Një "alien" në një botë "fantazmash"
Romani "DY ELSAT" i Mystehak Xhemalit (ese)
Nga Përparim Hysi
Është pak e guximshme kjo"metaforë imja" për romanin "Dy Elsat", por e them me ndërgjegje,se kam qëlluar në shenjë. Është një roman që më ka lënë aq mbresa,sa, jo vetëm që e lexova me një frymë,që,kur e mbarova, më dukej se kisha parë ( më sakt: e kisha takuar këtë "alienen") një "aliene" që kish ardhur nga viset nordike, vetëm e vetëm për të parë "parajsën" e ndritur nën diktaturën komuniste. "Alienja nordike",ELSA KRISTENSEN, u kthye në"tokësore", kur pa me sytë e saj atë megamshtrim historik, përmjet një propangande të pështirë e të dalëboje.
Ajo vuri re se kish rënë preh të një mashtrimi të madh dhe, tek pa me sytë e saj atë realitet aq rrënqethës, qe gati të ulërinte. Qe një zhgënjim që nuk mund ta kapërdinte.
* * *
Elsa Kristensen erdhi dhe u vendos në kooperativën bujqësore të tipit të lartë,Zhakran, ku në lupën e saj investiguese, si në një film me metrazh të gjatë, do vëzhgonte që nga mënyra e jetesës të koopertivistëve; se si e punonin tokën; si qe dinamika e jetës në çerdhe,kopshte apo shkolla. Njëkohësisht, do vrojtonte veprimtaritë kulturore,pas pune dhe deri në vizita të veçanta: edhe në shtëpitë e kooperativistëve. Natyrisht, kjo "aliene" nuk ra vërtet nga qielli dhe"qiellore siç qe" mund që të realizonte qëllimin e saj. Kaq sa them, është sa për"garniturë" apo trokitje tek "dera e romanit". Sa çelet kjo"derë", shfaqet autori,MYSTEHAK XHEMALI,që si një regjisor i mirë në një shfaqje teatrale, ndërton romanin e tij.
Në roman, ka një bosht ngjarjesh, por këtë"bosht" autori i ka besuar kësaj vizitoreje të largët. Kjo,ELSA KRISTENSEN, është arkitrau që mban mbi shpatulla "shtëpinë e romanit".
Me një vështrim tjetër, e mendoj autorin sikur është ulur mbi një "avlëmend" dhe po end një qilim me motive të ndryshme. Do që ta nxjerrë këtë qilim,sado që motivet,pothuajse, që të gjitha janë të dhimbshme. Dhe në pyetshi se ç'fill predominon më shumë në këtë "qillim mbushur dhimbje", pa dyshim:filli i zi. Se e zezë dhe e dhimbshme është jeta e kooperativistëve dhe"alieni" del me mendimin se diktaturat jo vetëm që duan nënshtrimin, por dhe tjetrin që është më alarmant: të nënshtruarit duhet të jenë të kënaqur!!!.
* * *
Një hamendësi tjetër imja për romanin, është fakti se më ngjan si një lumë,paksa i cekët, që, pak nga pak, jo vetëm vërshon,por zë e derdhet se nuk e mban shtrati. Kur derdhet lumi, llumbrat dalin tej dhe, brenda shtratit, mbetë veç ujë i origjinës. Pa u zgjatur shumë, mund të them se ardhja e "nordikes" në këtë fshat, pati efektin e një bumi me shumë kureshtje dhe me shumë pikëpyetje. Kureshtarë qenë vendasit se për herë të parë shihnin një të"huaj" dhe pikëpyetjet e dyshimet fillonin nga kupola qendrore e deri në fshat. Emëruesi i përbashkët: çdo i huaj qoftë dhe mik , është i dyshimtë, po se po, por ca më tepër:armik. Dhe armikun e kemi në grykë të topit. Këtu vërshojnë"llumbrat" që nxjerrë lumi: operativi, sekretar byroje, kryetar pushteti, kryetar kooperative dhe, ndërsa lart(filli i qilimit duhet bërë i padukshëm), si në surdinë, vepron zv/ministri i sigurimit, këtej poshtë, në bazë: sekretari rinisë,kryetari i frontit, shefja e kuadrit,kuzhinierja dhe plot"kalecë" me nominime qesharake. Një aradhë e tërë për të krijuar një furtunë në gotë. Dilte"nordikja" sipas planit të saj ditor dhe"aradha" në hije ndiqte gjurmët e saj. - Po filmon? Pse? Me siguri,për të na baltosur, ajo: a r m i k j a! Jo vetëm kaq: po fotografon bunkerët, tunelin"ku do strehohemi" e plot profka të tjera.
