Nga Flori Bruqi
Umberto Eco (lindur më 5 janar 1932) është një studiues Italian i semiotikës mesjetare, filozof, kritik letrar dhe novelist, më së shumti I njohur për romanin “Emri i Trëndafilit” (Il nome della rosa) i botuar në vitin 1980. Romani është një mister intelektual që përzjen semiotikën në një vepër letrare, analizën biblike, studimet mesjetare dhe teori mbi letërsinë. Ai ka shkruar gjithashtu tekste akademike, libra për fëmijë dhe shumë ese. Eco është president i Scuola Superiore di Studi Umanistici në universitetin e Bolonjës, anëtar i Accademia dei Licei dhe Bursist Nderi në kolegjin Kellogg në Universitetin e Oksfordit.
Eco ka lindur në Alessandria në rajonin e Piemontes në Italinë e veriut. Eco mori arsimin bazë pranë urdhërit Salezian. I ati i sugjeroi Umbertos të studionte për jurist por ai u rregjistrua në Universitetin e Torinës për të studiuar filozifinë dhe letërsinë mesjetare. Ai e shkroi tezën e vet të diplomës mbi Tomas D’Akuinin dhe fitoi diplomimin në letërsi në vitin 1954. Gjatë kësaj kohe, Eco u largua nga Kisha Katolike pasi pësoi një krizë besimi. Ai punoi si redaktor kultute te Radio Televizioni i Italisë (RAI) dhe si profesor në Universitetin e Torinos.
Një grup avangardë artistësh, piktorësh, muzikatësh dhe shkrimtarësh, me të cilët u miqësua gjatë punës te RAI, të quajtur “Grupi 63”, patën një ndikim të madh te karriera e tij e ardhshme si shkrimtar. Libri i tij i parë. “Il problema estetico in San Tommaso”, i cili qe një variant i zgjeruar i tezës së tij të doktoraturës u publikua në vitin 1956.
Në vitin 1962, Eco u martua me Renate Ramge, një mësuese gjermane e artit, me të cilën ka një vajzë dhe një djalë. Ai jeton pjesërisht në Milano dhe pjesërisht në shtëpinë e vet të pushimeve pranë Riminit. Ai zotëron një bibliotekë me 30 mijë volume në Milano dhe një tjetër me 20 mijë volume në Rimini.
Veprat
Më 1959 ai publikoi librin e tij të dytë Zhvillimi i Estetikës Mesjetare, “Sviluppo dell’estetica medievale”, libër që bëri të ditur njohuritë e tija të thella mbi mesjetën. Pasi kreu shërbimin ushtarak, ai u largua nga RAI në vitin 1959 dhe filloi punë si redaktor Senjor i librave jofiction te shtëpia botuese Bompiani, punë që e kreu deri në vitin 1975.
Kryevepra e tij “Emri i Trëndafilit” u publikua në vitin 1980. Romani është një mister historik i vendosur në një manastir të shekullit të 15-të. Prifti françeskan Uilliam I Baskervilit, i ndihmuar nga asistenti i tij Adso, një rishtar Benediktin, heton një seri vrasjesh në manastir ku po zhvillohet një debat i rëndësishëm fetar. Eco është veçanërisht i zoti në përkthimin e debateve të jetës fetare të mesjetës dhe herezive në një debat modern politik e ekonomik, i cili bëhet i kuptueshëm edhe për lexuesin që nuk është teolog.
Romani mbart shumë referenca direkte ose indirekte, të cilat kërkojnë në vetvete një punë hetimore nga ana e lexuesit për t’u zbuluar. Vetë titulli nuk është i shpjeguar në roman por gjithsesi i bën jehonë fjalëve të Shekspirit “Një trëndafil me çfarëdolloj emri tjetër do të mbante erë djersë”. Uilliami i Baskervillit është një anglez i prirur nga llogjika me pasion për librat dhe që më pas verbohet nga ky pasion.
