Nga Flori Bruqi : Nivelet e larta të dopamines ne tru na shkakton humbjen nga realiteti.

Një fëmijë hiperaktiv? Si ta dalloni dhe si të silleni me të

Për fëmijët është normale të vrapojnë, të kërcejnë dhe të jenë vazhdimisht në lëvizje. Por, kur kjo sjellje tipike kalon në hiperaktivitet, respektivisht në sindromën ADHD, atëherë duhet të tregohet një vëmendje dhe kujdes i veçantë.

I nevojshëm është këshillimi me psikologun, por janë edhe disa sjellje të thejshta që ju vijnë në ndihmë në rast se vëreni këto simptoma tek fëmija juaj.

Simptoma


Ekzistojnë tri lloje të ndryshme të sindromës ADHD: kryesisht të pavëmendshëm, kryesisht hiperaktivë-impulsivë, dhe tipi i kombinuar.

Fëmijët të cilët kanë tipin e parë të kësaj sindrome janë kryesisht të pakujdesshëm, kanë shumë vështirësi të përqëndrohen në detaje, janë të paorganizuar, të shkujdesur, harrestarë, i humbin gjërat dhe vazhdimisht gabojnë.

Të vegjlit të cilët janë hiperaktiv-impulsiv janë gjithmonë në lëvizje: vrapojnë, kërcejnë dhe ngjiten kudo dhe në çdo vend, janë të zhurmshëm dhe i ndërpresin të tjerët.

Natyrisht, të gjithë fëmijët shfaqin disa nga këto simptoma kohë pas kohe, mirëpo fëmijët hiperaktiv shfaqin shumicën e këtyre simptomave vazhdimisht dhe në ambiente të ndryshme. Ky çrregullim i sjelljes fillon para moshës shtatë vjeçare dhe me kohë dobësohet apo zbutet.

Faktorët e rrezikut

Edhe pse sindroma ADHD mund të zhvillohet tek secili fëmijë, ata të cilët kanë një histori familjare me këtë sindromë janë më të rrezikuar. Gjenet luajnë rolin kryesor në rreth 75 për qind të rasteve të fëmijëve hiperaktivë.

Gjinia është po ashtu me rëndësi, meqë djemtë e kanë këtë sindromë dy deri tri herë më shpesh, megjithëse shkencëtarët ende nuk e kanë kuptuar arsyen.

Rreziqet e tjera janë ekspozimi para lindjes në tym të duhanit, oksigjeni i pamjaftueshëm gjatë kohës së lindjes, helmimi me plumb, statusi i ulët socio-ekonomik ose depresioni dhe problemet tjera shëndetësore-mentale të njërit prind.

Shkencëtarët ende nuk janë krejt të sigurt se si ndikojnë këta faktorë në tru dhe në çfarë mënyre kontribuojnë në zhvillimin e hiperaktivitetit. Por e sigurt është se pjesa ballore e trurit përgjegjëse për planifikim dhe për zgjidhjen e problemeve tek fëmijët me këtë sindromë është për 10 për qind më e vogël, ndërsa i reduktuar është edhe aktiviteti në pjesën e trurit që lidhet me vëmendjen.

Çrregullime me simptoma të ngjashme

Shumë çrregullime të tjera mund të duken si ADHD, kështu që është me rëndësi vitale që fëmija të kontrollohet dhe vlerësohet hollësisht para caktimit të diagnozës. Për shembull, fëmijët që janë kronikisht të pagjumë për shkak të apneas, fëmijët me dëmtime dëgjimi dhe fëmijët me probleme shikimi, po ashtu mund të shfaqin disa simptoma të ngjashme me këtë sindromë.

Nëse pediatri përjashton faktorët fizikë, ekspertët rekomandojnë një vlerësim psikologjik, si hap të ardhshëm. Rreth gjysma e të gjithë fëmijëve me sindromën ADHD kanë të paktën edhe një çrregullim tjetër të sjelljes.

