullgarët".6
Çështja e Lidhjes Shqiptare
Nën këtë titull gazetat arabe shkruanin artikuj të tërë mbi çështjen shqiptare. Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante për Lidhjen e Prizrenit, anëtarët e saj dhe komisionet e ndryshme per çështjet administrative e ush-tarake, pastaj shpjegon se qëllimet e Lidhjes ishin dy:
1. Mos t'i dorëzohej askujt asnjë pëllëmbë e tokës shqiptare
2. Shqipëria të fitonte autonominë e plotë.
Lidhja Shqiptare mundohej që çështja e popullit shqiptar të njihej sa më mirë nga opinioni ndërkombë'tar. Për këtë qëllim, krahas përgatitjeve pë'r mbrojtjen e Atdheut, vepronte edhe në terrenin diplomatik. Një gjë të tillë hasim në „EI ahram" nr. 144, të 24 prillit 1879, ku botohej protesta shqiptare drejtuar shteteve të mëdha e ku thuhej: „Shqiptarë't kanë vendosur të sakrifikojnë gjënë më të shtrenjtë për hir të kombit dhe vendit të vet. Ata refuzojnë kategorikisht që Greqia të ketë të drejtë në tokat e tyre".
Gazeta në fjalë vazhdon se ngjarjet e fundit kishin zgjuar te populli shqiptar ndjenjat e diturisë dhe të përparimit. Ata kërkojnë nga Evropa që të mos lejojnë humbjen e popullit shqiptar, i cili s'ia ka besën drejtësisë së shteteve të mëdha, dhe mendon se Shqipë'ria nuk do të bëhet fli për Greqinë.
Lidhja Shqiptare në pranverën e vitit 1879 kishte ndërmarrë një aksion diplomatik për t'ua bërë të njohur qeverive evropiane çështjen shqiptare dhe të protestonte kundër padrejtësive që i bëheshin popullit shqiptar. Kjo detyrë u qe ngarkuar Abdyl Frashërit dhe Ali bej Vrionit, turnenë e të cilëve e kishte ndjekur me vëmendje shtypi arab.
Sulltani i Turqisë duke parë se Lëvizja Shqiptare kishte marrë një hov të madh „u premton shqiptarëve autonominë si shpërblim për tokat që do t'i jepeshin Greqisë".7
Përleshjet e forcave shqiptare me ushtrinë serbe në kufi zinin një vend të dukshëm në shtypin arab.8
Aktivitetet e Lidhjes Shqiptare
Lidhja Shqiptare dita më ditë vinte duke u forcuar, mbante në dorë plotësisht gjendjen e brendshme, merrte masat e duhura për mbrojtjen e kufijve. Gazeta „El Ahram",9 sipas lajmeve të gazetave të Vjenës shkruante: „se e gjithë Shqipëria është ngritur kundër Turqisë, flamujt e kryengritjes janë ngritur në fushat dhe malet e saj. Gazeta zyrtare „Revolucioni shqiptar" ka shpallur thirrjen për pavarësi në të dy gjuhët, shqipe dhe turke, të nënshkruar nga udhëheqësit e Lidhjes prej myslimanësh dhe të krishterësh, ndër të cilët ishin edhe Prenk Bibë Doda dhe prifti Barto".
Çështja shqiptare kishte arritur kulminacionin në fillim të vitit 1880. Lidhja Shqiptare me organizimin e forcave të saja kishte arritur të pengonte zbatimin e traktatit të Berlinit. Kjo gjë kishte bërë që „El Ahrami"10 të shkruante se „Traktati i Berlinit ishte fillimi i problemit të Orientit, e jo mbarimi i tij".
Qëndresa heroike e popullit shqiptar kundër lakmive të qeverive borgjeze të fqinjve për mbrojtjen e njësisë tokësore kishte ngjallur simpati kudo në botë. „El Ahrami"11 përmendte se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".
Kjo gjë kishte nxitur Lidhjen Shqiptare që të dërgonte një delegacion pranë shteteve të mëdha „të kërkojë ndryshimin e neneve të traktatit të Berlinit lidhur me Shqipërinë".12
Lidhja Shqiptare ishte gjithnjë në lëvizje dhe ndiqte me vemendje çdo manevrim të shteteve të mëdha në dëm të viseve shqiptare. „El Ahrami" nr. 212, i 26 gushtit 1880 botonte një shpallje të Lidhjes Shqiptare drejtuar popullit shqiptar ku përveç të tjerash thuhej: „Ne shqiptarët, bijtë e kësaj toke e jo të ardhur në të, që kemi fituar pavarësinë para sa shekujsh, duhet të kërkojmë të kemi shtetin tonë të pamvarur...".