Personazhi është një referencë mirënjohëse për Jorge Luis Borges, i cili ka ushtruar ndikim të madh te Eco. Borges bëri një jetë murgu dedikuar pasionit të tij për librat deri sa u verbua. Uilliami, personazhi i Eco-s, është njëkohësisht një murg dhe një hetues dhe emri i tij i bën jehonë gjithashtu Sherlok Holmsit, veprës së Arthur Conan Doyle. Misteri që shoqëron vrasjet në manastir është huazuar nga Përrallat Arabe, “Një mijë e një net”.
Romani u transformua si film me të njëjtin titull me aktorët Sean Connery, F. Murray Abraham dhe Christian Slater. Filmi merret me temën e misterit dhe vrasjeve pa hyrë në detajet e filozofisë dhe historisë.
Romani u përkthye në Shqip nga Donika Omari dhe u publikua fillimisht në vitin 1996.
Libra të tjerë të autorit të botuar në shqip janë:
Gjashte shetitje ne pyjet e tregimtarise, Umberto Eco
Si shkruhet nje punim diplome, Umberto Eco
Te thuash gati te njejten gje, Umberto Eco
Eco ka publikuar edhe gjashtë romane të tjera, të cilat nuk janë përkthyer ende në shqip.
Lavjerrësi Foucault (Foucault’s Pendulum) u publikua në vitin 1988 flet për tre redaktorë që punojnë për një shtëpi të vogël botuese dhe që nuk kanë shumë punë nëpër duar. Ata fillojnë të dëfrejnë veten duke shpikur një teori komploti.
Komploti i titulluar “Plani” flet për një organizatë secrete me origjinë nga Kalorësit Templarë që synon të marrë botën nën kontroll. Ndërsa loja vijon, të tre bëhen të fiksuar me detajet. Loja bëhet e rrezikshme kur dikush nga jashtë mëson mbi “Planin” dhe fillon të besojë me të vërtetë se redaktorët kanë zbuluar sekretin e thesarit të humbur të Templarëve.
Ishulli i një dite më parë, romani i tretë, është i vendosur në shekullin e shtarëmbëdhjetë dhe flet për një njeri të braktisur mbi një anije jo shumë larg një ishulli që ai beson se gjendet në anën tjetër të vijës ndërkombëtare të datës. Personazhi është në kurthin e pamundësisë së tij për të notuar dhe pjesa dërrmuese e librit kalon me rikujtimin e jetës dhe aventurave të tij deri në pikën kur mbërriti te anija e prishur.
Baudolino, Umberto EcoBaudolino u publikua në vitin 2000 dhe flet për një kalorës të Kryqëzatës së Katërt, i cili shpëton historianin bizantin Niketas Choniates gjatë bastisjes së Kostandianopojës.
Duke pretenduar se mund të gënjejë më së miri, kalorësi fillon t’i rrëfejë jetën e vet historianit, që nga fëmijëria e vet prej fshatari te roli i tij si fëmijë i adoptuar i perandorit Frederic Barbarosa dhe te misioni për të vizituar mbretërinë imagjinare të Fratit Gjon. Kur i kërkohet të ripërsërisë historitë, Baudolino kalon në variante më të stërzgjatura deri sa historiani dhe lexuesi nuk e kanë të mundur të dallojnë të vërtetën nga gënjeshtra.
*****
Veprat e autorit Umberto Eko në përgjithësi kanë dimensione polisemike. Po ashtu, gjatë leximit të tekstit, gjegjësisht në konstruktin e tekstit bën pjesë edhe lexuesi. Lexuesi ballafaqohet direkt me tekstin. Sepse, edhe autori fillimisht është lexuesi i teksteve.
Gjatë vitit 2010 në Itali doli nga shtypi njëri ndër romanet më të lexuara, që në vete ngërthen një diskutim utopik dhe heterotopik: utopia nga aspekti filozofik (Tomas More), kurse heterotopia nga aspekti i kritikës letrare (Mishel Fuko). Fjalën e kemi për veprën “Varrezat e Pragës” të autorit Umberto Eko, vepër që është botuar në shqip nga shtëpia botuese “Dituria”, në përkthimin e shkrimtares së njohur Ledia Dushi.
