JORGO BULO
Nga kulti pagan i majave të larta, i përhapur në gjithë Shqipërinë, kulti i malit të Tomorrit ka mbijetuar në rrjedhë të shekujve e të ndërrimeve fetare. Duke gëzuar një prestigj të veçantë në botën shqiptare, ai ka fituar atributin e malit të shenjtë. Fakti që ky mal në gojëdhënën popullore, në periudhën antike e mesjetare dhe në letërsinë romantike përfytyrohet si Olimpi shqiptar, besoj se është dëshmi e njësisë kulturore ballkanike.
Tomorri është mali më impozant në Shqipërinë e Jugut. Me majën më të lartë 2416 metra, ai ngrihet vetmitar në një rrafshinë pa fqinjë që ta rivalizojnë dhe zotëron kështu pamjen nga të gjitha pikat e horizontit. Kjo e bën atë madhështor, si e bëjnë të bukur livadhet malore, e të frikshëm majat e thepisura shkëmbore, humnerat e thella dhe stuhitë e befasishme. Etnologia angleze Margaret Hasluck, që u ngjit në majë të tij më 1930, konstatoi midis të tjerave se pelegrinët besonin në një fuqi të mbinatyrshme me seli në atë majë e se betimi për Baba Tomorrin ishte më i fortë se betimi mbi Ungjill ose Kur’an. Kuptohet se ky adhurim është mbeturinë e kultit pagan të natyrës, brenda të cilit kanë mbetur besimet e shqiptarit.
Në zhvillimet e mëvonshme etno-historike e fetare të shqiptarëve, substrati pagan u tregua shumë i qëndrueshëm; ai mbijetoi si një element i vazhdimësisë së traditës mitologjike ilire dhe si shprehje e njësisë shpirtërore të tyre. Vendet e peligrinazheve të epokës pagane dhe ritet pagane mbetën po ato në epokat e mëvonshme fetare, ndryshuan vetëm përfytyrimet që lidhen me këto rite, duke marrë një veshje kristiane ose islame. Ky evolucion dhe stagnacion njëherësh është karakteristik edhe për kultin e Tomorrit dhe ritet e pelegrinëve në nderim të tij.
Për të ardhur tek ekzaltimi romantik i shekullit XIX, kulti pagan i malit të shenjtë të Tomorrit kaloi dy faza, që iu përgjigjën dy periudhave të historisë fetare të shqiptarëve: periudhën e lulëzimit të kristianizmit dhe atë të islamizmit. Por, sikur të mos ekzistonin këto dy faza, siç do ta provojmë më poshtë, letërsia romantike e Rilindjes shqiptare, u nis nga kulti pagan dhe mbeti te përmbajtja dhe përfytyrimi i tij primitiv mitologjik. Ajo çka i shtoi kjo letërsi këtij kulti ishte fryma e ekzaltuar e romantizmit nacional.
Për të kuptuar çka u tha duhet të hapim këtu një parantezë të shpejtë. Deri në fund të shek. XV, kur ra kështjella e fundit e rezistencës shqiptare, feja e shqiptarëve ishte krishtërimi. Ata i përkisnin ritit katolik dhe ritit ortodoks. Pas vendosjes së sundimit osman në shek. XV, nisi procesi i islamizimit të popullatës vendëse. Në shek. XVII, 70% e shqiptarëve ishin kthyer në besimin islam. Gjatë shek. XVIII njohu një përhapje relativisht të gjerë në Shqipëri bektashizmi. Kështu që shqiptarët erdhën në epokën e lëvizjes së tyre nacionale të ndarë në katër grupe fetare. Ata paraqiteshin tanimë si katolikë e ortodoksë në minorancë dhe si myslimanë e bektashinj e synitë në mazhorancë.
Fati i kulteve pagane dhe i vendeve të këtyre kulteve në Shqipëri është i lidhur me historinë fetare në këto treva. Sot në Tomorr praktikohet kulti bektashi, por midis këtij të fundit dhe atij të parit, kultit pagan, qëndron kulti i fesë që ndan këto dy periudha fetare, pra kulti i krishterë. Këtë nuk e dëshmon vetëm tradita gojore për ekzistencën e Kishës së Shën Mërisë në mal të Tomorrit dhe për peligrinazhin e besimtarëve ortodoksë më 15 gusht, ditën e Shën Mërisë së gushtit. Edhe në maja të tjera, në veri, në qendër dhe në jug të Shqipërisë, si në majën e Gjallicës e të Pashtrikut, në Shën Llesh të Krujës dhe në majën e Këndrevicës së Kurveleshit, pelegrinët e krishterë festojnë po në mes të gushtit festën e Shën Mërisë. Duke mos dashur ta thyejnë këtë vazhdimësi, bektashinjtë që kanë përvetësuar të paktën një shekull e ca më parë kultin e Tomorrit, e organizojnë pelegrinazhin në majë të tij po më 15 gusht të çdo viti. Në këtë pelegrinazh nuk do të merrnin pjesë, si marrin edhe sot, as synitë, as të krishterë, sikur ky kult të mos lidhej me një traditë të lashtë parafetare.
