AKADEMIK PROF.DR. JORGO BULO
Jorgo Bulo: Zëvendësimi me anglishten? Mallkimi i dytë i gjuhës shqipeNë një deklaratë të bërë kohët e fundit në një mbledhje të radhës të qeverisë, Kryeministri Berisha ka sugjeruar që tash e tutje gjuha e shkollave të larta publike në Shqipëri të bëhet anglishtja. I pyetur në telefon nga një e përditshme, lidhur me këtë deklaratë kam dhënë mendimin tim mospajtues me sugjerimin e Kryeministrit. Fill pas kësaj, i ngazëllyer nga propozimi i Kryeministrit, z. Fatos Tarifa boton në gazetën "Mapo" (27.08.2012) një koment plot zemëratë ndaj "heretikëve" që nuk e miratojnë idenë e Kryeministrit e cila shpreh, sipas tij, "një frymë kozmopolitanizmi dhe realizmi, si dhe një qëndrim vizionar".
Është e drejta e z. Tarifa ta mbrojë idenë e Kryeministrit, qoftë se mund të jetë i bindur për përmasën e saj vizionare, qoftë edhe për arsye të tjera të kuptueshme në një botë jesmenësh e kameleonësh modernë. Por z. Tarifa nuk ka të drejtë të fyejë ata që mendojnë ndryshe dhe aq më tepër nuk ka të drejtë t'u japë mësime, e madje edhe urdhra, si të mendojnë e të flasin. Megjithatë i jam mirënjohës z. Tarifa, se me komentin e tij më nxiti të shtjelloj pikëpamjen time se përse nuk jam i një mendjeje me Kryeministrin për këtë çështje, çka nuk mund ta bëja në një intervistë fare të shkurtër dhënë me telefon.
Duhet ta them që në krye, se në këtë rast nuk jam i një mendjeje me Kryeministrin pikërisht për shkak të asaj që ai vetë deklaroi disa ditë më pas po në mbledhjen e qeverisë kur, duke kërkuar me të drejtë që mësimi i gjuhës të ndahet nga mësimi i letërsisë, theksoi se gjuha shqipe duhet të jetë një lëndë lider në sistemin tonë të arsimit. Në këtë vështrim mua sugjerimi për të ndryshuar shtyllën gjuhësore të arsimit të lartë publik, më duket i nxituar, joracional, jorealist, e aspak "vizionar", sepse, nuk merr parasysh pasojat largvajtëse dhe as koston kulturore që do të kishte zbatimi i këtij propozimi.
Në radhë të parë dha para së gjithash një veprim i tillë nga pikëpamja formale juridike do të binte ndesh me Kushtetutën. Shqipja ka statusin e gjuhës zyrtare në Republikën e Shqipërisë dhe shteti ka detyrimin kushtetues për "mbrojtjen dhe kujdesin e veçantë për gjuhën shqipe" (Neni 59 i Kushtetutës). Por, ta lësh shqipen prapa derës së auditorëve të universiteteve shtetërore në Shqipëri, kjo nuk është as "mbrojtje", as "përkrahje e veçantë", ky është diskriminim i saj dhe këtë diskriminim çdo shqiptar ka të drejtë të mos e pranojë.
Gjuha është më e madhja dhe më e rëndësishmja pasuri shpirtërore kombëtare, ajo është jo vetëm mjeti i pazëvendësueshëm i komunikimit, por dhe dëshmi e fortë, e pashlyer në shekuj, e identitetit tonë, jo vetëm shprehje e ndërgjegjes kombëtare, por dhe një monument, një fakt madhor kulturor, pasqyrë dhe shprehëse e arritjeve të intelektit dhe gjenisë krijuese të këtij populli dhe të dijeve e të kulturës universale. Besoj se e kemi për detyrë që këtë pasuri ta ruajmë e zhvillojmë institucionalisht, jo ta rrënojmë institucionalisht.
Përjashtimi i shqipes nga procesi akademik në universitetet publike, do ta dënonte atë të mos zhvillohej, pasurohej e lëvrohej si gjuhë e dijes dhe shkencës, do të sillte varfërimin e saj, do ta degradonte gradualisht, nga një gjuhë polifunksionale, në një gjuhë me funksion të kufizuar dhe me hapësira të ngushta zhvillimi. Si çdo gjuhë tjetër kulture dhe e standardizuar gjuha shqipe është një mekanizëm kompleks, një sistem brenda të cilit funksionojnë disa tipe ligjërimi, stile të niveleve të ndryshme e sferave të ndryshme, stile të ligjërimit artistik, dituror, savant, shkencor, teknik e të tjerë. Nxjerrja e shqipes jashtë përdorimit në auditorët e universiteteve publike do të çonte në mpakjen dhe tharjen e një dege të madhe të kësaj peme shumëdegëshe, sepse auditorët e universiteteve, katedrat dhe organizmat e tyre të kërkimit shkencor janë laboratorë të përpunimit, të lëvrimit e të pasurimit të gjuhës shqipe dhe si mjet i komunikimit dhe i zhvillimit shkencor.
