Traktati i Shën Stefanit, i 3 mars 1878, më nenet dhe paragrafët e judikaturës së diplomacisë evropiane, ishte dhe mbeti një kob dhe tragjedi kontinuele për territoret dhe popullatën autoktone të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Tradhtia në arenën diplomatike të kancelarive evropiane, do të ishte për më tepër një vendim i vrazhdë në ndërgjegjen e vrarë të neokolonialistëve të fuqive të mëdha evropiane!
Ata burrështetas të atyre vendeve, të cilët e kishin marr atë vendim brutal ndaj shtetit dhe popullatës shqiptare, do të zbatohej pikë për pikë dhe nën për nen edhe në praktikë. Dhe se kreatorja e të gjitha të këqijave, ishte Kriza Lindore më 1875-1878, porse promotorja dhe shtytësja kryesore ishte Porta e Lartë, e cila i bëri gjithmonë lëshime të një pas njëshme favoreve djallëzore të Serbisë së Millan Obrenoviqit, Malit të Zi të Krajl Nikollës nga Cetina, Bullgarisë të Çartoriskit dhe Greqisë të Jani Koles me Magali-idenë e tij, që ishte në dëm të trojeve të arvanitasve nga Çamëria dhe jugut të Shqipërisë apo të Vorio-Epirit në tërësi.
Në Traktatin e Shën Stefanit dhe Kongresin e Berlinit, vullneti i shqiptarëve si kolektivitet etnik nuk u përfill fare dhe se asnjë përfaqësues i tyre legjitim nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, nuk u ftua që të jetë partner i barabartë në ato bisedime rreth fatit tonë. Kjo u bë nga qendrat e vendosjes evropiane me të vetmin qëllim siç e kemi thënë edhe më lartë se në një të ardhme të përafërt do të bëhej kusuritja e pazareve të tyre në dëm të tokave shqiptare. Shkurt Shqipëria ishte shndërruar në monedhë tregu për kusuritjen e pazareve të pangopura të kolonialistëve dhe hegjemonistëve të Fuqive të Mëdha të Evropës.
Ne sot stërnipërit e gjyshërve tanë muhaxhirë të cilët u shpërngulën si jetimë se baballarët e tyre nga trojet etnike të Shqipërisë së Vjetër Verilindore, ishin vrarë nëpër betejat e shumta me ushtrinë vrastare të shkaut. Ne pasardhësit e tyre që jemi sot në Kosovë, Maqedoni në Kosovë Lindore dhe gjithkund nëpër botë kërkojmë që të rishqyrtohen gabimet e bëra karshi trojeve tona etnike si në; Nish, Toplicë, luginën e Timokut, Tërnit, Vidinit, Krushevacit, Leskovçës, Vrajës etj. Nga vet ata që kishin gabuar aq rëndë ndaj neve shqiptarëve.
As Bibla,Talmundi dhe Kurani, këtë padrejtësi përmasave tragjike nuk e pranojnë, që një popullate atëbotë prej 813.000 banorëve të saj t’i bëhet një e padrejtë fatale përmasave golgotjane. Sot këta muhaxhir që jetojnë nëpër Kosovë dhe anekënd nëpër botë me qira kërkojnë nga bota e sotme “demokratike” të rikthehen kolektivisht nëpër pasuritë e tyre të patjetërsueshme si në: Nish, Toplicë, Luginën e Timogut dhe në at të Krushevacit, AAk Pallangës, Ternit, Vidinit, Pirotit, Kurshumlisë, Prokupjes, Leskovçës, Vrajës etj. Se një fjalë e Zotit nëpër librat e shenjta thotë: “ Në qoftë se një popull i bënë keq një popullit tjetër, nga i Plotfuqishmi ky i fundit keq bërsi është i gjykuar në humbjen e vazhdueshmërisë gjenetike të tij. Dhe as ai që ia uzurpon pasurinë dhe lirinë tjetërkujt, nuk mundet as ai vet të jetë i lirë dhe i qetë”.