Baza e ndërtimit të tekstit në veprat e Umberto Eko-s
Motivi kryesor i veprës është marrë nga një vepër e Friedrich Goedsche (1815-1878), që ka qenë një djalosh i cili në mënyrë naive, nga vonimi i tij në punë, është përjashtuar nga posta e Berlinit. Fridrih-ut të ri nuk i ka ardhur aq keq, sepse kështu ka pasur kohë të merret me punën që ka ëndërruar që nga fëmijëria – me letërsi. Gjatë shekullit XIX, me zhvillimin e zhurnalizmit, në kuadër të gazetave ka filluar të kultivohet një zhanër i posaçëm: romani fejtonistik. Këto romane, të botuara me vazhdime, kanë qenë të dedikuara për lexuesit me dëshira të senzacionalizmit dhe aventurave. Duke marrë parasysh se atëbotë nuk ka pasur ndodhi të përditshme, të mjaftueshme në bazë të atraksionit që lexuesit t’i blejnë vetëm për informacione, më shumë se gjysma e përmbajtjeve kanë qenë të plotësuara me romane fejtonistike. Për këto tekste imagjinuese gazetat kanë qenë të shitura.
Menjëherë pas përjashtimit, në gazetat e Berlinit është paraqitur romani i Friedrich-ut me titullin “Biarritz”. Veprimi fillestar i veprës shfaqet në varrezat hebraike të Pragës. Ashtu si ka qenë rendi, Friedrich-u e ka nënshkruar romanin me pseudonimin: Ser Xhon Retklif. Në këtë kapitull të romanit të tij “Në varrezat hebraike të Pragës” tregohet se në çfarë mënyre gjatë çdo 100 viteve anëtarët më të vjetër të fiseve nga Izraeli mblidhen te varri i rabinit më të vjetër që të bëjnë marrëveshje se si ta pushtojnë tërë botën. Ky kapitull ka qenë i veçuar dhe shumë herë është botuar në formë të pamfletit në Rusi dhe Francë.
Ndërkaq ky “mit”, kjo bindje për komplot botëror, fillon 75 vite para se të botohet ky kapitull i romanit të Friedrich-ut. Gjurmët më të hershme të mitit për Protokollet munden të gjenden në vitin 1797 në librin e priftit francez Abbe Barruel (Memoaret e Ilustruara të Historisë së Jakobinizmit), ku flitet për Jakobinët revolucionar. Ky libër, i cili është bërë bestseller në Europë dhe Amerikë, sugjeron se ekzistojnë shoqëri sekrete, siç janë Illuminatët ose Muratorët e Lirë, dhe se ata kanë qenë levë kryesore pas Revolucionit Francez. Por, këtu, sipas disa analistëve hebraikë, hasim në një problem. Autori Barruel askund në libër nuk i ka përmendur hebraikët. Hebraikët kanë qenë të zhytur në mit në vitin 1806, kur Barrueli pranon një letër nga oficeri ushtarak në pension nga Firenca, njeriu me emrin J. B. Simonini. Simonini e paralajmëron Barruelin për “Sektën Hebraike”, për të cilën ai thotë se ata janë “forca më e rrezikshme, nëse merret parasysh ekonomia e fortë dhe proteksioni që përjeton pothuajse në tërë Europën.” Simonini ka pohuar se ka zbuluar agjendën manipuluese të tyre të fshehur, ku edhe vetë është paraqitur si çifut që pastaj të infiltrohet në radhët e tyre dhe ka marrë pjesë në mbledhjet konspirative të çifutëve nga Piedmontia e Pjesës Veriore të Italisë. Gjykuar sipas Simoninit, konspiratorët hebrenj kanë pranuar para tij se ata kanë formuar Illuminatet dhe Muratorët e Lirë dhe se janë infiltruar në radhët e klerikut të krishterë, gjegjësisht kanë planifikuar ta vendosin çifutin për Papë.
Duke u bazuar në këto të dhëna, parashtrojmë pyetjen: Çka ka bërë Umberto Eko? Ai ka shikuar në raftet e bibliotekës së vet dhe i ka nxjerrë tekstet që u cekën më lart. Ky autor në mënyrë të denjë ka shkuar sipas këshillave të Borhesit: “Çdo gjë do të gjeni në bibliotekë”. Megjithëkëtë, Borhesi në vazhdimësi vërtetonte se të gjithë shkrimtarët e botës shkruajnë një libër të vetëm, se çdo arritje e mirë letrare përfshin tërë letërsinë e mëparshme. Ai është shprehur në këtë mënyrë: “letërsia e ushqen letërsinë”.