"Alienes" i del e "pira",sa sheh trishtimin me sy. E sheh në çerdhe; e sheh në shkolla dhe ca më shumë alarmohet kur shkon për vizitë në shtëpinë përdhese të nënë Xhires. Ajo, nënë Xhirja, është arketipi i gjithë shtëpiakeve të gjithë koopertivisteve të Zhakranit që nuk ka një karamele për ta qerasor dhe,për mos ta nxjerë bosh:-Të bën nënë Xhirja një kafe-elbi!!! Po si mos alarmohej kjo"nordike e bukur" që e bleu belanë me para,siç shihet nga fundi i romanit, kur vështron veshjet skandaloze të grave kooperativiste, veçanërisht kur i sheh me nallane. Dhe unë kthehem me një analogji të kohës së Migjenit që thotë:- Inkarnacioni i këpucëve- shkarpa!
* * *
Nordikja ELSA KRISTENSEN gjen këtu, në ZHAKRAN, një të gjashmen e saj që si një përkim i çuditshëm,edhe kjo quhet ELSA, por është Elsa Lito dhe është mësuese anglishteje. Ka ardhur nga Tirana,se është me"plevitë" në biografi. Si anglishtfolëse, u bë shoqëruese e saj dhe larg syve të njerëzve, tiransja iu rrëfye "alienes" dhe, pak nga pak, ato u bënë mikesha. Por kishin harrruar një gjë"fare të vogël": syrit vigjilen të"popullit" asgjë nuk u shpëton.
Faqet e fundit të romanit janë sa tragjike, po dhe aq qesharake. Kur shoh në tërësi romanin them:- A nuk është ky roman i Mystehak Xhemalit, një roman i realizmit magjik? Pyes dhe po vet përgjigjem:- Po i tillë është. Lexojeni me vëmendje dhe do gjeni personazhe që nuk i gjeni kund. Kur them kështu, nuk e kam fjalën për një sekretar partie pusht si Katoshi që bën rime me kodoshi apo një aradhë personazhesh të tjerë, që,përveç dy Elsave, janë numërorë,por epiteitn magjik, siç e mendoj unë, e fiton me figurën e Gagaçit dhe me të "çmëndurin". Këto dy personazhe i japin vlera të epërme romanit. Tek"GagaçI" është "sgurimisI" hije që për"idealet e partisë" ushqehet me mbeturina dhe"i vjen goja" mbasi mbyt me duarët etij "alienen" armike. "Magjia" e autorit qëndron në faktin shumëdomethënës: gagaçit i erdhi goja, por,për të mos i dalë boja,"për interesat e partisë" e helmojnë.
* * *
Autori për të treguar se fshati sa vinte e varfërohej dhe mbushej me urrjetje për diktatorin, si në një epilog mjaft të bukur e me tharm; thërret në skenë të"çmëndurin" që lëshohet me ulërima: " O Enver/ të kanë dhjerë/ bërtet i çmënduri në gjyqin fars të Pal Rikës që me faqen 38 të njërës prej librave të diktatorit kishte fshirë menderen. Ulërima e të"çmëndurit" në këtë roman është një si britmë lufte tronditëse.
Nuk mund të vazhdoj pa ju thënë një të vërtetë.Autori dje ma dha librin. Unë sot po shkruaj. E dini pse? Më prishi gjumin se kur pashë fundin tragjik të Dy Elsave (të dyja i vranë), gjumi shkoi dhe u çart. Dhe them që e ka mirë JANE AUSTIN kur thotë: " Përsa më përket mua, një libër i shkruar mirë, gjithmonë më duket i shkurtër!".Kështu, i "shkurtër" m'u duk dhe mua, por tërë natës jam nën "ulërimat të DY ELSAVE dhe ca më shumë të GAGAÇIT dhe të çmëndurit. Dhe ende në ato ngjarje rrënqethëse: Nordiken e mbyti së gjalli me duartë e tij"Gagaçi", kurse Elsa Liton sigurimsi nga lart,tentoi ta prëdhunonte në qeli dhe, kur nuk ia arriti qëllimit,ia përplasi kokën në mur.Ashtu "gjysëm gjallë e gjysëm vdekur" e mbuluan në një vend të padukshëm, në thellësi të një pylli.
Mystehak Xhemali, siç e mendoj unë, ka "vuajtur" atë kompleksin e MAJA ANGELON që thotë:"Nuk ka agoni më të madhe se sa të mbash brenda vetes një histori të patreguar". Dhe ai e"nxori nga vetja" dhe ma bëri"peshqesh" mua.
Pa dyshim, që romani ka bërë skanerin e atij regjimi diktatorial që,sado që i kish varfëruar dhe i kish vënë nën trysni,kërkonte me çdo kusht që, të shtypurit, të hiqeshin të kënaqur e të lumtur. Dhe jo vetëm ia ka arritur qëllimit,por është një libër që, sa të bjerë në dorë të lexuesit, lexohte me një frymë. Ndaj dhe unëe uroj autorin:-Pena- plug!
Tiranë, 18 nëntor 2017