Si ta edukoni fëmijën hiperaktiv

Jeta me sindromën ADHD është një sfidë e përditshme për fëmijën, por edhe për më të afërmit e tij.

Disa këshilla mund të ndihmojnë në zbutjen e stresit të tërë familjes:

• Lavdërojeni për ndonjë sjellje të caktuar të cilën dëshironi që ai ta përsërisë prapë. Për shembull: “Shkëlqyeshëm i ke rregulluar lodrat e tua”. Fëmijët me këtë sindromë i pranojnë më pak shtytjet pozitive, por megjithatë ndaj tyre reagojnë më mirë se ndaj kritikave.

• Shikojeni fëmijën tuaj në sy dhe i thoni se çfarë duhet të bëjë hap pas hapi. Në këtë mënyrë do ta dini nëse ju dëgjon.

• Shpërblejeni për sjellje të mirë dhe ndëshkojeni për sjellje të keqe – menjëherë. Fëmijët hiperaktivë e humbin shpejt lidhjen mes veprimeve të tyre dhe pasojave të vonuara.

• Ofroni nxitje konkrete, sepse këta fëmijë hutohen lehtë nga tundimet përreth. Jepni një shpërblim konkret, në mënyrë që ta mbani në rrugën e duhur. Për shembull, zgjateni lojën për gjysmë ore, nëse fëmija bën atë që ju kërkoni nga ai.

• Rutina është shumë e rëndësishme për fëmijët hiperaktiv. Ata nuk mund të organizohen, kështu që nëse bota e tyre është më e parashikueshme edhe sjellja e tyre do të jetë e tillë.

Joseph M. Carver, Ph.D., Clinical Psychologist

Gjate viteve, zhvillimet ne neurologji dhe studimet shkencore e kane thjeshtezuar menyren se si psikologet, psikiatrit dhe te tjeret e diagnostikojne dhe I trajtojne problemet mendore. Ne mbi 100 vjet trajtimi mjekesor, symptomat dhe trajtimi I disa gjendjeve mjekesore kane ngelur te pandryshuara. Crregullimet psikotike, ku pacienti nuk ndan realitetin me fantazine e tij manifestohen ende me zera. Pacientet me depresion akoma vazhdojne te mos flene dhe te jene te shqetesuar nga e kaluara. Femijet hiperaktive akoma shfaqin nje mospushim te pakontrolluar.

Joseph M. Carver, Ph.D,psikolog klinik thotë :"Kur pacientet filluan per here te pare te ulen ne karrigen e psikologut, ata me depresion flisnin per te kaluaren e tyre. Kjo i beri krijuesit e psikologjise dhe te psikiatrise te besonin se problemet qe fillonin ne vogeli shkaktonin shume semundje mendore. Por kishte akoma pyetje qe nuk merrnin pergjigje. Pse duhet qe nje maredhenie e keqe me mamane te krijonte humbjen e oreksit qe ndodh ne depresion, aq me teper kur ky problem fillonte disa muaj para se renia ne depresion. Me cfare mekanizmi te fuqishem nje problem ne vogeli krijoi zera shpesh here vite te tera mbrapa traumes? Shume njerez kane patur veshtiresi te medha ne femijeri po kjo nuk u krijoi zera dhe as mungese oreksi.U be e qarte qe shume probleme mendore kishin edhe nje element fizik qe nderhynte ne ndryshimet e perqendrimit, gjumit, te folurit, niveli I energjise,perceptimi (zerat) dhe motivimi. Studimet filluan te percaktonin lidhjen nese kishte nje lidhje ndermjet prezences se simptomave mendore te pacientit dhe shenjave fizike qe e shoqeronin gjendjen."-shton ai.

