A do të kemi një sistem të ri vlerash letrare?
Studiuesit, shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë i bashkohen, herë edhe bëhen pjesë aktive e diskutimit për një apo disa histori të letërsisë shqipe që do të reflektonin rreth 20 vite zhvillime. Kriteret e qasjes, personat apo institucionet që duhet të përfshihen në ndërmarrje, parimet sipas të cilave do të ndërtohet një sistem i ri vlerash, komentohet në këtë rast në mënyrë individuale
Studiuesit, shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë i bashkohen, herë edhe bëhen pjesë aktive e diskutimit për një apo disa histori të letërsisë shqipe që do të reflektonin rreth 20 vite zhvillime. Kriteret e qasjes, personat apo institucionet që duhet të përfshihen në ndërmarrje, parimet sipas të cilave do të ndërtohet një sistem i ri vlerash, komentohet në këtë rast në mënyrë individuale. Promovimi i librit më të fundit të akademikes Floresha Dado (e vetmja femër e pranuar së fundmi në Akademinë e Shkencave) “Sfida teorike të historiografisë letrare” i ka shërbyer kësaj nxitje. Vetë Dado, në promovimin e djeshëm, tha se nxitja më e madhe ishte një lloj “inati” që diskutimet kanë mbetur ende në nivel teorik. Por, pas këtij argumenti, një sërë të tjerë mund të shtrohen për diskutim. Në rrethanat e sotme sa e mundshme është kalimi i këtyre sfidave teorike? Sa reale dhe e afërt është shkrimi i një (disa) histori të letërsisë? Sa të gatshëm janë studiuesit për një sistem të ri vlerash (i hapur ndaj një sërë të mohuarish dhe përjashtues për të tjerë që i diktojnë zhvillimet e reja letrare)? A mund të gjejë një pasqyrim po objektiv ajo që quhet letërsi bashkëkohore? Dhurata Shehri, Jorgo Bulo dhe Agron Tufa bëjnë një argumentim individual të këtyre pikëpyetjeve.
Dhurata Shehri: Sfida e parë, botimi i të gjitha veprave të letërsisë
U fol dhe vazhdon të flitet për sfida teorike të historisë së letërsisë shqiptare. A janë realisht të kalueshme për rrethanat shqiptare?
Natyrisht që ne mund të kemi histori të letërsisë shqiptare. Këto sfida janë të kapërcyeshme; kapërcim do të thotë përzgjedhje e në këtë rast flasim për përzgjedhje të një parimi kryesor, të një metodologjie, të zgjedhjes së njërës nga një shumësi mundësish që ekzistojnë sipas teorive të ndryshme për të ndërtuar një histori të letërsisë, e cila do të shkojë në mënyrë specifike me rrethanat konkrete, me prodhimin konkret shqiptar, me rrethanat në të cilat ky prodhim letrar është prodhuar. Historitë e letërsisë kanë ekzistuar dhe do të vazhdojnë të ekzistojnë, qofshin këto histori grupesh, histori “akademike” apo histori individuale, këtë do ta tregojë koha. Me sa di unë, vetëm kohët e fundit kemi pasur disa tentativa për të botuar histori letërsie individuale. Shpresoj që shumë shpejt të kemi një histori letërsie kolektive, ndonëse unë nuk u besoj shumë historive kolektive dhe zgjedh ato individualet.
Sa e mundshme është të kemi një sistem vlerash sa më objektiv, me përjashtime dhe futje të reja në atë që na është paraqitur për kaq shumë vite?
Çdo histori letërsie është edhe një histori që bën një klasifikim, periodizim dhe një hierarki vlerash. Unë jam me idenë që një histori nuk mund të jetë kurrë e përmbyllur dhe asnjëherë e vetme dhe asnjëherë e fundit. Çdo brez duhet dhe mundet ta shkruajë historinë e vet. Normalisht që i takon këtij brezi, i takon faktit që kanë kaluar 20 vite nga mbyllja e sistemit të diktaturës komuniste kur historianët, teoricienët, kritikët e letërsisë janë të gatshëm që në këtë distancë kohore t’i futen punës. Ajo që mungon ndoshta është materiali monografik. Historianët e letërsisë punojnë me material monografik dhe me autorët paraprakë. Për fat të keq, në letrat shqipe ka pasur përpjekje dhe janë arritur disa rezultate monografish për autorë të patrajtuar apo keqtrajtuar. Ka ardhur koha që ky korpus të bëhet i plotë, të bëhet i plotë botimi i të gjitha teksteve të letërsisë shqipe. Në këtë mënyrë, detyra e historianit të letërsisë bëhet më e lehtë. Të mos harrojmë se gati 60% e teksteve letrare të shkruara që i përkasin letërsisë shqipe janë të pabotuara. Ndoshta sfida e parë që do të çonte në botimin e një historie të mundshme të ardhme të letërsisë shqipe do të ishte botimi kritik i të gjitha veprave të letërsisë shqipe.
