Dr. Nijazi Halili
Tani shtrohej një nevojë e ngutshme për të mbrojtur tërësinë territoriale për të mos lejuar shkëputjen dhe ndarjen në katër shtete siç parashihte Traktati i Shën Stefanit i 3 marsit 1878.
Nga dokumentet e gjetura thuhet se Abdyl Frashëri shkroi tre artikuj në tri gjuhë të ndryshme në Turqisht, në Greqisht dhe Frëngjisht. Një në Stamboll, një në Vjenë dhe një në Trieshtë, në adresa të organeve periodike. Këta artikuj bartin një mesazh; qëndrimin e shqiptarëve kundër Traktatit të Shën Stefanit dhe pretendimeve të shteteve fqinjë.
Ky rilindës shkruante rreth ndarjes së territoreve shqiptare “Letër nga Janina” e cila u botua në gazetën e Stambollit “Basiret” më 21 prill 1878 me nënshkrim të deputetit nga Janina ”Ky lajm ka mbuluar në mjerim dhe në zi të gjithë shqiptarët. Megjithatë, ata prap ngushëllohen duke mos marrë këtë lajm për të vërtetë’, duke vazhduar ‘”Shqiptarët, të cilët në natyrën e tyre janë të lindur me vyrtytin e burrërisë e të trimërisë, nuk i janë nënshtruar asnjë kombi qysh prej kohërave të lashta” Artikulli Frëngjisht ”Shqipëria dhe Traktati i Shën Stefanit” u botua më 26 prill 1878 në revistën e përjavshme “Messager de Vienne” (lajmëtari i Vjenës) ku nënvizohej duke theksuar “ … Evropa e lirë dhe e qytetëruar nuk duhet të pajtohet me Traktatin e Shën Stefanit, sepse ky traktat nuk sjell çlirimin e popujve të lindjes, por nënshtrimin e njërit ndaj tjetrit, nënshtrimin e kombësive jo sllave ndaj kombësisë sllave, të popujve të vegjël ndaj popujve të mëdhenj, të popujve pa mbrojtje ndaj shteteve të fuqishme, të banorëve mysliman, ndaj popullsisë krishtere”.
Çfarë do të bëje Evropa, pyeste Abdyli për një komb të varfër dhe pa mbrojte, siç është Shqipëria ?
Artikulli i tretë greqisht u botua me një vonesë më 23 maj 1878, në një revistë kulturore “Kleio” që dilte në Trieshtë asokohe nën sundimin e Austro- Hungarisë
Abdyl Frashëri në këta tre artikuj në mënyrë koncize mundohej që ti bind se të drejtat e shqiptarëve janë edhe interes i vetë Ballkanit dhe Evropës. Ai po ashtu edhe mbi të drejtën historike argumentonte lashtësinë shqiptare. Këto pohime të Abdylit të cilat sipas dokumenteve të mëvonshme shihet se quan peshë dhe patën ndikim të madh. Për argumentimin e lashtësisë së shqiptarëve nuk la pa përmendur duke u referuar pohimeve të Homerit, Herodotit, Hesoidit, Polibit apo Strabonit.
Shikuar në kohën që u bënë këto shkrime, mund të konstatojmë se jehona e tyre pati ndikim të madh në qarqet evropiane por edhe të perandorisë .Pothuajse përherë të parë në mes të qendrave kryesisht si të Stambollit etj flitej për çështjen shqiptare, për jetën e tyre, historinë e tyre dhe atë nga një deputet i parlamenti Osman nga Janina.
Platforma e Komitetit të Stambollit, respektivisht e rilindësit Abdyl Frashëri filloi të zë vend të rëndësishëm dhe të jetë një zë i mirë edhe në gazetën prestigjioze në Stamboll “Tercuman-i Sark( interpreti i Lindjes), ku më 9 qershor 1878 kryeredaktor zgjidhet Sami Frashëri.
- Sami Frashëri në gazetën që drejtonte filloi me një seri shkrimesh duke mbrojtur çështjen shqiptare mbi baza shkencore e historike por edhe politike. Kjo ishte një kohë kur fillojnë shumë patriot nga vende të ndryshme si Arbëresh nga Italia apo edhe Greqia të mbrojnë çështjen shqiptare përmes shkrimeve të ndryshme. Në një mënyrë duke iu kundërvënë politikës shoviniste greke e po ashtu edhe penave të tjera që Shqipërinë e shihnin vetëm si nocion gjeografik.
Vlen për tu shtruar se në këtë periudhë historike shumë penda publicistike evropiane e në veçanti penda ballkanike (serbe dhe greke) për të justifikuar lakmitë e tyre ata shkruan në mënyrën më të vrazhdët për Shqiptarët. Ata theksonin se “nuk shin shqiptarët pasardhës ilir por turma barbarësh që u dyndën në Ballkan gjatë shekujve të parë të mesjetës së hershme”.
Sulmet e tyre, shpifjet, paraqitnin shqiptarët si njerëz me tipare të shëmtuar etj.