Fjala është për teorinë e intertekstit (in pristinum restituere – ngjallja e asaj që ka qenë më parë), e jo për plagjiat. Për dallimin mes intertekstit dhe plagjiatit, Hajnrih Hajne është shprehur kështu: “Nuk ka më budallallëk se veshja e një teksti për plagjiat; në art nuk ekziston urdhri i gjashtë; poeti mund të arrijë atje ku mund të gjejë material për veprat e tij, madje mund të përvetësojë kolona të tëra me kapitale të rafinuara, vetëm nëse tempulli është madhështor, i cili është i mbështetur nga ana e tyre. Këtë Goeth-e e ka kuptuar shumë mirë, kurse para tij edhe Shekspiri...”(Për skenën franceze, 1837).
Semiotika e Varrezave
Fakti që varrezat ndahen në bazë të nacionaliteteve dhe përkatësisë fetare, tregon se kemi të bëjmë për një ndarje të madhe të njerëzimit. Madje, varrezat kanë luajtur rol të veçantë gjatë historisë së njerëzimit. Varrezat në kultura të ndryshme përfitojnë karakter të rëndësishëm, siç është rasti me varrezat e të dërguarve, të dëshmorëve, heronjve kombëtarë, të dijetarëve, prijësve fetarë (siç është rasti me varrezat çifute në Pragë) etj.
Varrezat kanë jetë të gjatë, nga shkaku se nëpër varreza ekzistojnë mbishkrime të ndryshme të njohura si epitafe. Epitafi është gjini letrare, lavdi e shkruar (fillet e turkologjisë do t'i gjeni te epitafet e njohura si Orhun Abideleri, Mbishkrimet Orhun). Po ashtu në epitafe të ndryshme ekzistojnë edhe simbole të ndryshme.
Sa për ilustrim do të cekim një fakt shumë interesant: në epitafet e varrezave të mbetura nga periudha e Perandorisë Osmane në varrezat e myslimanëve (në fshatin Gërçec i Epërm që gjendet afër Shkupit ) dhe në epitafet – në formë të kryqit nga varrezat e krishtera (në fshatin Taor afër Tauresiumit – nga koha e Bizantit) në Maqedoni, shihet qartë një simbol – jin-jang. Ky është simbol i lindur nga Taoizmi; quhet ndryshe edhe “lidhja midis të mirës dhe të keqes; e bardha dhe e zeza simbolizojnë dritën dhe errësirën, ditën dhe natën, pra çdo gjë të kundërt ose plotësuese. Emrat Jang dhe Jin përfaqësojnë: Jang – Të bardhën, çdo gjë aktive, pozitive dhe mashkullore, ndërsa Jin – Të zezën, çdo gjë që është pasive, negative dhe femërore. Këto dy simbole janë dy principet mashkullore dhe femërore, por gjithashtu, duke ndjekur një tradicionalizëm më të përgjithshëm «Veza e Botës», dy pjesët e së cilës kur të ndahen, do të jenë Qielli dhe Toka.