E gjithe pamja u be me e qarte kur u zbuluan kimikatet “neurotransmetuesit” ne trurin e njeriut. Truri perbehet nga biliona neuronesh ose qeliza qe duhet te komunikojne me njera tjetren.Komunikimi ndermjet neuroneve mban gjithe funksionimin e trupit, na informon ne kur nje mize na vjen ne dore ose kur ne kemi nje dhimbje. Komunikimi ndermjet neuroneve kontrollohet nga tipi dhe niveli i neurotransmetuesve. Neurotransmetuesit jane substanca kimike qe kontrollojne dhe krijojne sinjalet ne tru , brenda neuroneve edhe ndermjet tyre. Pa neurotransmetues nuk do te kishte komunikim ne tru. Zemra nuk do merrte sinjal per te rrahur dhe kembet dhe duart nuk do te dinin si te leviznin.
Duke zbuluar me shume per neurotransmetuesit ne filluam te kuptojme se kush nga transmetuesit kontrollonte disa levizje te caktuara te trupit ose kush ishte i lidhur me veshtiresi emocionale ose psikotike. Serotonina nje neurotransmetues ishte i lidhur me temperaturen e trupit dhe me onset te gjumit(Kalimi nga gjendja zgjuar ne gjendje gjumi- psh me anestezi kalon direkt ne gjendje gjumi faza para gjumit eshte ~0 s). Studimet e lidhen gjithashtu Serotoninen me depresionin dhe me vone me varietete te tjera te shendetit mendor si anoreksia dhe obsesiv-kompulsive disorder.
Studimet vazhduan dhe ato treguan qe ka lidhje ndermjet sasise se neurotransmetuesve dhe prezences se simptomave specifike psikiatrike.

Studimet ne fushen e neurologjise kane gjetur mbi 50 neurotransmetues ne tru. Kerkimet thone gjithashtu qe disa nga neurotransmetuesit jane te lidhur me problemet mendore- Dopamine, Serotonin, Norepinephrine, and GABA (Gamma Aminobutyric Acid). Pak ose shume nga keta neurotransmetues dihet tashme qe prodhojne kondita psikiatrike si schicofrenia, depresioni bipolar ose obsessive-compulsive disorder dhe ADHD.

Duke mos pasur nje tregues te neurotransmetuesve shume profesioniste i vleresojne keta neurotransmetues duke pare per tregues te tjere si mendimet, sjellja, humori, perceptimi dhe te folurit qe konsiderohen te lidhura me disa neurotransmetues. Kjo mund te shprehet me mire ne trajtimin e individeve me depresion.Psikologu shume shpesh duhet te ndaje ata qe do te perfitonin nga keshillimi me ata qe kerkojne keshillim dhe nje mjekim me antidepresant. Celesi eshte ne te venit re te simptomave qe dihet qe kane lidhje me ndryshimet kimike ne tru. Per shembull gjendja e depresionit prodhon shpesh fytyre te merzitur, shqetesim,sjellje pesimiste dhe gjera te tjera por nuk krijon ndryshime te gjata ne simptoma fizike si interesi sexual, uria apo gjumi.Prania e zgjatur e simptomave fizike na tregojne se neurotransmetuesit kane ndryshuar.

Aspektet teknike se si nivelet e neurotransmetuesve, simptomat psikiatrike qe ata prodhojne dhe si veprojne ilacet ne ulje ngritjet e niveleve te ketyre neurotrans mund te jene shume komplekse. Per kete arsye e njejta procedure qe shpjegon kushtet mjekesore ku mjekimi sjell simptomat mund te perdoret per te ndryshuar gjendjen.

Pacientet me tension te larte diabetiket, ose me kolesterol te larte informohen qe kimia e trupit te tyre eshte rritur ose ne disa raste edhe eshte ulur keshtu qe duhet te rregullohet me ilace.
Per shume vite , profesionistet e fushes psikike kane perdorur termin “crregullim kimik” te shpjegojne nevojen e mjekimeve qe perdoret ne trajtimin e gjendjeve mendore.Ky shpjegim I thjeshte dhe I perhapur ve ne dukje qe gjendja eshte nje problem mjekesor dhe mund te trajtohet me mjekime. Termi “crregullim kimik” reflekton gjithashtu menyren e trajtimit duke evidentuar neurotransmetuesit qe jane te perfshire ne gjendjen klinike me simptomat e saj dhe me ane te mjekimit, perpiqet ti kthej neurotransmetuesit ne gjendjen e tyre normale.