Po sipas M. Hasluck bektashinjtë e pranojnë se kanë zëvendësuar një kult shumë më të vjetër. Ata i besojnë gojëdhënës se Haxhi Babai, duke parë pelegrinë që ngjiteshin në Tomorr çdo mes gushti për t’iu falur një hyjnie pagane, shkoi në Qerbela, mori një dorë dhe nga varri i vërtetë i Abas Aliut, e hodhi në majë të Tomorrit dhe e konsakroi atë si varrin e dytë të shenjtorit. Burime të pavërtetuara bëjnë fjalë për një tyrbe të vitit 1620 kushtuar heroit të Qerbelasë, kurse teqeja bektashiane është ngritur më 1916.
Nga gjithë ky trashëgim pagan dhe postpagan, shkrimtarët e Rilindjes Kombëtare ruajtën bërthamën pagane dhe iu referuan admirimit gati mistik të ndërgjegjes popullore për kultin e malit në fjalë. Me këtë lëndë ata ndërtuan mitin romantik të malit të Tomorrit, në frymën e idealeve patriotike.
Për shkollën e romantizmit shqiptar të shekullit XIX, që u përftua nën ndikimin e fuqishëm të lëvizjes mendore e politike për çlirim nacional nga zgjedha osmane, poetizimi i traditave historike dhe evokimi i së kaluarës heroike legjendare, fitonte përparësi të veçantë. Kjo ishte rruga e afirmimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve si banorë të lashtë të gadishullit. Por ky ishte edhe një argument i njësisë së tyre shpirtërore e kulturore. Feja, që për popujt e tjerë të gadishullit ishte një faktor integrimi kombëtar, për shqiptarët e ndarë në disa besime ishte një faktor disintegrimi. Në këtë mes nuk duhet harruar edhe fakti që fetë e ndryshme në Shqipëri ishin edhe përçuese ndikimesh të huaja politike e kulturore. Duke mos qenë të bashkuar rreth një kishe, shqiptarët duhet të ishin të bashkuar rreth një miti kombëtar. Shkrimtarët romantikë këtë mit e krijuan me lëndë historike kur evokuan shekullin e qëndresës shqiptare që lidhet me emrin e Gjergj Kastriotit, Skënderbeut. Por e krijuan dhe me lëndën e legjendës e të besimeve të lashta popullore, kur poetizuan kultin e Tomorrit.
Për t’i dhënë prestigj shkencor e thellësi historike këtij miti ata iu referuan trashëgimit antik. Toponimin Tomaros ose Tamari a Tmari që del te Straboni dhe te Plini Secundi (Talar) si mal pranë Dodonës, pra si mal i Shenjtë, ata e lidhën pa asnjë mëdyshje me Tomorrin e Shqipërisë. Kështu kulti i Tomorrit u shndërrua në kultin e malit ku ka selinë perëndia e lashtë e shqiptarëve. "Shqiptarët e moçëm, - shkruan poeti kombëtar Naim Frashëri, - besoninë Hyjninë, dhe në malt të Tomorrit ish falëtore e ti, që thuhej Dodonë". (Do flas rreth këtij paragrafi më poshtë - Drini)
Ky kult nacional i shqiptarëve në letërsinë romantike u kthye në një kult poetik të cilit iu drejtuan shumica e shkrimtarëve romantikë si K. Kristoforidhi (1830-1895), Naim Frashëri (1846-1900), A. Z. Çajupi (1866-1930), Asdreni (1872-1947), H. Mosi (1885-1933), N. Mjeda (1866-1937), etj.
K. Kristoforidhi, themeluesi i prozës moderne shqiptare, shkrimtari që solli në shqip Dhjatën e Re dhe shumicën e shkrimeve të shenjta, njërit prej rrëfimeve të tij më të bukura, Gjahu i malësorëve (1884) i vë si nëntitull Hieja e Tomorrit, d.m.th. sipas etimologjisë që jep ai, Perëndia e Tomorrit. Kjo prozë evokon perëndinë pagane të shqiptarëve si mbrojtëse të tyre qysh nga kohët kur, si shkruan autori, Krishti e Muhameti nuk kishin ardhur në botë.