Jorgo Bulo: S’jemi të përgatitur për objektivitet shkencor
Sa kohë do të duhet të kalojë akoma që të kemi një rishkrim të historisë së letërsisë shqipe?
Realisht do të duhet mjaft kohë, sepse unë mendoj që sfida për një histori të letërsisë është një sfidë që prek një sistem letrar, prek të gjitha nivelet e shkollës ku jepet në një formë apo në një tjetër historia e letërsisë, prek sistemin e kërkimit shkencor dhe të sistemit të lartë arsimor, i cili duhet të jetë i përgatitur për ta përballuar këtë sfidë dhe natyrisht nënkupton përgatitjen e kuadrove të reja që të zotërojnë mirë lëndën historike letrare, por njëkohësisht që të njohin edhe metodat e reja bashkëkohore. Në këtë mënyrë do të mund t’i përgjigjen sfidës së hartimit të një historie të re të letërsisë, që është një sfidë historiko-letrare, sfidë teorike, pedagogjike dhe didaktike. Në këtë kuptim unë personalisht mendoj se do të duhet kohë. Nuk jam për zgjidhje të shpejtuara, sepse për fat të keq në këto vite ka një lulëzim të diletantizmit, i cili është një nga rreziqet më të mëdha të punës kërkimore shkencore.
Në librin e saj, akademikja Floresha Dado sugjeron një histori letërsie kolektive. Ju çfarë mendimi keni?
Në të gjithë botën sot ka histori letërsie që i shkruajnë individë, ka histori që i shkruajnë kolektive, por këta duhet të kenë konceptet metodologjike të përafërta, sepse nuk mund të bashkëpunojnë autorë. E rëndësishme është të dallojmë historitë e letërsisë që shkruhen për shkolla dhe respektojnë një program të caktuar nga historitë e letërsisë që mund të shkruajnë individë të cilët kanë interpretimin dhe leximin e tyre vetjak për të gjithë procesin e zhvillimit historiko-letrar.
Kujt institucioni do t’i takonte ta merrte përsipër këtë nismë?
Këtë përgjegjësi duhet ta merrte përsipër Akademia e Shkencave, e cila duhet të bashkërendonte punën për hartimin e një teksti akademik me disa vëllime të historisë së letërsisë. Por unë besoj se ende nuk kemi një largësi kohore, sepse siç thashë ende nuk jemi të përgatitur dhe ende ndërhyjnë faktorë ekstrashkencorë dhe ekstraletrarë, të cilët pengojnë paraqitjen objektive të procesit. Do të vazhdojmë të kemi debate teorike dhe do të kemi nëpër këmbë ferrat e politikës, të cilat pengojnë objektivitetin shkencor.
Agron Tufa: Zgjatime të trashëgimisë komuniste më bëjnë pesimist
Sa reale është mundësia e rishkrimit të historisë së letërsisë shqipe?