Niveli i neurotransmetuesve dhe gjendja juaj emocionale

Gjendja jone emocionale eshte nje kombinim i sjelljes, personalitetit, sistemit mbeshtetes dhe niveleve te neurotransmetuesve ne tru. Sjellja positive dhe niveli i neurotransmetuesve ne tru na ndihmojne ne gjate veshtiresive te jetes dhe nje suport i mire nga familja dhe shoqeria eshte gjithashtu i vlefshem gjate koheve te veshtiresise. Pavaresisht gjithe ketyre rezervave ka kohe kur eksperiencat tona dhe ndodhite e jetes na ndryshojne stusin e neurotransmetuesve. Si nje makine e mbinxehur ne fillojme te kemi veshtiresi te sillemi dhe te operojme brenda normales.
Ne jemi te gjithe te rrezikuar per ndryshime ne trurin tone. Me e zakonshmja eshte depresioni, ankthi dhe reagimet e stresit.

 Kur neurotransmetuesit ndryshojne ata sjellin eshe simptoma shtese, sjellje dhe ndijime qe I shtohen veshtiresive qe po kalojme. Te njohesh keto ndryshime eshte nje pjese shume e rendesishme e trajtimit dhe e kthimit te jetes tende ne normalitet dhe ne uljen e stresit.
Ky artikull ofrohet qe te shpjegoje se si neutransmetuesit ne tru mund te krijojne kushte psikiatrike dhe probleme mendore. Shpresojme qe ky artikull te jape informacion me vlere per ata qe mendojne se sistemi I tyre I neurotransmetuesve po krijon probleme. Artikulli shpjegon se si neutransmetuesit involvohen ne semundjet mendore. Kater neurotransmetues nga pesedhjete jane te studiuar dhe dihet qe kane lidhje me kushtet psikiatrike.

Dopamine: Semundja e Parkinson dhe ADHD deri ne turbullim dhe paranoje

Dopamina eshte nje neurotransmetues i lidhur me shqetesimet e levizjeve motorike(te trupit) me ADHD me varesite, me paranojen, dhe skicofrenine. Dopamina influencon fuqishem dhe pjesen e trurit te lidhur me levizjet motorike edhe pjeset e lidhura me mendimet.

Nje tip i dopamines punon ne pjesen e trurit te lidhur me sistemin motorik dhe levizjen. Me uljen e nivelit te dopamines poshte pjeses normale ne fillojme te ndjejme probleme me sistemin motorik dhe me levizjet e zakonshme. Nivele shume te uleta te Dopamines mendohet se jane te lishura me semundjen e Parkinson me simptoma si :

Ngrirje dhe fortesim te muskujve(Njihet si pamundesia e muskulit per tu qetesuar normalisht e shoqeruar me dhimbje fortesim dhe mund ti ndodh cdo muskulit te trupit)

Qendrim i ndaluar ose jo I drejte (qe mund te jete problem ne uljen e kokes ne kembe)
Humbje e ekuilibrit dhe koordinimit.

Crregullime ne ecje (mund te shfaqet ne muskujt e ndryshem)

Levizje te ngadalta dhe veshtiresi me levizjet e pavullnetshme

Hapa te vegjel(crregullim i ecjes)

Dhimbje ne muskuj

Dridhje dhe Aches in muscles

Levizje jovullnetare ne muskuj te ndryshem qe manifestohen me dridhje ose Dridhje me te vrullshme si lekundje.

Ekspresion I fiksuar I fytyres si maske.

E folur e ngadalte dhe monotone

Keqesim ne aftesite e levizjeve motorike qe kerkojne koordinim te syrit me doren si piktura e shkruajtura etj.

Rrezimi gjate ecjes.

Keqesim I aftesive intellektuale.