Ndërkaq varrezat e vjetra të çifutëve në Pragë janë varrezat më të vjetra të hebraikëve në Europë. Ato janë hapur në vitin 1439, kurse janë mbyllur në vitin 1787. Varrezat gjenden në një hapësirë të ngushtë mes sinagogës Pinkas dhe Klausen. Në varrezat të cilat kanë qenë të hapura për 400 vite janë varrosur rreth 200.000 çifutë. Njëra nga këto varreza i përket rabinit me emrin Loew, i cili ka jetuar mes viteve 1525-1609 dhe paramendohet që ai të jetë shpikësi i Golemit. Në mitologji thuhet se Golemi është një gjallesë pa shpirt, kurse në Tallmud është e shkruar se Ademi (njeriu i parë) ka qenë një golem para se t’i jepet shpirti. Në mesin e hebraikëve të Pragës gjatë shekullit XVII, ishte përhapur besimi se “Golemi i Pragës” ishte mbinatyror dhe ai që sjell drejtësinë kundër antisemitëve. Ndërsa varri më i vjetër është i rabinit Avigdor Kara. Gjëja, ndoshta më interesante, që duhet të dihet për këto varreza është se Hitleri ka dëshiruar që vetëm këto varreza të mbesin ashtu siç janë. Po ashtu, duhet ditur se Praga ka qenë i vetmi qytet në Europë, i cili nuk ka qenë i sulmuar gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Ideja e Romanit
Veprat e autorit Umberto Eko në përgjithësi kanë dimensione polisemike. Po ashtu gjatë leximit të tekstit, gjegjësisht në konstruktin e tekstit, bën pjesë edhe lexuesi. Ai ballafaqohet direkt me tekstin, sepse edhe autori fillimisht është lexuesi i teksteve, pastaj përpilues i teksteve e, më në fund, është edhe lexues i tekstit të vet. Sidoqoftë, ne këtu do të përpiqemi të bëjmë një interpretim, duke u bazuar në tekstin e romanit. Romani në përgjithësi përqendrohet në dy elemente kryesore: përgënjeshtrimin e ndodhive të vërteta nga ana e shërbimeve, duke e paraqitur vetëm aspektin e jashtëm të ndodhive në media dhe prodhimin e armiqve.
Ndërkaq boshtin kryesor të tregimit e përbën aventura e “Protokolleve të Sionit” si bazë për masakrat çifute. Më saktësisht, përpilimi i dokumenteve të rreme nga personazhi kryesor Simonini, ose falsifikimi i dokumenteve duke i shndërruar në “Protokollet e Sionit”. Kjo tregon se teksti është formuar mbi një mendim të komplotit historik. Tema është shumë e rëndë dhe kemi përshtypjen se nuk mund të dalim nga kthetrat e saj, por edhe pse është vështirë të dilet, njerëzit e mençur ia dalin ta gjejnë rrugën për t’u shpëtuar. Sepse, personazhi kryesor, Kapiteni në pension Simonini, me plotkuptimin e fjalës është një personazh me shumë ngjyra, kështu që ai për ta shpjeguar vetveten ia fillon me pyetjen “Kë e urrej unë?”. Hapësira e urrejtjes është shumë e gjerë: në krye të tyre qëndrojnë çifutët, masonët, illuminatët, gjermanët, italianët, madje edhe gratë... Kur situata është e këtillë, ai jetën e vet e zhvillon si një njeri i shtetit të thellë, duke e shitur secilin te secili, por duke përdorur dokumentacione të rreme për të mos u kuptuar për cilin shtet punon. Por, këtu qëndron problemi, sepse duke shitur secilin te secili, ai përjeton një gjendje të huaj në vetvete duke mos e ditur kush është ai vet. Për ta freskuar kujtesën e tij, ai shkruan ditar, por duke shkruar përzihet një murg me emrin Dalla Piccola. Kush është ky Piccola? A është një person i vërtetë ose transformimi i formave të ndryshme për të hyrë në punët e fëlliqura. Mos vallë është kujtesa e harruar ose alter egoja e tij që merr lapsin në dorë, duke fjetur personazhi? Umberto Eko të shtyn të thuash se nuk është asnjëri prej tyre dhe secili në çdo moment. Ne, lexuesit, duke menduar nga njëra anë mbi identitetin e Simoninit dhe Murgut Dalla Piccola, e nga ana tjetër ndjekim shumëllojshmërinë e mistereve dhe komploteve.
Lexuesve shqiptarë nuk u mbetet asgjë tjetër, përveç se ta lexojnë këtë roman dhe të binden në disa manipulime dhe lojëra që sillen edhe rreth e përqark tyre.