Kah mbarimi i vitit 1880 Lidhja Shqiptare hynte ne fazën përfundimtare, duke u ballafaquar nga njëra anë me diplomacinë e Evropës dhe me Portën e Lartë në anën tjetër, që kërkonin dorëzimin e Ulqinit me rrethe.
Dervish pasha kishte përdorur metodat më barbare për arrestimin e udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare; tradhtisht, në fillim, kishte arrestuar Preng Bibë Dodën dhe Hodo Pashën.
Qeveritë evropiane, edhe pse dinin për krimet e Dervish pashës kundër udhëheqësve shqiptarë, heshtnin, duke mos marrë kurrfarë masash. Në gazetën „El Vakaie"13 hasim në një artikull ku është botuar f jalimi i Çarls Dilke, mbajtur në Parlamentin anglez, i cili përveç tjerash thotë: „Qeveria angleze nuk e sheh të arsyeshme të marrë masa ndërmjetësuese përsa u përket veprave të pashës lidhur me arrestimin e prijësve të Lidhjes Shqiptare me gënjeshtra e tradhti".
Por, me gjithë masat e egra që mirrte Dervish pasha për shtypjen e Lidhjes Shqiptare, populli shqiptar, në çdo rast, sipas mundësisë shfaqte urrejtjen kundër sunduesit otoman duke u ngritur në kryengritje, njoftimet lidhur me të cilat i ndeshim në muajt e fundit të vitit 1881.
Lidhja mbron tokat shqiptare të Veriut
Lidhja e Prizrenit, përveç autonomisë, kishte marrë përsipër si detyre edhe mbrojtjen e unitetit tokësor të Shqipërisë nga lakmitë e qeverive borgjeze të fqinjëve ballkanikë.
Shtypi arab i kishte ndjekur me interesim të plotë trimëritë e popullit shqiptar: „Ata lidhin besën sipas zakonit të tyre që ta luftojnë kushdo që sulmon dhe kërkon vendin e tyre".14
Lord Bikënsfild (kryetar i Qeverisë Angleze) flet për një „sukses" të politikës së tij duke bërë fjalë për çështjen e Orientit në kuvendin e princëve, ku përveç tjerash cek: „Pjesa me e vështirë e traktatit të Berlinit ishte rregullimi i kufijve të Malit të Zi, të cilit tash i janë dorëzuar Podgorica dhe Shpuzi pa derdhur gjak".15
Dorëzimi i qyteteve të përmendura pa gjakderdhje i kishte dhënë kurajë Qeverisë Malazeze të ndërmerrte një aksion tjetër për pushtimin e Plavës dhe të Gucisë, duke u dërguar memorandume Portës së Lartë dhe shfeteve të mëdha, por qëndresa e Lidhjes së Prizrenit kishte bërë që kjo pikë e traktatit të mos zbatohej.
Çështja e Plavës dhe e Gucisë ishte bërë objekt shqyrtimi në shtypin e mbarë botës, e gazeta „El Ahram"16 e çmonte si „çështje politike të dorës së parë".
Plava dhe Gucia, sipas gazetes „El Vakaie",17 ishin bërë objekt diskutimi në parlamentet e Evropës, e dëshmi për këto kemi për shembull diskutimin në parlamentin hungarez ku kishte folur lidhur me këtë Baroni Haymerli, i cili kishte mbajtur anën e Portës.
Shtetet e mëdha pas dështimit të përpjekjeve të tyre që t'ia dorëzonin Plavën dhe Gucinë Malit të Zi, kishin vendosur t'i këmbenin këto me Hotin dhe Grudën, sipas propozimit të kontit Korti (ministër i jashtëm italian) me pretekst se banorët e këtyre krahinave ishin katolikë dhe nuk do te bënin rezistencë. Por, në të njëjtën kohe këtu fshefej edhe dëshira e Italisë që të zvogëlohej ndikimi i Austrisë ndër shqiptarët katolikë në bregun lindor të Adriatikut.18 Lidhja Shqiptare kishte karakter kombëtar, mbronte tërësinë e të gjitha tokave shqiptare e nuk kishte të bënte me ndarjet fetare, prandaj të gjithë shqiptarët u bashkuan dhe e penguan zbatimin e këtij plani të shteteve të mëdha.