A. Z. Çajupi përmbledhjen e tij më të rëndësishme poetike e titulloi "Baba - Tomorri" (1902). Vjersha me të njëjtin titull e kësaj përmbledhjeje është ndërtuar si një dialog poetik midis autorit dhe baba Tomorrit që është personifikuar si dëshmitar i ndodhive historike të shqiptarëve dhe si një orakull që parathotë të ardhmen e kombit.
Në poezinë e Naim Frashërit, poeti më i madh kombëtar i shqiptarëve, tradita pagane e kultit të Tomorrit u rigjallërua në një sfond mitologjik si Olimp i shqiptarëve dhe si seli e zanave të maleve. Ky element i fundit paraqet interes të veçantë si një figurë tradicionale mitologjike e trashëguar nga lashtësia ilirike. Sipas Çabejt, nga një "interpretatio latina", Zana, nuk është veçse Diana iliro-romane, që në shqip dha Zana e në rumanisht Zina. Këtë personifikim të bukurisë dhe të trimërisë, mbrojtëse të maleve, figurë tipike për mitologjinë pagane të trevave veriore, poema e Naimit "Bagëti e bujqësia" (1886) e ka sjellë në mal të Tomorrit dhe e ka thirrur si "perëndi e ligjësisë" (e ligjërimit). Mbetet e diskutueshme nëse kjo neologjizëm e Naimit lidhet me trajtën Zërë (Zana) që haset në Jug të Shqipërisë, dhe që është një dëshmi për njësinë shqiptare. Po këtu është rasti për të vënë në dukje se poetizimi i Tomorrit si seli e muzave të maleve është në funksion jo vetëm të krijimit të mitit romantik për malin e shenjtë të shqiptarëve. Poeti i lutet zanës të mbrojë fusharakët si edhe malësorët, dhe kjo i jep Tomorrit atributin e simbolit të unitetit kombëtar të shqiptarëve.
Besoj se rasti i kultit të Tomorrit në letërsinë romantike shqiptare është një dëshmi e plotë e rolit që kanë lojtur kultet pagane ose fetare të popujve ballkanikë për ndërtimin e miteve dhe të simboleve të tyre kombëtare.
-=-=-=-=-=-=-=-
pelegrinët besonin në një fuqi të mbinatyrshme me seli në atë majë e se betimi për Baba Tomorrin ishte më i fortë se betimi mbi Ungjill ose Kur’an. Kuptohet se ky adhurim është mbeturinë e kultit pagan të natyrës, brenda të cilit kanë mbetur besimet e shqiptarit.
Në fakt bëhet fjalë për fuqinë e Zojsit (Zeusi në dialektin çam = Zoti), dhe shkrepëtimave që krijonin vetëtimat në malin e Tomorrit. Etimologjia e fjalës Tomorr nga Aristidh Kola përket me fjalën Tëmarr = të mirat, pra pelegrinët shkonin në maj të malin ku ishte edhe faltorja që të dëgjonin lajmet e mira të Zojsit, ose Zotit.
Për paragrafin që shënova më sipër desha të prekja Dodonën si vënd. Dodona është kryeqëndra dhe faltorja e parë e Zojsit, më e lashta që njihet gjeri më sot dhe që përmëndet edhe nga Homeri si Dodona pellazge. Kjo faltore sot gjëndet shumë pranë Janinës, në Toskërinë e jugut, pra tej kufirit jugor të Shqipërisë. Ndërsa mali i Tomorrit ishte veçse një zhvendosje e mëtjeme e faltores së Dodonës, dhe në fakt, mali i Tomorrit përmëndet edhe si faltorja e dytë e Zojsit = Zotit = Zeusit.