Shqipja i ka këto mundësi dhe ka dëshmuar se mund t'i përballojë këto prova në nivelet më të larta të komunikimit. Një nga këto nivele, fjala vjen, është ligjërimi filozofik. Studiuesi Ardian Vehbiu, i cili i shikon zhvillimet e shqipes nga brenda si gjuhëtar profesionist dhe jo nga jashtë si diletant a "analist i gjithëdijshëm", në një shkrim të kohëve të fundit ka vënë në dukje se "cilësia e shqipes në përkthimet e veprave të Marksit, Engelsit dhe Leninit, mbetet edhe sot model për ligjërimin filozofik" e se "shqipes nuk i mungon asfare aftësia për të shprehur nocionet filozofike - me kusht që ligjërimi filozofik të lëvrohet" ("Mapo" 03.09.2012). Nëse ky tip ligjërimi është tharë dje, e vazhdon edhe sot të përthahet në auditorët e universiteteve tona, ky nuk është faji i shqipes, dhe as arsye për ta prerë këtë degë, përkundrazi. Ç'do të bëhej fjala vjen me legjislacionin e shtetit të sotëm shqiptar dhe me terminologjinë e drejtësisë, me shqipen e korpusit të akteve ligjore, që nuk janë të destinuara as kryesisht, as vetëm për anglofonët, në qoftë se do ta prisnim këtë degë të pemës së shqipes? Kështu mund të vazhdonim me shumë shembuj.
Por z. Tarifa e ka hallin tek "fryma e kozmopolitanizmit". Por atëherë, për t'u bërë tamam kozmopolitanë, madje kozmopolitë ekumenikë, pse të mos kërkojmë që edhe në institucionet tona fetare të kthehen gjuhët "universale" të feve të mëdha botërore, si latinishtja për komunitetin katolik, greqishtja për atë ortodoks, dhe arabishtja, gjuha e kuranit, në institucionet e besimit islam? Besoj që edhe z. Tarifa do ta shihte këtë si një kthim prapa. Por atëherë nuk tingëllon si paradoksale që, ndërsa të parët tanë, duke nisur nga Gjon Buzuku për të ardhur tek Kristoforidhi, F. S. Noli, Don Simon Filipaj e të tjerë, u përpoqën për kombëtarizimin gjuhësor të institucioneve fetare, ne sot të ushqejmë idenë e çkombëtarizimit gjuhësor të universiteteve laike, siç janë universitetet shtetërore a publike?
Sidoqoftë, nuk mund t'i shmangemi një argumenti që sjell z. Tarifa në komentin e tij. Sipas tij, thuajse në gjithë botën universitetet e zhvillojnë procesin akademik në anglisht. Është jashtë çdo dyshimi që anglishtja është bërë sot gjuha më e madhe dhe më e përhapur e komunikimit botëror, siç është jashtë çdo dyshimi se duhet bërë gjithçka që kjo gjuhë të përvetësohet masivisht nga brezi i ri, që komunikimi dhe literatura në këtë gjuhë të hyjë sa më gjerësisht në universitetet tona publike e private. Por tabloja që paraqet z. Tarifa për vendin që zë anglishtja në universitetet publike jashtë, na rezulton e njëanshme. Z. Tarifa sjell si shembuj vende me specifika krejt të tjera nga Shqipëria, na çon larg nga Belgjika deri në Singapor, përmend disa vende ballkanike, por nuk na thotë konkretisht se në cilin universitet shtetëror të një vendi ballkanik, është vendosur anglishtja si gjuhë që përjashton gjuhët zyrtare të atyre vendeve. Po në vendet e mëdha evropiane? Sorbona, fjala vjen, e ka zëvendësuar frëngjishten me anglishten? Po të kishin këtë mendje francezët, pse investon aq shumë shteti francez në një projekt aq të kushtueshëm si frankofonia? Gjuha zyrtare e universiteteve të mëdha publike në Gjermani (Universiteti i Laipsigut, Ludwig-Maksimilians, -Universität Munich, Johan Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt, etj.) me sa dimë është gjermanishtja dhe studentët e huaj nuk pranohen në ato universitete pa iu nënshtruar testeve të gjuhës gjermane. Po ashtu Sapienza, Università di Bologna në Itali e të tjerë. Është e vërtetë ndërkaq se nga rektori i Universitetit Politeknik të Milanos është hedhur ideja që ky universitet të kalojë në gjuhën angleze, për të arritur një treg më të gjerë, për të tërhequr më shumë studentë të huaj dhe për të qenë pa dyshim në një kahje me prirjet e zhvillimeve globale. Po ndërkaq është po aq e vërtetë se ky propozim ka hasur në kundërshtime të forta, treqind e ca profesorë janë duke organizuar një peticion proteste; veç të tjerave ata i tremben edhe kostos kulturore që do të kishte ky veprim. Por nëse Italia një vend i madh, italianët një popull i madh dhe italishtja një gjuhë e madhe, e pasur, e lëvruar në shekuj, i tremben kësaj kostoje, a nuk kemi arsye të shqetësohemi ne shqiptarët? A nuk kemi shumë arsye më tepër ne ta masim mirë një hap të tillë, po të kemi parasysh edhe ndikimin e pasojat që do të ketë ai në sistemet e arsimit jo vetëm brenda Shqipërisë së sotme politike, por edhe të Shqipërisë gjuhësore, për universitetet publike shqiptare në Kosovë a në Maqedoni ku shqipja ka qenë deri dje gjuhë e rrezikuar, në mos vazhdon dhe sot të jetë e tillë.