Ata sot nuk duhet të druhen që t’i arsyetojnë gabimet e bëra ndaj popullatës të Shën Konstandinit nga Naaissusi më atë shprehjen e tyre të pazakonshme. “Se vullkanit të fashitur tash e sa vite s’munden t’ia heqin kapakun se prapë flaka dhe tymi i tij do të ringjallej”, ata ndoshta sot nuk munden ta zbulojnë vullkanin e tyre të fashitur për momentin ama nesër me siguri duhet ta bëjnë një punë të tillë, deshën apo nuk deshën ata që më së tepërmi gabuan karshi çështjes tonë kombëtare. Sepse vullkani alegorik tek ne muhaxhirët që e kemi një grusht toke dhe një rreze dielli në zemrat dhe shpirtrat tonë nga Shqipëria e Vjetër Verilindore, nuk do të shuhet kura-kurës dhe për jetë të jetëve. “Kur ne shqiptarët i apelojmë botës që ndaj nesh gjatë historisë janë bërë padrejtësi në kafshimin etnik ndaj trojeve tona shqiptare dhe synojmë të jemi në kufijtë të paraardhësve tanë pellazg, atëherë ajo ka të drejtë të thotë se ne kërkojmë “Shqipërinë e Madhe”.Përndryshe askush nuk ka të drejtë të na akuzojë pse ne kërkojmë kufijtë tanë etnik të vitit 1878, pikërisht para 130 vjet më parë, ku fuqitë e mëdha na e copëtuan kombin tonë padrejtësisht”[1].
Edhe Dr. M.Risvanolli në shënimet e tija jubilare rreth veprimtarisë së Ahmet efendi Koronicës, rreth Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Traktatit të Shën Stefanit dhe Kongresit të Berlinit, si antipod i shkeljes, copëtimit dhe gllabërimit të mëtutjeshëm të integritetit dhe sovranitetit të tokave shqiptare thotë: “Traktati i Shën Stefanit e ashpërsoi edhe më tepër gjendjen edhe ashtu të tendosura në Shqipëri të cilën e përfshinë valë të mëdha protestash kundër copëtimit të tokave shqiptare nga shtetet gllabëruese fqinje.
Nëpër shumë qytete shqiptare u formuan komisione vendore, të cilat i organizonin forcat ushtarake për mbrojtjen e tokave të tyre, pastaj bëhej mbledhja e ndihmave materiale për muhaxhirët (e Shqipërisë së Vjetër Verilindore v. a.) që bridhnin rrugëve. Pastaj bëhej edhe grumbullimi i armatimit dhe i ushqimeve për forcat e armatosura vullnetare të vetëmbrojtjes. Kjo atmosferë e kishte përfshirë qysh në prill të vitit 1878, Gjakovën me rrethinë e saj”[2]
Sipas një burimi serb nga Peja, shqiptarët kishin vendosur të mblidheshin të gjithë, “i madh e i vogël dhe ta sulmonin Serbinë… dhe se krerët e Pejës shkuan në Rekë dhe në Gjakovë për ta lidhur besën dhe pastaj për t’u nisur pas disa ditësh,[3] (për në Shqipërinë e Vjetër Verilindore, si për në Toplicë, Nish, Prokupje, Pirot, Kurshumli, pastaj nëpër luginat e Krushevcit, Timokut, Leskovçës, Vrajës etj. v. a.). Në fund të prillit në këshillimet që u mbajtën në Gjakovë, ku kishin marrë pjesë përfaqësuesit nga Luma, Dibra dhe Tetova, u vendos që për shkak të rrethanave të krijuara politike të ndërpriten hakmarrjet dhe armiqësitë tjera. Pastaj të mos dërgoheshin rekrutë dhe të mos paguheshin tatimet dhe taksa tjera që i kërkonte Porta e Lartë, mandej çdo fis obligohej të përgatiste rezerva si në armatim dhe në ushqime[4].
Në këtë mbledhje gjithashtu, u shqyrtua mundësia e mbajtjes së një kuvendi në të cilin do të merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha viseve shqiptare. Kuvendi i përmendur do të mbahej në Prizren ose në Lumë në fillim të majit 1878, ku do të miratoheshin vendimet përfundimtare mbi gjendjen e mjerë në të cilin ishte katandisur vendi.
