Gjatë gjithë historisë së shoqërisë njerëzore ka pasur një vëmendje të veçantë dhe çështja e formimit të natyrës apo shfaqjes së sjelljes kriminale në qeniet humane. Kështu, ndonëse ende psikologji e viktimave mund të mos jetë një fushë e eksplouar sa dhe si duhet, përkundrazi, nuk mund të thuhet e njëjta gjë edhe për psikologjinë e krimit. Ndër shekuj njerëzit janë përpjekur të kuptojnë si funksionin një “mendje kriminale”, ç‘e bën njeriun kriminel, a ka kriminaliteti ndonjë shkak të veçantë dhe nëse po, a mundet që ky shkak të eliminohet dhe, për pasojë, kriminaliteti të parandalohet? Shohim në vazhdim pesë shpjegime teorike, që “rreken” t’u japin një lloj përgjigje pyetjeve të mësipërme: Së pari shohim pozitivizimin biologjik. Gjatë shek. 19 ekzistonte ideja se kriminaliteti ishte diçka thelbësore në natyrën e individëve të caktuar, pra ai nuk ishte rezultat i faktorëve socialë ose pabarazisë sociale, por, posaçërisht, produkt i inferioritetit biologjik të individit të veçantë.
Një teori e tillë u themelua nga Çezare Lombrozo, që u bë i njohur sidomos me nocionin e “kriminelit atavistik”, të cilët përmbanin elemente që nuk kishin evoluar siç duhet. Kjo bëri që krimineli të shihej sikur lindte i tillë, për shkak se kishte mbetur në një stad më të hershëm zhvillimi se sa çmenduria moderne. Në fakt, nocioni i atavizmit ishte sugjeruar më parë nga Çarl Darvini, sipas të cilit, tek një lloj i caktuar njerëzish, disa nga dispozitat më të këqija, pa ndonjë shkak të caktuar, shfaqeshin në hierarkinë gjenealogjike të familjes. Ato mund të jenë një kthim mbrapa, në një stadet më të egra, nga i cili normalisht, kemi lëvizur prej disa brezash.
Në këtë sfond teorik, Lombrozo pretendonte se kish zbuluar sekretin e kriminalitetit. Ai besonte se karakteret atavisitike të kriminelit ishin një formë që mund të njihej mbi bazën e disa karakteristikave të veçanta, ku mes të tjerash ai përfshinte daljen anormale të dhëmbëve, thithka të mëdha të gjoksit, gishtat e mëdhenj të këmbëve, apo gishta të tepërt, veshë të mëdhenj, defektet në sy dhe asimetri të tyre. Në testim e sipër Lombrozo krahasoi një grup kriminelësh të njohur të kohës me një grup ushtarësh dhe gjeti ndryshime domethënëse në secilën nga këto karakteristika.
Së bashku me darvinizmin, teoria e Lombrozos mbajti një peshë të madhe shpjeguese për kohën, megjithëse u përball fort me kriticizmin e kohës dhe trysnisë për të hequr dorë nga studimet e tij. Por, në përgjithësi, ideja më e përhapur për kohën ishte se kriminaliteti përfaqësonte veçse një anomali fizike dhe biologjike, megjithëse teoricienë të ndryshëm i janë rikthyer kësaj ideje edhe në kohët e më vonshme. Fjala “kriminel”, në këtë vështrim përfaqësonte thjeshtë një etiketim i vendosur për një sjellje që dilte tej “mureve” të pranimit dhe pikërisht kjo sjellje devijante u bë objekt studimi.
Së dyti janë teoritë e personalitetit me përfaqësues kryesor Aisenk-u (Eysenck), sipas të cilit krimi mund të shpjegohet përmes kombinimit të faktorëve biologjikë dhe atyre individualë, të cilat, sipas tij, udhëheqin drejt paaftësisë individuale apo dështimit të përpjekjeve për të ndjekur rregullat. Sipas Aisenk-ut ka disa tipa personaliteti që priren drejt krimit, ai i karakterizon ata si “nurotikë ekstraversë”, duke u përjashtuar atyre mundësinë e pranimit për të ndjekur rregullat thelbësore të sjelljes. Ata janë impulsivë, dhe priren drejt sjelljeve antisociale. Midis tyre veçohen psikotikët, tipar dallues i personalitetit të të cilëve është sjellja agresive dhe jo personale, e lidhur me tendencat kriminale.