Thembra e Akilit e historisë së letërsisë shqipe mbetet gozhdimi i saj në kryqin ideologjik të vitit 1990. Pas këtij viti, ndonëse ka rënë komunizmi, në letërsinë shqipe, në institucionet shtetërore e akademike, ai vazhdon të jetë bunker. Liria e mendimit dhe çlirimi i njerëzve ka mbërritur, por jo në letërsinë shqipe si proces shkrimi. Vazhdon të mendohet se pas këtij viti nuk ka ndodhur asgjë. Libra në të gjitha zhanret botohen, por një pasqyrë e saj, për të mbushur misionin e letërsisë, në radhë të parë estetik dhe pastaj edukativ nuk po ngjet. Nuk ngjet, sepse nuk është një person pavetor ai që duhet të shkruajë historinë e letërsisë shqipe. Kjo detyrë u takon institucioneve. Në këtë pikëpamje, libri i profesoreshë Dados hyn i pari me guxim për ta ngritur këtë çështje. Unë jam optimist dhe skeptik. Jam optimist, sepse njerëzit me përgatitje teorike, me përvojë të madhe që u përkasin formimeve brendashqiptare tradicionale dhe që e kanë dëshmuar nivelin shkencor, qofshin të rinj që kanë mbaruar shkollime disanivelesh brenda dhe jashtë Shqipërisë, ekzistojnë. Premisat janë që të bëhet një histori e letërsisë shqipe. Mund të ketë përpjekje institucionale dashamirëse, po aq sa ka pasur edhe qasje individuale, alternative, sepse monopoli i së vërtetës nuk është vetëm një. Por në çdo rast është mirë që të dëshmojmë se ka mbaruar viti 1990, se ka rënë diktatura, se pas këtij viti letërsia shqipe ka përhapur një provokacion të gjerë në të gjithë horizontin e zhvillimit të saj, ka pasur një lloj shkrimi që dallon qartazi nga shkrimi letrar i para ‘90-s, që ka pasur një shumësi dhe pluralitet stilesh, ka pasur vepra që meritonin vëmendje. Nuk mund ta rutinizojmë dhe minimizojmë çështjen, për faktin se letërsia shqipe nuk po i bie daulles si në kohën e regjimit kur nuk pipëtinte gjë tjetër kulturore dhe ku orientimi jepej masivisht nga libri. Tani libri fillon, bën një jetë më të tërhequr, por intensivisht intime. Njerëzit flasin pse s’ka maja. Si kundërpyetje unë do të thosha pse nuk ka alpinist. Nuk është bërë asnjë përpjekje që të evidentohen vlerat dhe të bëhen pjesë e programeve shkollore e universitare. Letërsia shqipe paraqet sot pas 15-16 viteve zhvillim një peizazh tepër të pasur, me plot ngjyra e dinamikë, por shkruajnë të gjithë në mënyrë ishullore, pa asnjë organizim. Nuk ka një gazetë letrare të ruajë dinamikën kulturore javore, nuk ka një revistë mujore, nuk ka struktura që artikullojnë idetë, kahet, prirjet, tendencat që e modernizojnë gjithë sistemin letrar.
Pse jeni pesimist?
Duke qenë se i njoh mirë koniunkturat e këtij vendi, si në kulturë dhe letërsi kemi zgjatime të trashëgimisë komuniste. Janë po ata njerëz dhe po ato institucione që e gënjejnë vazhdimisht veten se janë reformuar. Shpresa e vetme janë të rinjtë që janë përfshirë brenda këtyre institucioneve të shkencës dhe kulturës shqiptare për të mundur ta modernizojnë së brendshmi, sikundër janë vetmitarët ata që japin kontribut jo më pak të çmuar së jashtmi. Ata do të përbëjnë premisat që historitë (jo historia) e letërsisë shqipe të shkruhen. Do të jenë disa alternativa që të na japin një koordinatë orientimi për vlerat që nuk janë njohur deri tani. Gjendja është skandaloze dhe e pafalshme. Kemi shumë probleme që do të paraqesin vështirësi, refuzime, mosdashje të përfshirjes së të përjashtuarve gjatë kohës së komunizmit dhe nuk janë pak. Janë ndër më të rëndësishmit që janë reduktuar vrazhdë në peizazhin letrar. Kemi emra të mëdhenj shkrimtarësh dhe studiuesish që ishin kundërshtarë të regjimit (jo disidentë). Kam parasysh Arshi Pipën, Martin Camajn, kemi autorë që shkruan në mërgim dhe të pandikuar, kemi shumë autorë që qenë nëpër burgje dhe kanë filluar të botohen pas ‘90-s dhe kemi një gjeneratë të tërë po pas këtij viti që quhet letërsia post ‘90-s, e cila paraqet zhvillime tepër interesante, paradoksale e që për mendimin tim është një civilizim krejt tjetër.
Sa ju shqetëson pasqyrimi i këtij sistemi letrar në nivelet pedagogjike?