Në rast se sulltani nuk do t’i përfillte kërkesat e kuvendit të ardhshëm atëherë lëvizja e deriatëhershme kundër qeverisë së Stambollit, do të shndërrohej në kryengritje të hapët të armatosur[5]. Pastaj, krerët e lëvizjes popullore në Gjakovë, pas përgatitjeve konkrete që bënin për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë, iu drejtuan me protesta edhe fuqive të mëdha kundër vendimeve të padrejta të Marrëveshjes së Shën Stefanit, që i kishte shkelur të drejtat më elementare njerëzore të popullit shqiptarë[6].
-Sipas një burimi serb, më 10 maj 1878, në Gjakovë ishte mbajtur një mbledhje ku morën pjesë krerët e Gjakovës të Pejës dhe të Prizrenit. “Me propozimin e Haxhi Zekës, ishte vendosur që të çoheshin në kryengritje kundër Portës së Lartë të gjithë luftëtarët e aftë për armë prej moshës 7 deri më 70 vjeç”[7]. Më pastaj lëvizja kishte marrë iniciativë për thirrjen e një kuvendi mbarëkombëtarë, i cili e kishte marrë nismën për formimin e Lidhjes Shqiptare. Ajo qysh në fillim nuk pati ndonjë vështirësi për t’ia arritur këtij qëllimi, sepse ajo qysh më parë e kishte zgjedhur një komision të posaçëm për organizimin praktik të një kuvendi mbarëkombëtarë.
Ne sot, dimë shumë pak për numrin dhe emrat e anëtarëve të tij.
Dihet vetëm se shumica e tyre ishin nga Prizreni dhe Gjakova, prej tyre ne e njohim vetëm se Ymer efendi Prizrenin, dhe Ahmet efendi Korenicën. Ky komision e kishte për detyrë t’i ftonte zyrtarisht të gjitha krahinat e vendit për t’i dërguar delegatët e tyre për në kuvendin kombëtarë që do të mbahej në Prizren, në datën që do ta caktonte vetë ky komision përgatitor[8]. Sipas disa autorëve kah fundi i marsit më 1878 në Gjakovë u mbajtur një mbledhje me përfaqësuesit e Shqipërisë Veriore, në të cilën u vendos që të ftoheshin përfaqësuesit e të gjitha viseve shqiptare në një kuvend të përgjithshëm, i cili do të mbahej më 10 qershor të vitit 1878, në prag të mbajtjes së kongresit të Berlinit. Ahmet efendi Korenica, bashkë me Abdyl Frashrin, Iljaz Pashë Dibrën, Sheh Mustafë Tetovën, Ali bej Gucinë etj. ishin ftuar në Stamboll te Sulltani, kur e panë se ai po e zvarriste me qëllim audiencën, ishin nisur për në Kosovë në mëngjes më 8 qershor. Në Selanik u bashkuan me ta edhe delegatët e tjerë të Vilajetit të Janinës, ndërsa në Prizren arritën në mbrëmje më 9 qershor 1878[9].
-Sipas Lipiçit të gjithë anëtarët e lartpërmendur, “kishin qenë kajmekam rajonal apo edhe më tutje gjendeshin në pozita të njëjta, me përjashtim të A. Korenicës. Ku sipas J. H. Vasileviqit, ishte anëtar kryesor në këshillin e degës së Lidhjes Shqiptare për Gjakovë dhe rrethinën e saj. Pastaj sipas një raporti dërguar Qeverisë serbe nga Prizreni, ku thuhet se kontribut të madh në organizimin e kuvendit themelues të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dha, Ahmet efendi Korenica. I cili kishte ardhur në Prizren nga Selaniku, për t’i tubuar njerëzit nga e tërë Shqipëria Veriore, për luftë të armatosur kundër Serbisë dhe Malit të Zi, të cilët shtete në mënyrë të dhunshme dhe pa kurrfarë mëshire disa muaj më parë se të mbahej Lidhja Shqiptare e Prizrenit. I kishin dëbuar nga trojet e tyre etnike të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Ai gjithnjë sipas këtij raporti i kishte ftuar telegrafisht në një kuvend të përbashkët të gjithë krerët përparimtar nga të gjitha qytetet e Rumelisë, Shqipërisë, Bosnjës dhe Hercegovinës etj. Konsulli, austro-hungarez me seli në Shkodër z. Lipiç, e radhiste Ahmet efendi Korenicën, gjykatësin e Gjakovës dhe njëri ndër figurat më të shquar që merrnin pjesë në Kuvendin e Përgjithshëm në Prizren, krahas Ali beg Gucisë, Iljaz Pashë Dibrës, Hasan Pashë Tetovën, Abdulla Pashë Drenin, Shaqir beg Currin, Binak Alijën etj[10].