Dopamina ne zonat e mendimit ne tru mund te konsiderohet si neurotransmetuesi i fokusimit dhe thithjes se informacionit. Nivele te uleta demtojne ose dobesojne aftesine tone per tu fokusuar ne ambientin qe na rrethon domethene per tu dedikuar mnje veprimi, aktiviteti ose bisede.

 Nivele te uleta dopamine e bejne fokusin dhe perqendrimin shume te veshtire dhe kjo shfaqet edhe ne semundje ADHD crregullimi me hiperaktivitet ne femijet autik. Ne anen tjeter te matjes se dopamines kur ajo fillon te rrite ne behemi shume energjik te eksituar pastaj dyshues dhe paranojik e me ne fund te hiperstimuluar nga ambienti yne.

Me nivele te uleta dopamine nuk mund te fokusohemi asgjekundi dhe me nivele te larta fokusi yne behet aq I larte sa fokusohemi ne cdo gje qe eshte ne ambientin tone sikur te kete nje lidhje direkte me ne.

Rritje mesatare ne nivelin e dopamines eshte e lidhur me varesite. Nikotina kokaina dhe substanca te tjera prodhojne nje gjendje euforie kenaqesie duke rritur nivelet e dopamines ne tru. Me shume sec duhet nga keto substanca dhe ne ndihemi te cuditshem sepse nivelet e dopamines na bejne me te stimuluar nga ambienti duke I kushtuar shume rendesi dhe duke mos ndare dot kush eshte e rendesishme dhe kush jo.

Ne nje femije hiperaktiv(ADHD) nivelet e uleta nuk e lejojne ate te fokusohet dhe te beje ndonje gje ne ambientin qe e rrethon duke u dukur fizikisht shume aktiv dhe duke vrapuar neper dhome ose duke kaluar nga nje aktivitet ne tjetrin nga mungesa e fokusit . Kur nivelet e dopamines rriten mbi norme fokusi yne rriten ne piken qe behemi paranojik. Rritje mesatare e bejne ambientin shume stimules dhe aktivizues.

Nivele moderativisht te larta te Dopamines na vene neve te kemi kujdes, dyshues dhe na cojne drejte keqinterpretimit te eksperiencave ne ambientin tone. Ne fillojme qe eksperienca qe skane lidhje me ne ti mendojme si papritur qe kane lidhje me ne.Njerez qe kemi pare qe po flasin ne rruge befas kane lidhje me ne, ata po flasin per ne.

Nese dopamina rritet ajo behet aq intense sa ne degjojme ne radio ose televizor te flitet per ne . Eshte si te futim gjithcka qe shohim ose degjojme ne nje lidhje me ne. Areoplanet qe fluturojne siper po na bejne foto ose motori qe po kalon prane po raporton se ku jemi ne.Shpejtesia e mendes tone rritet ne nje perpjekje te shtoje gjithcka qe sheh ne jeten tone.Ne kete menyre ne mund te behemi shume fetar, paranojik ose te ndjejme sikur jemi shume te rendesishem. Dopamina e rritur rrit perceptimin e ndjenjave tona sikur eshte rritur volumi i gjithe shqisave-degjimi, shikimi, shija, era dhe prekja.

Nderkohe qe rritja e nivelit te dopamines vazhdon zhurmat qe degjojme jashte behen

halucinacione(kthehen ne zera). Mendimet e brendshme tona tani degjohen jashte trupit tone. Keto zera fillojne te na flasin dhe njihet folja e tyre ne menyra te ndyshme ne tipin e kerkimit te llogarise qe te ulin, zera te tipit komandues ose te tipit fetar. Halucinacionet(te kesh nje eksperience me dicka joreale) do te zhvillohet shpejt ne te gjitha ndjenjat tona. Ne mund te fillojme te shohim fytyra ne re qilima ose paterna. Ne mund te ndjejme prekjen e shpirtrave dhe levizje ne trupin tone. Ne mund te ndjejme aroma jo te zakonshme ose shije jo te zakonshme.