Për hir të së vërtetës nuk është se z. Tarifa në komentin e tij i mohon mundësitë e shqipes si gjuhë e kulturës, ai shqipton si nëpër dhëmbë disa fjalë për vlerat e saj, por kur vjen puna për vendin dhe rolin e saj në nivelet e larta të komunikimit, e humbet vetëkontrollin, e sheh atë si "rosakun e shëmtuar" të përrallës së Andersenit dhe i cakton një vend andej nga bishti i konakut. Ai shkruan: "Në gjuhën shqipe mund të lexohen disa kumtesa (në konferenca që i quajnë 'shkencore', madje edhe 'ndërkombëtare', por që s'janë aspak të tilla), ose mund të botohen disa artikuj (në revista që s'kanë asgjë akademike)".
Unë pata thënë në intervistën time, se propozimi për t'u veshur "frakun" e anglishtes universiteteve tona publike është shprehje e një kompleksi provincial inferioriteti, pse jo dhe snobizmi. Me çka shkruan z. Tarifa dëshmon hapur se mbijeton sot e kësaj dite specia e "provincialëve levantinë", siç i quan Konica shqiptarët e kompleksuar nga prejardhja e tyre "provinciale" që, për ta mbuluar atë, veshin një pelerinë fallto evropiane, a hedhin me një gjest butaforik kapelat e uniformave universitare në ceremonitë e shumta të diplomimit, edhe kur diplomat janë fallto a të blera. Në punë të gjuhës, këta levantinët, thotë Konica, "janë plotësisht të bindur se shqipja është një gjuhë e dobët dhe e pazonja të përdoret për të biseduar punë me rëndësi ose për të shfaqur ndjenja të holla". As më pak e as më shumë nuk thotë edhe z. Tarifa, duke harruar se me këtë gjuhë "të dobët" Konica me shokë krijuan vepra të mëdha arti.
Në ekstazë prej "frymëzimit vizionar" të Kryeministrit, z. Tarifa prosval jo vetëm shqipen, por edhe gjuhët e tjera "të vogla", se sipas tij "të mëdha" nuk ka, përveç anglishtes. Por z. Tarifa harron se gjuhët "e mëdha" mbeten të tilla, jo për shkak të përdorimit të gjerë në komunikimin botëror, por për shkak të kulturës së madhe që ato shprehin. Jo vetëm gjuhët e gjalla, por edhe gjuhët e vdekura mbeten të mëdha, si latinishtja fjala vjen, deri dje gjuha universale e një kulture të madhe.
Si përfundim kërkoj mirëkuptimin e lexuesit dhe të z. Tarifa, se nuk kam asgjë me të, por me çështjen. Dhe çështja është kjo: Pas 125 vjetësh të shqipes si gjuhë e shkollës dhe prej 100 vjetësh të shqipes si gjuhë e shtetit shqiptar, pasi ka arritur statusin e gjuhës së ligjërimit në nivelet më të larta të sistemit universitar, këtij "mekanizmi shprehës të klasit të parë" (Kadare) propozohet t'i priten krahët, t'i hiqet mundësia e funksionimit si e tillë, duke e zbritur në statusin e një gjuhe të penguar si gjuhë e shkencës dhe e dijes universitare. Po të ishin gjallë në këtë 100-vjetor dëshmori i gjuhës shqipe P. N. Luarasi dhe një nga veteranët e çështjes kombëtare, luftëtari dhe kronikani i kryengritjeve që çuan në fitoren e Pavarësisë, autori i komedisë "Mallkimi i gjuhës shqipe", Mihal Gramenoja, do ta përjetonin këtë si një mallkim "të dytë" të gjuhës shqipe. Por ndërsa mallkimi "i parë" vinte prej pushtuesve dhe prej njerëzve të Patrikanës greke të Stambollit, për ironi të fatit ky "i dyti" vjen prej shqiptarëve.