Duhet potencuar se për caktimin e programit të Lidhjes Shqiptare, që kishte filluar menjëherë pas themelimit të saj, aty ishin shprehur në mënyrë shumë të vrazhdë dallimet që ekzistonin edhe më parë mes tri rrymave brenda për brenda Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, siç ishin: rryma patriotike, rryma sulltaneshe dhe rryma e moderuar. Interesi i përbashkët që i bashkoi këto tri rryma shqiptare, ishte ruajtja e kufijve të Perandorisë Osmane, që ishin cenuar nga Traktati i Shën Stefanit. Sulltani me përkrahësit e tij dëshironte formimin e një lidhje islamike të kontrolluar nga Stambolli, në të cilën do të bashkoheshin myslimanët e
Ballkanit në luftë për ruajtjen e tërësisë territoriale të Perandorisë Osmane.
-Duhet cekur se në përpjekjen për caktimin e programit të Lidhjes që kishte filluar menjëherë pas themelimit të saj, u shprehën në mënyrën më të vrazhdë dallimet që ekzistonin edhe më parë midis atyre tria rrymave shqiptare. Rryma sulltaneshe dhe ajo e moderuar e kishin interesin e tyre të përbashkët në Lidhjen Shqiptare, ajo ishte dhe mbeti ruajtja dhe mbrojtja e kufijve të Perandorisë Osmane. Siç thamë edhe më lartë ishin cenuar nga Traktati i Shën Stefanit të 18 shkurtit gjegjësisht sipas kalendarit të ri më 3 mars të vitit 1878. Sulltani me përkrahësit e tij dëshironte formimin e një lidhjeje të kontrolluar nga Stambolli, në të cilën do të bashkoheshin myslimanët e Ballkanit në luftë për ruajtjen e tërësisë territoriale të Perandorisë Osmane. Rryma e të moderuarve, e cila e pranonte formimin e një lidhjeje të përgjithshme me karakter kombëtar, e pranonte në parim idenë e formimit të një vilajeti të përbashkët shqiptarë, mbi bazat e një autonomie administrative dhe kulturore, e cila duhet të krijohet me pëlqimin e sulltanit. Ata mendonin se me krijimin e këtij vilajeti shqiptarë nuk do të bihej ndesh me interesat e Perandorisë Osmane, po të merrej parasysh rreziku që po i kanosej copëtimit të saj, kryesisht trojeve shqiptare në veçanti. Pastaj këtu i dashur studiues dua ta nënvizoj një gjë se ne shqiptarët në administratën civile dhe në atë ushtarake të Perandorisë Osmane, i kishim 24 pashallarët tanë. Dhe, pse ne shqiptarët nuk qemë këmbëngulës ndaj kërkesave tonë Kombëtare Shqiptare nuk na ka faj askush. Se ne dëshirojmë që ta kemi edhe pasurinë edhe lirinë në të njëjtën kohë, këto shprehje janë antipod e njëra tjetrës.
Vetëm se rryma patriotike shqiptare e Lidhjes së Prizrenit, e kishte përqafuar platformën politike të Komitetit të Stambollit për formimin e shtetit autonom shqiptarë si fazë e parë për formimin e shtetit të pavarur. Kjo rrymë gjeti pika të përbashkëta me të moderuarit të cilët edhe ata nuk pajtoheshin me platformën politike të qarqeve sulltaneshe. Kjo do të shprehej me protestat e shumta që i dërgoheshin Portës së Lartë dhe fuqive të mëdha evropiane nga frika se Lëvizja Shqiptare, që ishte kundër Traktatit të Shën Stefanit, mund t’u dilte nga dora. Sulltani nga fundi i majit 1878, i ftoi në Stamboll, personalitetet më të shquara të jetës politike shqiptare, në mesin e të cilëve ishte edhe vet Ahmet efendi
Shtëpia e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, atëbotë ishte njëra ndër medresetë Ruzhdije të Prizrenit, në godinën e së cilës më 9 qershor 1878. Ishte mbajtur dhe i kishte zhvilluar punimet e saja Itifati.