Unë nuk jam personi që kam monopolin e së vërtetës, por e them me forcë atë që në mënyrë koherente vazhdoj ta mendoj: në shkollat e mesme letërsia shqipe paraqet një krim: ajo është zhdukur. Letërsia shqipe nuk bëhet më në shkolla, është vendosur në funksion të gjuhës. Ajo paraqet një kavie për trafikim organesh në të mirë të gjuhës, por statusi i saj si lëndë autonome është shkatërruar prej 5-6 vjetësh. Në sistemin universitar ka diferencime të thella se si e shohin letërsinë shqipe. Me pikatore janë futur autorë të anatemuar, të përjashtuar, të heshtur, që kanë ndier mbi vete trysninë e shtetit totalitar. Duhet një proporcion tjetër jo vetëm për t’u bërë hyzmet këtyre të fundit, por të vendoset një tabelë Mendelejevi vlerash për çdo shkrimtar. Akoma vazhdohet me njëmijë mënyra t’u bëhet apologji shkrimtarëve të realizmit, por ata me modelet e importuara nuk mund t’i thonë më gjë këtij brezi. Ato kanë vlerat muzeore që mund të studiohen. Nga ana tjetër kemi shumë pak studime të posaçme për autorë që vazhdojnë të komunikojnë, pavarësisht se këtë s’e bënë atëherë kur duhet me lexuesin. Sot kjo përmbushet me krijues të viteve ‘60-‘70. Nuk përfshihet as letërsia e burgjeve, as memuaristika që janë jashtëzakonisht edukative dhe me nivel të lartë artistik. Kam parasysh Uran Karakullën, at Zef Pllumin, Petro Markon apo “Ridënimi” i Fatos Lubonjës. Individualisht unë jam përpjekur t’i botoj në një kolanë “Ad memorandum”.
Kriteret e qasjes ndaj shkrimtarëve dhe prodhimit letrar; sa objektivitet mund të ketë në këtë rast?
Kriteret e qasjes vetëm e turbullojnë sfondin. Ne duhet të jemi të qartë në letërsinë shqipe kur flasim për stilet, për brezat, për estetika të ndryshme. Më shqetësuese për mua në planin ultraprofesional mbetet mosdallimi i produktit të madh letrar që quhet kulturë masive, produkt i tejfryrjes mediatike për të bërë alibinë se shitjet e mëdha bëjnë edhe vlera. Letërsia masive ekziston në të gjithë botën, por nuk arrijnë të përmenden as shkarazi në historitë e letërsisë botërore. Kur këto futen në konceptet e historiografisë, shkaktojnë turbullira të mëdha dhe paqartësi se çfarë është letërsi.(Olivera Lila)
Studiuesit, shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë i bashkohen, herë edhe bëhen pjesë aktive e diskutimit për një apo disa histori të letërsisë shqipe që do të reflektonin rreth 20 vite zhvillime. Kriteret e qasjes, personat apo institucionet që duhet të përfshihen në ndërmarrje, parimet sipas të cilave do të ndërtohet një sistem i ri vlerash, komentohet në këtë rast në mënyrë individuale
Studiuesit, shkrimtarët dhe kritikët e letërsisë i bashkohen, herë edhe bëhen pjesë aktive e diskutimit për një apo disa histori të letërsisë shqipe që do të reflektonin rreth 20 vite zhvillime. Kriteret e qasjes, personat apo institucionet që duhet të përfshihen në ndërmarrje, parimet sipas të cilave do të ndërtohet një sistem i ri vlerash, komentohet në këtë rast në mënyrë individuale. Promovimi i librit më të fundit të akademikes Floresha Dado (e vetmja femër e pranuar së fundmi në Akademinë e Shkencave) “Sfida teorike të historiografisë letrare” i ka shërbyer kësaj nxitje. Vetë Dado, në promovimin e djeshëm, tha se nxitja më e madhe ishte një lloj “inati” që diskutimet kanë mbetur ende në nivel teorik. Por, pas këtij argumenti, një sërë të tjerë mund të shtrohen për diskutim. Në rrethanat e sotme sa e mundshme është kalimi i këtyre sfidave teorike? Sa reale dhe e afërt është shkrimi i një (disa) histori të letërsisë? Sa të gatshëm janë studiuesit për një sistem të ri vlerash (i hapur ndaj një sërë të mohuarish dhe përjashtues për të tjerë që i diktojnë zhvillimet e reja letrare)? A mund të gjejë një pasqyrim po objektiv ajo që quhet letërsi bashkëkohore? Dhurata Shehri, Jorgo Bulo dhe Agron Tufa bëjnë një argumentim individual të këtyre pikëpyetjeve.
Dhurata Shehri: Sfida e parë, botimi i të gjitha veprave të letërsisë
U fol dhe vazhdon të flitet për sfida teorike të historisë së letërsisë shqiptare. A janë realisht të kalueshme për rrethanat shqiptare?