Nivele te larta dopamine ne tru na shkakton humbjen nga realiteti. Sikur te jetonim ne nje film shkencor ne fillojme te kemi ide te cuditshme se cfare po na ndodh ne. Nivele te larta te dopamines na cojne te kemi deluzione (besime te paqena) ose persekutim ose mund te mendojme qe kemi super fuqi dhe qe mund te parashikojme te ardhmen dhe te lexojme mendjet. Nivele te larta Dopamine jane gjendur ne Skicofreni, ne intoksikimet nga droga dhe kondita te tjera psikiatrike ku aftesia te ndajme boten e jashtme nga e brendshmja eshte e demtuar.

Trajtimi per problemet mjekesore/psikiatrike te kushteve te lidhura me crregullimin e nivelit te Dopamines perfshijne rritjen ose uljen e niveleve te dopamines ne tru.




Shqetesimet nga Dopamina e ulet trajtohen me mjekime qe e rriitin dopaminen ne tru. Per Parkinson’ –jepet L Dopa dhe per ADHD mjekime qe jane stimulues. Amfetaminat dhe mjekime te ngjashme e ngadalesojne nje femije me ADHD qe duke i rritur Dopaminen ne nivele normale e lejojne ate te fokusohet dhe te ndjeke dicka.

Nivele te rritura te Dopamines te lidhura me varesite si narkotiket ose nikotin/tymosje. Prandaj mjekimet qe jepen bllokojne dopaminen gje qe bllokon edhe efktin e substances si dhe heq ndjenje e kerkimit perseri te substances.Mjekimi qe ndihmon duhanpiresit zybani eshte aktualisht antidepressant WellButrin qe njihet qe bllokon dopaminen.

Rritjet e moderuara ose ne nivele te larta te Dopamines te shoqeruara me sjellje psikiatrike si paranoia dhe skizofrenia trajtohen me mjekime qe bllokojne ose ulin dopaminen ne tru.

Keto mjekime quhen antipsikotik dhe kane shume vite qe perdoren. Antipsikotiket e hershem eulnin dopaminen duke ulur dhe dopaminen e ishte e lokalizuar ne zonat e levizjes dhe prodhonin keshtu probleme me levizjen motorike qe ngjanin me semundjen Parkinson-patern te crregullte levizjes , fytyre fikse, dridhje, ekuiliber I keq etj. Antipsikotiket e rinj kane me pak efekte ne zonat motorike sepse ata mundesojne vetem uljen e dopamines ne zonen e mendimit.

Nivelet e dopamines ndryshojne shume ngadale. Pacientet qe zhvillojne paranojen ose skicofrenine shpesh kane nje rritje graduale te nivelit te dopamines ne disa vite dhe gjithasht tregojne nje rritje graduale te simptova gjate ketyre viteve.

Nje student kolegji do te zhvillonte nje ndjenje te qenit ne limit ose ndjenja te pazakonshme, me pas do te behej dyshues dhe do te ndihej I lene menjane, me pas do te kishte halucinacione(ndjente zera) dhe ne fund do te zhvillonte besime te paverteta si persekutimi ose ndjenja vetevleresimi te ekzagjeruara ne vitet ne vazhdim. Stresi mund ta rrisi dopaminen me shpejtesi megjithate kjo shume rralle mund te ndodh brenda dites.

Kur nje individ behet psikotik paranoik dhe ka halucinacione(zera) brenda pak diteve ne duhet te dyshojme per nje mjekimose droge ose evente neurologjike dicka qe mund te rris nivelet e dopamines ne menyre te larte dhe menjehere.

 Perdorimi i zgjatur i amfetaminave ose steroideve mund te sjell nje humbje nga realiteti dhe paranoje te menjehereshme Presenca emenjehereshme e psokizes(sera, iluzione dhe paranoje) ne nje individe me nje histori te rregullimit te balancave para kesaj sugjeron nevojen per mjekim intensiv dhe pune neurologjike te vazhdueshme.