Korenica. Për ta penguar dhe sabotuar formimin e një lidhjeje e cila nuk do të ishte nën kontrollin e tij. Por, siç e pamë më lartë, ata ishin nisur për në Kosovë pa lejen e sulltanit dhe e formuan Lidhjen e Prizrenit dhe se lufta e ashpër politike do të zhvillohej brenda për brenda Kuvendit të Përgjithshëm me rastin e miratimit të dokumentit të parë të Lidhjes të Kararnamesë (programit), të propozuar nga rryma sulltaneshe dhe atë dokument do ta nënshkruanin vetëm se 49 veta nga 110 sa ishin në Kuvend. Nga 11 delegatët e Gjakovës atë e nënshkruan vetëm 4 veta, Ahmet efendi Korenica së bashku me Sulejman Vokshin, Bajram agë Gashin, Shaqir agë Currin, Binak Alinë, Ali Ibrën dhe Metë Ali beun, nuk e kishin nënshkruar atë Kararnamenë turke, që e kishte për qëllim t’i jepte Lidhjes karakter islamik. Atë e kishte nënshkruar vetë se Abdullah Pashë Dreni, Mahmut Shaqir beu, Ahmet Hamdiu dhe Mehmet Kahremani[11].
Këtu duhet potencuar edhe e dhëna se më 6 shtator të vitit 1878, në Gjakovë në sarajet e tija ishte rrethuar nga forcat vullnetare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Njëri nga udhëheqësit e rrymës sulltaneshe Abdulla bej Dreni, ku në shtëpinë e tij, do të vritej si murtat i Turqisë miku i tij Ali Pashë-Maxharri. Ama edhe koka e Abdulla bej Drenit do të përfundonte e
ngulur në hu gardhi nga djemtë e memleqetit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Edhe në këngën popullore kjo ngjarje këndohet kështu:
Të shtatë kralat rrehin telin:
Koka mbledhur tanë Pezreni!
Ni murtat çi çoj dovleti,
Ra n’Xhakovë t’u Abdulla Begi.
Islam Aga n’Teqe t’Shehjit,
Po i thrret Abdulla Begit:
Priti djemt e mimleqetit,
T’u kanë rrasë, në derë t’haremit,
T’u kanë rrasë, tu kanë afrue,
Me i pasë kraht me fluture,
Gjallë prej kulls s’ju lamë me shkue:[12]
Në këshillin e përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare bënin pjesë përfaqësuesit e të gjitha rrymave politike, madje edhe sulltanistët, të cilët qëndruan edhe për një kohë të gjatë në radhët e Portës së Lartë, megjithëse kishin pësuar disfatë politike. Ne në këtë punim historik, do t’i përmendim vetëm se emrat e përfaqësuesve të rrymës radikale midis të cilëve figuronte edhe emri i Ahmet efendi Korenicës, pastaj ishin edhe emrat si: Abdyl Frashri, Ymer Prizreni, Sylejman Vokshi, Haxhi Zeka, Haxhi Shabani,Binak Alija,Ali Ibra dhe Sylejman Bej Kosova nga Nishi etj[13]. Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes pasi i zgjodhi organet ekzekutive, ajo e miratoi një vendim, sipas së cilës të gjithë anëtarët e tij, duhej të shpërndaheshin nëpër krahinat e tyre, për t’i organizuar degët e Lidhjes Shqiptare dhe për t’i realizuar në çdo krahinë detyrat konkrete politike, organizative dhe ushtarake që dilnin nga dokumentet e miratuar në Kuvendin e Përgjithshëm gjatë punimit tre javore të tij. Në Prizren qëndruan vetëm se shtatë anëtarë të Komitetit Kombëtarë që e kishin për detyrë t’i ndiqnin dhe koordinonin punët ditore[14].