Natyrisht që ne mund të kemi histori të letërsisë shqiptare. Këto sfida janë të kapërcyeshme; kapërcim do të thotë përzgjedhje e në këtë rast flasim për përzgjedhje të një parimi kryesor, të një metodologjie, të zgjedhjes së njërës nga një shumësi mundësish që ekzistojnë sipas teorive të ndryshme për të ndërtuar një histori të letërsisë, e cila do të shkojë në mënyrë specifike me rrethanat konkrete, me prodhimin konkret shqiptar, me rrethanat në të cilat ky prodhim letrar është prodhuar. Historitë e letërsisë kanë ekzistuar dhe do të vazhdojnë të ekzistojnë, qofshin këto histori grupesh, histori “akademike” apo histori individuale, këtë do ta tregojë koha. Me sa di unë, vetëm kohët e fundit kemi pasur disa tentativa për të botuar histori letërsie individuale. Shpresoj që shumë shpejt të kemi një histori letërsie kolektive, ndonëse unë nuk u besoj shumë historive kolektive dhe zgjedh ato individualet.
Sa e mundshme është të kemi një sistem vlerash sa më objektiv, me përjashtime dhe futje të reja në atë që na është paraqitur për kaq shumë vite?
Çdo histori letërsie është edhe një histori që bën një klasifikim, periodizim dhe një hierarki vlerash. Unë jam me idenë që një histori nuk mund të jetë kurrë e përmbyllur dhe asnjëherë e vetme dhe asnjëherë e fundit. Çdo brez duhet dhe mundet ta shkruajë historinë e vet. Normalisht që i takon këtij brezi, i takon faktit që kanë kaluar 20 vite nga mbyllja e sistemit të diktaturës komuniste kur historianët, teoricienët, kritikët e letërsisë janë të gatshëm që në këtë distancë kohore t’i futen punës. Ajo që mungon ndoshta është materiali monografik. Historianët e letërsisë punojnë me material monografik dhe me autorët paraprakë. Për fat të keq, në letrat shqipe ka pasur përpjekje dhe janë arritur disa rezultate monografish për autorë të patrajtuar apo keqtrajtuar. Ka ardhur koha që ky korpus të bëhet i plotë, të bëhet i plotë botimi i të gjitha teksteve të letërsisë shqipe. Në këtë mënyrë, detyra e historianit të letërsisë bëhet më e lehtë. Të mos harrojmë se gati 60% e teksteve letrare të shkruara që i përkasin letërsisë shqipe janë të pabotuara. Ndoshta sfida e parë që do të çonte në botimin e një historie të mundshme të ardhme të letërsisë shqipe do të ishte botimi kritik i të gjitha veprave të letërsisë shqipe.
Jorgo Bulo: S’jemi të përgatitur për objektivitet shkencor
Sa kohë do të duhet të kalojë akoma që të kemi një rishkrim të historisë së letërsisë shqipe?
Realisht do të duhet mjaft kohë, sepse unë mendoj që sfida për një histori të letërsisë është një sfidë që prek një sistem letrar, prek të gjitha nivelet e shkollës ku jepet në një formë apo në një tjetër historia e letërsisë, prek sistemin e kërkimit shkencor dhe të sistemit të lartë arsimor, i cili duhet të jetë i përgatitur për ta përballuar këtë sfidë dhe natyrisht nënkupton përgatitjen e kuadrove të reja që të zotërojnë mirë lëndën historike letrare, por njëkohësisht që të njohin edhe metodat e reja bashkëkohore. Në këtë mënyrë do të mund t’i përgjigjen sfidës së hartimit të një historie të re të letërsisë, që është një sfidë historiko-letrare, sfidë teorike, pedagogjike dhe didaktike. Në këtë kuptim unë personalisht mendoj se do të duhet kohë. Nuk jam për zgjidhje të shpejtuara, sepse për fat të keq në këto vite ka një lulëzim të diletantizmit, i cili është një nga rreziqet më të mëdha të punës kërkimore shkencore.
Në librin e saj, akademikja Floresha Dado sugjeron një histori letërsie kolektive. Ju çfarë mendimi keni?