Së treti janë teoritë psikoanalitike. Kjo shkollë thekson tendencën e pavetëdijshme të fëmijëve të motivuar nga kënaqësia e sëmundjeve dhe impulsive vet shkatërruese. Kështu shpjegohen edhe sjelljet kriminale të të rriturve, të trashëguara nga fëmijëria. Ideja është që fëmija, normalisht, shoqërizohet duke u distancuar nga disa sjellje impulsive dhe në këtë proces ata bëjnë edhe zhvillimin e subkoshiencës së tyre. Suksesi i shoqërizimit varet nga suksesi i marrëdhënieve prind-fëmijë dhe nëse krijohet ndonjë “çarje” mes tyre, atëherë superegoja e fëmijës mund të mos zhvillohet plotësisht, duke mos funksionuar si duhet për kontrollin e impulsive antisociale. Një “çarje” e tillë mund të rezultojë me mungesën e ndjenjës së fajit, gjë që inkurajon vazhdimisht avancimin në sjelljet deviante. Një shpjegim tjetër për sjelljet deviante, që shihet edhe si nën çështje e teorisë psikoanaliste, sugjeron se “çarja” e lidhjes prind-fëmijë në vitet e hershme të jetës mund të çojë në sjellje deviante të vonuara. Kështu, fëmija ruan më vonë një paaftësi për zhvillim të marrëdhënieve të qëndrueshme, të plotësuara dhe domethënëse. Por, një nga kritikat e saj kundërshton pretendimin e kësaj teorie, sipas të cilit femrat kanë një zhvillim më të pakët të superegos, krahasuar me meshkujt. Nëse kjo do ishte e vërtetë atëherë do ndodhte që femrat të kryenin më shumë krime se meshkujt, por të dhënat kurdoherë kanë treguar të kundërtën Së katërti teoria e të mësuarit social. Megjithëse teoritë psikosanalitike njihen për përdorimin e tyre të gjerë, shpjegimet e saj rreth konflikteve të pa ndërgjegjshme të fëmijërisë, nuk kanë rezultuar gjithnjë të suksesshëm për shpjegimin e sjelljes kriminale. Teoria sociale e të mësuarit e identifikon këtë sjellje si një fenomen të mësuar, ose si një dështim në procesin e shoqërizimit, që drejton sjelljen humane.
Kështu, individi që mëson sjelljet e papërshtatshme, sipas kësaj teorie, i shoqëron këto me frikë dhe ankth, por tek e fundit, procesi i përvetësimit të sjelljes kriminale nuk ndryshon nga të mësuarit e sjelljeve të tjera. Kjo ilustrohet më së miri me “teorinë e shoqërizimit të diferencuar”. Ajo thekson që sjellja kriminale është e mësuar, sidomos, gjatë shoqërizimit me njerëzit e tjerë. Madje, pjesa më e madhe e këtij lloj të mësuari realizohet brenda grupeve të mbyllura, ku përfshihen teknikat e orientimit kriminal jashtë këtyre mjediseve, teknika këto që rezultojnë të efektshme në qëndrimet e specifikuara dhe ndihmojnë në drejtim të kryerjes së veprave kriminale. Përvojat përmes të cilave mësohen sjelljet, pra edhe ato kriminale, ose shoqërimi i diferencuar, ndryshojnë tek nga individi në individ, si nga rëndësia dhe frekuenca e efektivitetit të tyre.
Teoria sociale e të mësuarit argumenton, gjithashtu, se karakteret që përfshihen në sjellje kriminale kanë forcë sociale të spikatur që, jo vetëm i motivon për këto sjellje, por prek dhe sjellje e besime të tjera. Po kështu, kjo teori vë në dukje rolin e shpërblimit dhe dënimit, duke shfaqur konsiderata për të mësuarin përmes imitimit ose vëzhgimit të sjelljes së të tjerëve Së pesti biokimia dhe neurologjia. Nga fusha e biokimisë funksionojnë një numër teorish dhe idesh të ndryshme, që përpiqe të sjellin argumente për origjinën biokimike të sjelljes kriminale. Kërkimet e sotme, megjithëse jo në formë përfundimtare, kanë treguar se shtysa të sjelljeve kriminale janë edhe faktorët biokimikë dhe neurologjikë. Kushte të tilla, si alergjia ose shqetësimet neurologjike, dietat dhe hipoglicemia, mund të konsiderohen si faktorë me ndikim në funksionin e trurit dhe ky i fundit, me kontribute sinjifikative në sjelljet kriminale.
‹ Stresi