-Së bashku me delegatët tjerë nga Gjakova, ishte kthyer edhe Ahmet efendi Korenica, ku e kishin themeluar degën e Lidhjes Shqiptare, e cila do t’i përfshinte trevat e Gashit, Krasniqes, Hasit, Bytyçit, Rekës, Dushkajës etj. Ndërsa kryetar i parë i degës në Gjakovë ishte Abdullah Pashë Dreni që i takonte rrymës sulltaneshe të Lidhjes Shqiptare. Ndërsa, Ahmet efendi Korenica,Sulejman Vokshi,Haxhi Zekën,Abdyl bej Frashri, Binak Alija, Ali Ibra Sylajman Bej Kosova nga Nishi etj. I takonin krahut patriotik dhe luanin një rrol vendimtarë në veprimtarinë politike në degën e Lidhjes Shqiptare për Gjakovë. Që u vërejt shumë shpejt pas ardhjes së Mehmet Ali Pashë-Maxharrit në Shqipëri si i deleguar i Portës së Lartë, për këtë shkruam më lartë. Sipas disa burimeve arkivale, kadiu i Gjakovës, sipas të gjitha gjasave e kishte pasur fjalën kryesore në degën e Gjakovës, kur dihej se Sulejman Vogshi ishte i zënë me punë të shumta në këshillin kryesor të Lidhjes Shqiptare.
Në një raport të togerit Roos të Blandesburgut, dërguar majorit Willson nga Selaniku,oficeri anglez flet për karakterin e programit dhe udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Si udhëheqës në Prizren e përmend Haxhi Ymer-Zekë efendiun dhe Ymer efendi-Prizrenin, ndërsa për regjionin e Prishtinës e përmend myftiun e këtij qyteti dhe Zija Begun që ishte një shqiptar shumë i pasur me prona tokash në Prishtinë dhe për rreth saj. Më tutje vazhdon se në Pejë dhe Gjakovë janë emra tjerë të cilët nuk i di, porse edhe këta shqiptar janë persona me mjaft influencë, ndërsa trojet e Shqipërisë së Vjetër Verilindore i përfaqësonte Sylejman Bej-Nishi.
Vendimet e Kongresit të Berlinit qershor-korrik,muhaxhirët i pritnin me padurim që të përfundonin në favor të tyre sepse ishin dëbuar pa kurrfarë arsye nga vatrat e tyre autoktone. Në shtytjen dhe përkrahjen që Qeverisë Serbe atëbotë ua kishin dhënë fuqitë e mëdha evropiane e në rend të parë Rusia Cariste. Edhe kryetari i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Abdyl Frashri, atëbotë do të shkruante për politikën dyfytyrëshe dhe mjaft perfide të Evropës dhe dredhive të diplomacisë ruse ku thotë: “Rusia ka filluar të luajë një rol të dyfishtë, për t’u bashkuar me popujt tjerë sllavë dhe ta fuste nën zgjedhën e saj Azinë dhe lindjen, me qëllim që një ditë, jo shumë të largët me hordhitë e saja të egra si të kozakëve dhe zabarozhëve do ta pushtonin ose të paktën ta kërconin, dhe tmerronin dhe zinin në mat pozicion tërë perëndimin. Shqipëria ishte i vetmi vend dhe shqiptarët i vetmi komb që mund… t’i bëjë ballë përparimit të shpejtë të sllavizmit. Megjithatë, përfundon ideologu i Rilindjes, Shqipëria ishte i vetmi vend që e luajti këtë rol kaq të dobishëm për njerëzimin, duhej që edhe fuqitë e mëdha t’i merrnin disa masa në dobi të saj. Se do të vij dita kur Evropa do të bindet se shqiptarët i shërbejnë çështjes së njerëzimit dhe të qytetërimit më mirë se çdo popull tjetër i Lindjes, se ata do të jenë kurdoherë pararoja më e sigurt e Evropës me të cilën ka afërsi në gjak, ngjashmëri në gjuhë dhe pjesërisht në fe”[15].