Në të gjithë botën sot ka histori letërsie që i shkruajnë individë, ka histori që i shkruajnë kolektive, por këta duhet të kenë konceptet metodologjike të përafërta, sepse nuk mund të bashkëpunojnë autorë. E rëndësishme është të dallojmë historitë e letërsisë që shkruhen për shkolla dhe respektojnë një program të caktuar nga historitë e letërsisë që mund të shkruajnë individë të cilët kanë interpretimin dhe leximin e tyre vetjak për të gjithë procesin e zhvillimit historiko-letrar.
Kujt institucioni do t’i takonte ta merrte përsipër këtë nismë?
Këtë përgjegjësi duhet ta merrte përsipër Akademia e Shkencave, e cila duhet të bashkërendonte punën për hartimin e një teksti akademik me disa vëllime të historisë së letërsisë. Por unë besoj se ende nuk kemi një largësi kohore, sepse siç thashë ende nuk jemi të përgatitur dhe ende ndërhyjnë faktorë ekstrashkencorë dhe ekstraletrarë, të cilët pengojnë paraqitjen objektive të procesit. Do të vazhdojmë të kemi debate teorike dhe do të kemi nëpër këmbë ferrat e politikës, të cilat pengojnë objektivitetin shkencor.
Agron Tufa: Zgjatime të trashëgimisë komuniste më bëjnë pesimist
Sa reale është mundësia e rishkrimit të historisë së letërsisë shqipe?
Thembra e Akilit e historisë së letërsisë shqipe mbetet gozhdimi i saj në kryqin ideologjik të vitit 1990. Pas këtij viti, ndonëse ka rënë komunizmi, në letërsinë shqipe, në institucionet shtetërore e akademike, ai vazhdon të jetë bunker. Liria e mendimit dhe çlirimi i njerëzve ka mbërritur, por jo në letërsinë shqipe si proces shkrimi. Vazhdon të mendohet se pas këtij viti nuk ka ndodhur asgjë. Libra në të gjitha zhanret botohen, por një pasqyrë e saj, për të mbushur misionin e letërsisë, në radhë të parë estetik dhe pastaj edukativ nuk po ngjet. Nuk ngjet, sepse nuk është një person pavetor ai që duhet të shkruajë historinë e letërsisë shqipe. Kjo detyrë u takon institucioneve. Në këtë pikëpamje, libri i profesoreshë Dados hyn i pari me guxim për ta ngritur këtë çështje. Unë jam optimist dhe skeptik. Jam optimist, sepse njerëzit me përgatitje teorike, me përvojë të madhe që u përkasin formimeve brendashqiptare tradicionale dhe që e kanë dëshmuar nivelin shkencor, qofshin të rinj që kanë mbaruar shkollime disanivelesh brenda dhe jashtë Shqipërisë, ekzistojnë. Premisat janë që të bëhet një histori e letërsisë shqipe. Mund të ketë përpjekje institucionale dashamirëse, po aq sa ka pasur edhe qasje individuale, alternative, sepse monopoli i së vërtetës nuk është vetëm një. Por në çdo rast është mirë që të dëshmojmë se ka mbaruar viti 1990, se ka rënë diktatura, se pas këtij viti letërsia shqipe ka përhapur një provokacion të gjerë në të gjithë horizontin e zhvillimit të saj, ka pasur një lloj shkrimi që dallon qartazi nga shkrimi letrar i para ‘90-s, që ka pasur një shumësi dhe pluralitet stilesh, ka pasur vepra që meritonin vëmendje. Nuk mund ta rutinizojmë dhe minimizojmë çështjen, për faktin se letërsia shqipe nuk po i bie daulles si në kohën e regjimit kur nuk pipëtinte gjë tjetër kulturore dhe ku orientimi jepej masivisht nga libri. Tani libri fillon, bën një jetë më të tërhequr, por intensivisht intime. Njerëzit flasin pse s’ka maja. Si kundërpyetje unë do të thosha pse nuk ka alpinist. Nuk është bërë asnjë përpjekje që të evidentohen vlerat dhe të bëhen pjesë e programeve shkollore e universitare. Letërsia shqipe paraqet sot pas 15-16 viteve zhvillim një peizazh tepër të pasur, me plot ngjyra e dinamikë, por shkruajnë të gjithë në mënyrë ishullore, pa asnjë organizim. Nuk ka një gazetë letrare të ruajë dinamikën kulturore javore, nuk ka një revistë mujore, nuk ka struktura që artikullojnë idetë, kahet, prirjet, tendencat që e modernizojnë gjithë sistemin letrar.
Pse jeni pesimist?