Kjo valë e publicistikës ballkanike e në veçanti Serbe e Greke të ndihmuar edhe nga një pjesë e penave Evropiane shtronte nevojën që patriotët shqiptar e sidomos Komiteti i Stambollit me në krye Abdyl Frashërin të vepronte me shpejtësi për të mos lejuar krijimin e një opinioni edhe ashtu jo të mirë për shqiptarët por tu kundërviheshin asaj.
Artikujt e Abdyl Frashërit konsistonin në një pikë: bashkimin e Vilajeteve shqiptare dhe çlirimin e saj nga perandoria Osmane
Në këtë tërbim te penave ballkanike Abdyl Frashëri fillon të shkruaj në gazetën “Messager de Vienne”.
Botoi gjashtë artikuj. Ai prekte në esencë çlirimin e shqiptarëve, lëvizjen kombëtare. Po ashtu me argumente të fuqishme, duke i vlerësuar lartë dhe me peshë pikëpamjet e disa historianëve evropian të kohës për autoktonin e shqiptarëve thekson ndër të tjera “ Shqiptarët e sotëm nuk janë gjë tjetër veçse ilirët e kohës antike dhe këta , nga ana e tyre, nuk janë veçse pasardhësit e pellazgëve të kohës parahistorike”. Ai vazhdon më tutje duke i përmendur figurat e njohura dhe të shquara si Aleksndrin e Maqedonisë, Pirron e Epirit dhe Skënderbeun. Nuk le pa përmendur edh kapedanë të tjerë , figura të rëndësishme deri në shekullin XIX të cilët lanë gjurmë si në aspektin politik, ushtarak e segmente të tjerë e që kishin peshë në proceset e kohës.
Këto punime të botuara në një mënyrë paraqesin edhe platformën politike të Komitetit të Stambolli. Dhe jo rastësisht ai tregon zgjidhjen. Tu epen të drejtat kombeve , ku do të mbretëroj paqja, nëse nuk bëhet kjo atëherë luftërat nuk do të ndalen dhe nuk do të ketë stabilitet dhe paqe në Ballkan. Kërkon nga Evropa që të mos lejoj copëtimin e Shqipërisë sipas interesave Serbe e Malazeze.
Abdyli vlerësonte drejt ndryshmet që po ndodhnin në Evropë. Duke parë se Anglia, Franca, Italia, Austria mendojnë se Perandoria Osmane është në shkatërrimin e saj, nyjën kyçe kundër pansllavizmit rus mund ta luaj vetëm kombi grek .
Abdyli vlerëson se kjo tezë ishte e gabuar, se as kombi grek e shqiptarë nuk mund të bëjnë gjë vetëm. Një ide interesante që ishte një sugjerim për këto shtete vlen të përmendët se: ne i kemi parë shpeshherë grekët të mashtrohen nga Rusia kurse shqiptarët asnjëherë”. Faktet historike dëshmojnë se në këtë mënyrë, me një trajtesë shkencore, historike e politike e ka trajtuar Pashko Vasa në traktatin “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët të botuar në frëngjisht dhe gjermanisht më 1879 në Paris dhe Berlin.
Abdyl Frashëri këto çështje i trajtoi më herët në gjasat artikujt në revistën “Messager de Vienne” në Vjenë.
Objektivi ishte shumë i qartë i të gjitha shkrimeve dhe i veprimtarisë politike të Abdyl Frashërit, në njërën anë të njoftonte opinioni e gjerë ndërkombëtar për të drejtat e shqiptarëve dhe në anën tjetër tu tërhiqte vërejtjen se territoret shqiptare nuk do të lejohen të bëhen pre e pazarllëqeve të armiqve. Duke vlerësuar fuqitë e mëdha të kohës se duhej të rishikoheshin vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, tani për Komitetin e Stambollit, por edhe për Lëvizjen Kombëtare shtroheshin detyra dhe obligime të reja. Dhe sidomos kur kihej parasysh se përgatitej të takoheshin fuqitë e mëdha në Berlin dhe të rishikonin edhe njëherë hartën ballkanike.
Pozita e shqiptarëve respektivisht Shqipërisë para Kongresit të Berlinit ishte tepër e disfavorshme. Prandaj Abdyl Frashëri u fokusua në afrimin midis programeve të rrymës patriotike revolucionare dhe qarqeve patriotike të modernizuara, ku ishin personalitete të respektueshme dhe me ndikim në këtë kohë si Ilaz Pashë Dibra, Ali Pashë Gucia, Hasan Pashë Tetova, Avdulla Pashë Dreni, Abedin Pashë Dino, Omer Pashë Vrioni, Selim Beg Bushati etj. Abdyl Frashëri edhe pse i shihte divergjencat midis rrymave që ekzistonin, mendonte se ato do të zgjidheshin me krijimin e Lidhjes Shqiptare, me bashkimin e tyre dhe unifikimin e mendimit politikë e atdhetar