Edhe pas ngritjes së çështjes shqiptare pranë fuqive evropiane, në Kongres të Berlinit, gjatë punimeve të tija plenare vullneti i shqiptarëve të shpërngulur dhunshëm nga Shqipëria e Vjetër Verilindore. Nuk u murr as edhe për së afërmi në konsideratë dhe as që u krijuan ndonjëherë mekanizma përkatës dhe të nevojshëm për implementimin e nenit 39 të Kongresit të Berlinit. Që parashikonte dhe sanksiononte një kthimin të muhaxhirëve tanë në Shqipërinë e Vjetër Verilindore, nëpër shtëpitë dhe pasuritë e tyre të tundshme dhe nëpër ato të patundshme. Kështu ne muhaxhirët stërnipërit e gjyshërve tanë, jetimë mbetëm edhe më tutje me qira nëpër tokat dhe vendet e shqiptarëve vendor, se ne jetimë mbetëm dhe na strehuan vendorët se baballarët tanë ishin vrarë etje duke luftuar për t’i mbrojtur trojet tona të vjetra etnike në memleqet. Ata luftuan atje sa me shkiet dhe malazezët karpatjan por edhe më tepër me vullnetarët kozakjan dhe zabarozhët rus. Ne mbetëm muhaxhirë, një shekull e më tepër, duke pritur dhe shpresuar se një ditë edhe neve pasardhësve të muhaxhirëve të vjetër do na buzëqeshë një fat tjetër më i lumtur se ky i tanishmi. Dhe, se ata që na e kishin krijuar këtë fat të sotëm do të vinin në mend dhe do t’i rishqyrtonin gabimet tragjike të bëra ndaj nesh dhe territoreve tona të stërlashta të Shqipërisë së Vjetër Verilindore.
Besojmë se një ditë do të krijohen kushte dhe rrethana të favorshme qofshin ato paqësore me marrëveshje bilaterale apo edhe me dhunë vetëm e vetëm, për tu kthyer nëpër pasuritë tona që disa gjer më tani janë mbetur djerrina ndërsa të tjerat ato më të mirat janë zaptuar pa të drejtë nga bishat e egra sodomiste të Karpateve si në: Toplicë, Nish, pastaj luginat e Timokut,Krushevcit,Zhupës (famullisë) të Siçevës,Leskovçës,Vrajës etj.
Sipas Dr. S. Ukës, se Kongrese i Berlinit, qershor-korrik, nuk ishte thelluar atëbotë sa duhej rreth vendimeve që u sollën, gjatë punimeve të tija. Pastaj edhe deklaratat shterpe dhe mjaft tendencioze si ato të M. Obrenoviqit, njashtu edhe ato të Kongresit të Berlinit, ku thuhej decidivisht se njerëzit mund të jetojnë ku të duan në Principatën e Serbisë. Ishin të kota, ngase nuk ndodhi ashtu, sepse qarqet qeveritare serbe, duke e hetuar këtë mos precizitet dhe mos interesim të duhur për popullatën muhaxhire dhe vatrat e tyre autoktone, lidhur me nenin 25 dhe 39. Qarqet shoviniste të borgjezisë serbe me M. Obrenoviqin në krye, vendosën që t’i dëbojnë dhunshëm edhe ata shqiptarë që ende kishin mbetur aty nëpër pasurit e tyre të patjetërsueshme.
Edhe Dr. Jovan Ristiqi, në veprat e tija të cituara për nenin 39 të Kongresit të Berlinit shprehet kështu: “myslimanët të cilët dëshirojnë të jetojnë përtej kufirit serbo-turk, mund t’i mbajnë pasuritë e veta dhe mund t’ua japin ato të tjerëve me qesim”[16]. Mirëpo aty nuk thuhet se a kanë pasur muhaxhirët e dëbuar dhunshëm të drejtë që të ktheheshin dhe të qëndrojnë aty, me këtë mos precizitet të prerë u dha qarqeve serbe për t’i larguar edhe ata shqiptarë që kishin mbetur aty dhe të tjerët që ishin fshehur nëpër male gjer në përfundimin e luftës së paraparë. Dhe se shqiptarët e Shqipërisë së Vjetër Verilindore, u dëbuan për të dytën herë me topa që andej, e kjo do të njihej edhe si shpërngulja e dytë e dhunshme gjatë verës të vitit 1878.