Më tej përmënden edhe Zanat më sipër në shkrimin e Bulos. Për mendimin tim, ato përkojnë njëlloj sikur Athina që lindi nga koka e Zojsit. Athina në fakt, është thjeshtë e-thëna që dilte nga pema e dushkut në Dodonë. Aty thuhet sipas Homerit, të prehej një pemë dushku në mes të fushës së Dodonës. Kjo zonë, nga ana gjeografike ka shumë rryma ajrore, dhe fërkimi i i Erës(*) me degët e pemës së dushkut që ndodhesh aty, formonte tinguj dhe zëra që banorëve suljot u ngjajtën si fjalët e Zotit = Zojsit. Pra thuhet edhe nga mitologjia që Athina = E-thëna lindi nga koka e Zojsit, dmth nga kurora e pemës së dushkut. Sot thonë se ka akoma një pemë dushku në Dodonën e parë, megjithëse Pirroja ndërtoj edhe një amfiteatër në atë vënd, për të nderuar faltoren e Zojsit. Zana për mendimin tim është fjala zëri, zëra pra zana nga mynyra gegnishte e të thënit, dmth njëlloj si e-thëna.
Era*, përket me zonjën e stuhisë Hera në mitologji, me atë yjnesh që ishte edhe gruaja më e afërt e Zojsit. Pra, si mund të bënte pema e dushkut të krijonte tinguj pa fuqinë e Herës?
Të gjitha këto lidhje me mitologjinë helene në saj të shqipes nënkuptojnë se ky kult i malit të Tomorrit nuk është thjeshtë diçka e rastësishme. Shqiptarët e të gjitha feve gjejnë lidhje mes tyre në saj të kulteve të këtij lloji, dmth nga kultet e baballarëve të tyre. Kulti i malit të Tomorrit na tregon haptaz dhe na vërteton faktin se shqiptarët janë pasardhësit e drejtë-për-drejtë të pellazgve, dhe se janë ata që ruajnë sot e kësaj dite "nënvetëdijshëmi" besimet e helenëve të lashtë. Helenët nuk ishin gjë tjetër veçse një fis pellazgë sikur dardanët, taulantët, etj etj.
Një gjë tjetër që kam lexuar së fundi dhe që më ka çuditur shumë është për shqiponjën dhe simbolizmin e saj. Për ata që i faleshin diellit dodon, shqiponja simbolizonte diellin. Pra, prejnga e marrim edhe ne emrin shqiptarë, duke qënë njërëz që besojmë më shumë në Zot sesa në fe, dmth "feja e shqiptarit është shqiptaria," frazë kjo jo e rastësishme. Më tej, Kostantini i Madh, perandori romak me gjak iliro-dardan nga Nishi, ishte ai që e ligjëroj krishtërimin në perandori. Thonë se ai shikonte dhe i luteshe diellit më parë se edhe vetë të konvertoheshe në të krishterë. Dhe jo më rastësisht, ai si krijues i kryqëndrës së dytë të prerandorisë, pra duke e quajtur me emrin e tij Kostantinopojë, përdori shqiponjën dykrenare në mynyrë që ta mbante të lidhur perandorinë romake, dhe për të thënë se megjithëse perandoria ka dy qëndra (dy koka), ajo ka një trup të vetëm. Pse shqiponja në ktë mes? Sepse shqiponja është simboli i diellit, pra i Zotit, dhe në atë kohë të ishe perandor, do të thoshte të ishe edhe Zot i perandorisë. Në fakt pjatat artizanale na paraqesin edhe Zojsin me shqiponjën si bijën dhe plotësuesen e dëshirave të tij.
Po Skëndërbeu dhe familja Kastrioti ç'ne me shqiponjën si simbol? Po Dukagjinasit pse po kështu? Pse na lajmëroj Skënderbeu kur u kthye duke na thërritur neve shqiptarë, dhe duke e ngritur lartë ktë flamur me shqiponjë? Ai ishte edhe unit, pra ishte për bashkimin e dy qëndrave të krishtërimit. Dmth shqiponja dykrenare përbënte simbolozimin e Zotit, meqënëse krishtërimi ishte i ndarë në dy qëndra. Mendoj se Skënderbeu e dinte të fshehtën e shqiponjës, si vetí që ka si kafsh, dhe se çfarë simbolizonte ajo për baballarët tanë.
Mali i Tomorrit? Shumë të fshehta mban, shumë gjëra për të dëgjuar ka aty. Shpresoj që një ditë të shkoj dhe ta ngjis atë mal, sikurse të shoh edhe Dodonën pranë Janinës. Asdreni në hymnin tonë kombtar ka bërë një varg që thotë "se Zoti e tha vetë me gojë, se kombe shuhen përmbi dhe, por kombi jonë do të rrojë." Mos vallë e ka fajlën për E-thënën, ose të thënat e faltores së Dodonës (pemës së dushkut) apo Tëmarr = të mirat e malit të Tomorrit? Apo ishin Zanat e malit?... Qëkur Zoti e tha vetë me goj