Prijësit e Lidhjes Shqiptare kishin fituar një simpati të madhe në shtypin arab, vendosmëria e tyre per mbrojtjen e tokave shqiptare i kishte bërë objekt shqyrtimi në botën arabe. Kështu gazeta „El Vakaie"19 përshkruan një dialog në mes Ali pashë Gucisë dhe princ Nikollës, ku princi malazez e quan Ali pashën si kryengritës dhe njeri qe s'u bindet urdhërave te sulltanit, pasi që ai nuk iu lëshonte Plavën dhe Gucinë Malit të Zi sipas Traktatit të Berlinit. Por, Ali pasha i përgjigjet duke ia kujtuar se edhe malazeztë e kishin çuar jetën ne kryengritje kundër sulltanit e në këte menyrë e kishin arritur pavaresinë. Për këtë „shqiptarët sot i binden vetëm Qeverisë së re (LidhjesShqiptare), e çohennë kryengritje deri sa të arrijne pavarësinë".
Shqiptarët me rezistencën e tyre heroike kishin bindur botën se nuk ishin një grup fisesh që mund të shpartalloheshin lehtë, siç pretendonin armiqtë e tyre.20 Shtypi i huaj i përcillte me kujdes ngjarjet në Shqipëri. Dëshmi për këtë gjejmë edhe në „El Va-kaie",21 sipas gazetës „Nol Pres Liber", e cila shihte se interesi i Orientit kërkonte që t'u lihej shqiptarëve dhe malazezëve çështja e tyre, duke mos ndërhyrë asnjë nga shtetet e mëdha. Gazeta arabe e konsideronte plotësisht të arsyeshëm këtë mendim.22
Gazeta në f jalë përfundonte artikullin e saj sikur të dinte planet e shteteve të mëdha kundër popullit shqiptar, me këto fjalë: „Nëse ato kanë ndërmend të dërgojnë ushtarë, ose e detyrojnë Turqinë të dërgojë ushtrine për të marrë tokat shqiptare nga te zotët e tyre... atëherë parimi i kombësisë për të cilën shtetet e mëdha krenohen se luftojnë t'ia arrijnë qëllimit të tij, nuk ka dyshim se Evropa e ka lëshuar rrugën e drejtë. Nëse ajo nuk do t'ju ndihmojë shqiptarëve është më e arsyeshme tek e fundit t'i lërë të lirë në zgjidhjen e çështjes së tyre".
Lidhja Shqiptare vendosi si më parë të mos dorëzojë Ulqinin, por shtetet e mëdha iu përgjegjën duke dërguar flotën e tyre të përbashkët në ujërat e Ulqinit më 20 shtator 1880, kurse në anën tjetër ushtronin presion mbi Portën e Lartë që t'i bindte shqiptarët me forcë ta lëshonin Ulqinin.23
Shtypi arab i kishte kushtuar kujdes të posaçëm çështjes së Ulqinit. Gazeta „El vakaie"24 përshkruan një artikull nga gazeta austriake „Korenspondans" ku përveç të tjerash thuhet: „Lidhja Shqiptare fare nuk është trembur nga lajmi i bashkimit të flotës dhe arritjes së saj të shpejtë në ujërat e Ulqinit. Ajo s'donte të dinte fare per këtë lajm, por i dërgonte ushtarët e vet në Shkodër".
E njëjta gazete, më 18 tetor e përshkruante gjendjen në këtë mënyrë: „Të gjitha gazetat pa dallim ideologjie dhe kombësie pajtohen se shqiptarët janë të revoltuar.. ,".25
Popujt e shikonin me admirim të madh luftën e popullit shqiptar. Gazeta „El vakaie"26 përshkruan një artikull nga gazeta franceze „Korie Dorian" në te cilin thuhet: „Është gjë e pamundur që një popull luftëtar, i vjetër e fisnik, sikurse është populli shqiptar, të lëshojë një pjesë të vogël të Atdheut të tij..."Gazeta franceze i krahasonte shqiptarët me borganesët, të cilët refuzuan t'i nënshtroheshin sundimit të mbretit spanjoll. „El ahrami" nuk besonte se ushtria turke mund t'i sulmonte forcat e Lidhjes, pasi që „ato mbrojnë të drejtat e perandorisë, e në anën tjetër nuk është sekret se udhëheqësit dhe komandantët më të mirë janë shqiptarë".27
Gazeta në f jale transmetonte thëniet e disave të cilët thoshin se Dervish pasha ishte ai i cili ua kishte dorëzuar Batomin rusëve pa gjakderdhje, e është në gjendje të bëjë një gjë të tillë edhe me Ulqinin.Me gjithë rezistencën e popullit shqiptar, Dervish pasha hyri në Ulqin më 24 nëntor pas një lufte të rreptë me shqiptarët dhe më 26 nëntor ia dorëzoi Ulqinin Malit të Zi.