Duke qenë se i njoh mirë koniunkturat e këtij vendi, si në kulturë dhe letërsi kemi zgjatime të trashëgimisë komuniste. Janë po ata njerëz dhe po ato institucione që e gënjejnë vazhdimisht veten se janë reformuar. Shpresa e vetme janë të rinjtë që janë përfshirë brenda këtyre institucioneve të shkencës dhe kulturës shqiptare për të mundur ta modernizojnë së brendshmi, sikundër janë vetmitarët ata që japin kontribut jo më pak të çmuar së jashtmi. Ata do të përbëjnë premisat që historitë (jo historia) e letërsisë shqipe të shkruhen. Do të jenë disa alternativa që të na japin një koordinatë orientimi për vlerat që nuk janë njohur deri tani. Gjendja është skandaloze dhe e pafalshme. Kemi shumë probleme që do të paraqesin vështirësi, refuzime, mosdashje të përfshirjes së të përjashtuarve gjatë kohës së komunizmit dhe nuk janë pak. Janë ndër më të rëndësishmit që janë reduktuar vrazhdë në peizazhin letrar. Kemi emra të mëdhenj shkrimtarësh dhe studiuesish që ishin kundërshtarë të regjimit (jo disidentë). Kam parasysh Arshi Pipën, Martin Camajn, kemi autorë që shkruan në mërgim dhe të pandikuar, kemi shumë autorë që qenë nëpër burgje dhe kanë filluar të botohen pas ‘90-s dhe kemi një gjeneratë të tërë po pas këtij viti që quhet letërsia post ‘90-s, e cila paraqet zhvillime tepër interesante, paradoksale e që për mendimin tim është një civilizim krejt tjetër.
Sa ju shqetëson pasqyrimi i këtij sistemi letrar në nivelet pedagogjike?
Unë nuk jam personi që kam monopolin e së vërtetës, por e them me forcë atë që në mënyrë koherente vazhdoj ta mendoj: në shkollat e mesme letërsia shqipe paraqet një krim: ajo është zhdukur. Letërsia shqipe nuk bëhet më në shkolla, është vendosur në funksion të gjuhës. Ajo paraqet një kavie për trafikim organesh në të mirë të gjuhës, por statusi i saj si lëndë autonome është shkatërruar prej 5-6 vjetësh. Në sistemin universitar ka diferencime të thella se si e shohin letërsinë shqipe. Me pikatore janë futur autorë të anatemuar, të përjashtuar, të heshtur, që kanë ndier mbi vete trysninë e shtetit totalitar. Duhet një proporcion tjetër jo vetëm për t’u bërë hyzmet këtyre të fundit, por të vendoset një tabelë Mendelejevi vlerash për çdo shkrimtar. Akoma vazhdohet me njëmijë mënyra t’u bëhet apologji shkrimtarëve të realizmit, por ata me modelet e importuara nuk mund t’i thonë më gjë këtij brezi. Ato kanë vlerat muzeore që mund të studiohen. Nga ana tjetër kemi shumë pak studime të posaçme për autorë që vazhdojnë të komunikojnë, pavarësisht se këtë s’e bënë atëherë kur duhet me lexuesin. Sot kjo përmbushet me krijues të viteve ‘60-‘70. Nuk përfshihet as letërsia e burgjeve, as memuaristika që janë jashtëzakonisht edukative dhe me nivel të lartë artistik. Kam parasysh Uran Karakullën, at Zef Pllumin, Petro Markon apo “Ridënimi” i Fatos Lubonjës. Individualisht unë jam përpjekur t’i botoj në një kolanë “Ad memorandum”.
Kriteret e qasjes ndaj shkrimtarëve dhe prodhimit letrar; sa objektivitet mund të ketë në këtë rast?
Kriteret e qasjes vetëm e turbullojnë sfondin. Ne duhet të jemi të qartë në letërsinë shqipe kur flasim për stilet, për brezat, për estetika të ndryshme. Më shqetësuese për mua në planin ultraprofesional mbetet mosdallimi i produktit të madh letrar që quhet kulturë masive, produkt i tejfryrjes mediatike për të bërë alibinë se shitjet e mëdha bëjnë edhe vlera. Letërsia masive ekziston në të gjithë botën, por nuk arrijnë të përmenden as shkarazi në historitë e letërsisë botërore. Kur këto futen në konceptet e historiografisë, shkaktojnë turbullira të mëdha dhe paqartësi se çfarë është letërsi.(Olivera Lila)