Në fund për sendërtimin e nenit 39. nuk ishte ndërmarrë pothuajse asgjë dhe se kjo tolerancë e kongresit u hetua nga shtetet dhe qeveritë fituese të luftërave ballkanike. Pastaj vetë Kongresi i Berlinit ishte për formimin e një komisioni tri palësh osmano-serbo-bullgar, e që duhej të vepronte në teren brenda tre vjetësh. Porse ky veprim nuk dha rezultate të pritura, së paku jo në favor të shtresave të gjëra muhaxhire, nga kjo mundë të shihet se të drejtat legjitime për t’u kthyer nëpër vendbanimet e veta, patën veçanërisht shqiptarët e Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Sepse shqiptarët etnik të atyre trojeve nuk ishin pushtues siç ishin sllavët e jugut dhe të lindjes mes shekullit VII-VII dhe turqit senxhuk në shekullin e XIV. Këta të fundit turqit në fillim të shek. XX shkuan, kurse serbët e Karpateve, uzurpatorët e tokave të Arbrit, mbetën edhe më tutje, duke i sjellë shqiptarëve vetëm se kob dhe hata të mëdha! Qysh në fillim na i dogjën dhe poqën në zjarr dhe hekur mbi 700 vendbanimet tona autoktone me më tepër se 813.000 banorët e saj u dëbuan dhe se, “me largimin e shqiptarëve nuk mbetën të lindërsuara vetëm disa vendbanime e fshatra por mbetën edhe treva të tëra”[17].
Maj, Preshevë 2014.
Autori është i burgosur politikë, njëherit edhe kryetar i “Shoqatës së
Muhaxhirëve” për Kosovën Lindore me seli në Preshevë.
[1] Ramiz Lushi, E korresponduar nga Dardania; Tiranë, Frankfurt, New Jork, Melburn, Cyrih,1998.
[2] Raport i Lipiçit konsullit Austro-Hungarez, Andrashit, Shkodër 11 maj 1878 dhe Raporti i Jelinekut, dërguar Andrashit, Prizren 14 maj 1878. AIHT. Leka 544, B. Hrabak Prvi izveštaji str. 237. dhe Kristo Frashri, LSHP I. Cf. Raport i Steiqit. DA. SIP. etc.
[3] Komuna ortodokse e Pejës,mitropolitit Milentije në Prishtinë,Pejë 5-18 prill 1878 Protokol pis.Opšt.Peći 1870-1880.Prirediti Jovan Pejin i M.Petrović.Priština 1992 str.82.
[4] B. Hrabak, Prvi izveštaj str. 237. Kristo Frashri, LSHP. I. fq. 162.
[5] Ibid Cf.Jelineku,Andrashit,Prizren 14 maj 1878;Lippih, Shkodër,18 maj 1878. AIHT.
[6] Shiqo raporte të shumta të diplomatëve të huaj nga Prizreni dhe Shkodra nga Leka, në Akta të Rilindjes Kombëtare Shqiptare në Shqipëri, në vitet e L. Sh. të Prizrenit etj.
[7] Raport i Steiqit, Prizren 15.XI.1878, pastaj 26.VI.1878 DA, SIP.
[8] Kristo Frashri SHP I. 170. Cf. Jovan Hadži-Vasiljević, Arbanaška Liga, 1909 str. 37, 41 i 72. Xh Belegu Lidhja e Prizrenit, Fq.17. G. Senković Albanija V- period Vast. Krizz. 102.
[9] Lippich, Shkodër, 22 qershor 1878. AIHT. Kristo Frashri LSHP I. 197
[10] Dr. J. H. Vasilević, Arbanaška Liga, Raport od Stejića, DA, SIP.
[11] Kristo Frashri, Lidhja Shqiptare e Prizrenit I. 191.
[12] Këngë Popullore të Rilindjes Kombëtare. Prishtinë,1978. fq. 172-173.
[13] Kristo Frashri, Lidhja Shqiptare e Prizrenit I. fq. 203.
[14] Po aty, fq. 204-225.
[15] Prof. dr. Kristo Frashëri, Abdyl Frashëri 1839-1892. Tiranë,1984 fq. 146,149,151.
[16] Dr. Jovan Ristić, Diplomatska istorija Srbije, Beograd,1896.
[17] Dr. J. H. Vasiljevič, cit. dela, Beograd,1909. str. 107.