Lidhja mbron kufijt e Jugut
Kongresi i Berlinit nuk kishte cënuar vetëm kufijt në Veri të Shqipërisë, ai e kishte bërë këtë edhe në Jug, ku Greqia merrte Thesalinë dhe Epirin, sipas nenit 24 të Protokollit të Trembëdhjetë. Protestat shqiptare nuk kishin sjellë kurrfarë rezultati. Greqia gëzonte përkrahjen e plotë të Francës, gjoja për t'i bërë ballë dominimit sllav në Ballkan. Çështja e kufijve të jugut kishte zgjuar interesim të madh në shtypin arab, ishin botuar artikuj të gjatë rreth kësaj çështjeje. Gazeta „El ahram"28 botonte një artikull të marrë nga gazeta „Tajm" ku thoshte: „Evropa duhet ta bindë Greqinë të heqë dorë" nga Janina, sepse hyrja e saj nën Greqinë i përngjan hyrjes së një therre në sy, pasi që shqiptarët do ta mbrojnë atë".
Lidhja Shqiptare e Jugut ishte shkaktare që të mbaheshin tri konferenca ndërkombëtare lidhur me kufijt. E fundit ishte ajo e 7 marsit 1881 ku mori fund çështja e këtyre kufijve që konsiderohej ndër problemet më të vështira të Orientit. Ambasadori gjerman insistoi te përfaqësuesi turk që Greqisë t'i jepej edhe Epiri, por ai iu pergjegj se shqiptarët ishin armatosur dhe Porta nuk ishte në gjendje të hynte në luftë me ta.
Lidhja Shqiptare pati sukses të mbronte Janinën dhe Çamërinë nga synimet greke.
Porta e Lartë tash ishte liruar nga problemet e kufijve dhe shtypte me sa fuqi kishte Lidhjen Shqiptare, por shpirti revolucionar i saj mbeti në zemrat shqiptare dhe u trashëgua brez pas brezi deri kur u ngrit flamuri kuq e zi më 28 nëntor 1912, për të kumtuar lindjen e Shqipërisë.
----------------------
1 El vakië el misrij-je është gazeta më e vjetër e botës arabe. Numri i parë i saj ka dalë më 20 korrik 1828, themelues i së cilës është M e h m e t Ali pasha nga Kavalla, vaM i Egjiptit gjatë viteve 1805—1849. Në fillim dilte vetëm turqisht, pastaj edhe në gjuhën arabe.
2 „El ahrami" (Piramidet) është themeluar më 1875 nga I e 1 i m dhe Bushare Tikla, botohej në Aleksandri. fishtë e njëjta gazetë e për-ditshme autoritative që sot del në Kairo. Numrat lidhur me ngjarjet e Iidhjes së Prizrenit janë nxjerrë nga mikrofilmi i redaksisë. Por më duhet të cek se shumë numra të dy gazetave nuk kam mundur t'i gjej në Arkivin Kombëtar të Egjiptit e posaçërisht të gjashtëmujorit të fundit të vitilt 1878, kohës së formimit të Lidhjes, gjë që kanë bërë të duket një lloj jbrazëtire në zhvillimin e ngjarjeve.
3 Nr. 763, 764, 767.
4 Nr. 764, 9 qershor 1878.
5 Nr. 766, 23 qershor 1878.
6 Nr. 767, 30 qershor 1878.
7 „El ahram" nr. 145, 15 maj 1879, f. 4
8 „El Vakaie" nr. 810, 11 maj 1879.
9 Nr. 165, 1 tetor 1879, viti i katërt.
150 Nr. 197, 13 maj 1880.
11 « Po aty.
12 „El Vakaie" nr. 885, 1 qershor 1880.
13 Nr. 1170, 21 korrik 1881.
14 „El Vakaie" Nr. 796, 2 shkurt 1879.
15 „El Vakaie" Nr. 804, 30 mars 1879.
16 Nr. 180, 15 janar 1880.
17 Nr. 853, 12 shkurt 1880.
18 M. F r a s h ë r i, Liga e Prizrenit, f. 31.
19 Nr. 864, 14 mars 1880.
20 X h. B e 1 e g u, Lidhja e Prterenit, f. 87.
21 Nr. 904, 7 korrik 1880.
22 „El vakaie" Nr. 904, 7 korrik 1880.
23 „Al ahram" Nr. 217, 20 shtator 1880.
24 Nr. 938, 13 tetor 1880.
25Nr. 914, 18 tetor 1880.
26 Nr. 964, 2 nëntor 1880.
27 „El ahrarai'' Nr. 225, 25 nëntor 1880.
28 Nr. 156, 21 korrik 1879.