**************
Me librin “Il pendolo di Foucault” (Lavjerresi i Foucault) Umberto Eco ve ne dukje gjenialitetin e tij duke gershetuar semiotiken me dekonstrukcionin. Libri eshte i perkthyer ne te gjithe Europen, Amerike dhe Australi, vetem ne Shqiperi akoma jo . Si tek romani “Il pendolo di Foucault” ashtu edhe tek romani tjeter “L´isola del giorno prima”, rrjedh brenda e gjithe njohuria e Umberto Eco-s mbi filozofine dhe literaturen. Libri me i fundit i Umberto Eco-s eshte “Dire quasi la stessa cosa”, botuar ne 2003.
Ne “Lavjerresi i Foucault” behet fjale per tre redaktore te nje shtepie botuese, te cilet te shtyre fillimisht nga kureshtja rreth temes se doktorates te njerit prej tyre, Casaubon, mbi Kaloresit e Tempullit, ndeshen ne nje te ashtuquajtur “Plan i Madh”, me ndihmen e te cilit mund te vihet ne zoterim e gjithe bota. Te tre i futen punes, per sqarimin dhe nxjerrjen ne drite te ketij plani dhe zhyten ne nje bote okulte dhe mistike, te mbizoteruar nga te verteta te fshehura dhe te harruara. Ne fillim me shaka, por papritmas gjerat marrin trajta te frikshme. Njerez zhduken.
Libri nuk ka zhvillim linear, ngjarje te ndodhura ne kohe te ndryshme gershetohen, dhe narratoret shkembehen, kryesori eshte Casaubon, por edhe Belbo na shfaqet ndonjehere si narrator.
Ne vazhdim, kur te kem dhe pak kohe te lire, do te perpiqem te perkthej disa pjese te tjera dhe do t´i sjell ketu.
**********
Teksa shkruante radhët e fundit të romanit që do t’i jepte famë botërore, Eco ishte përpara tri zgjedhjesh për të vendosur titullin. Kishte sajuar një duzinë titujsh, midis të cilëve ai që i pëlqente ishte Krime në abaci, kurse ai që e tërhiqte më pak ishte Blitiri, një term i përdorur nga logjistët mesjetarë për të përshkruar një fjalë pa kuptim. Emri i trëndafilit i shkreptiu në mendje i fundit, duke marrë shkas nga dy vargjet latine të cituara në fund të librit, marrë nga një benediktin i shekullit XII. Titulli nuk kishte të bënte fare me librin, edhe pse më vonë, të gjithë provuan të jepnin interpretime delikate. “Kur vendos titullin,- thotë Eco,- është më mirë të jesh ndershmërisht i pandershëm si Dymai, sepse është e qartë se Tre Emri i trendafilit PERFUNDIMTARmusketierët është në fakt historia e musketierit të katërt.” Askush nuk e kishte imagjinuar që ky roman, i botuar për herë të parë më 1980, do të bëhej një megaseller, me rreth 30 milionë kopje të shitura. Në të vërtetë, kjo shifër mund të jetë edhe më e lartë, sepse, siç dihet, në kohën kur u botua Emri i trëndafilit, në Europën Lindore, në Kinë dhe në venet e tjera të Orientit nuk ekzistonin ende konventat, kështu që librat botoheshin pa leje e pa u paguar asgjë për të drejtat. Pas shumë ribotimesh, vjen tashmë pas rreth 30 vjetësh nga botimi i parë, një botimi i ri i Emrit i rishikuar dhe i plotësuar nga vetë Eco, i botuar në Itali nga Bompiani, në janar 2012. Sigurisht, rasti i Eco-s nuk është si ai i Manzonit, kur redaktoi romanin e tij Të fejuarit, sepse ky i fundit nuk bëri një rishikim, por një rishkrim.
Këtë e bëri kryesisht për veten. E bezdisnin disa fraza dhe përsëritje. Për lexuesin bëri disa përkitje të vogla, duke shkurtuar paksa citatet nga latinishtja. Edhe mund të mos e kishte bërë, sepse libri është shitur në miliona kopje. Pra, tridhjetë vjet më vonë, meqë nuk e kishte prekur kurrë, vendosi t’i hynte një herë mirë. Dy personazhet e vetme që kanë pësuar ndryshim në këtë botim të ri janë Uiliami dhe bibliotekari Malakia. Në portretin e bibliotekarit ishte një citim nga një roman i një shkrimtareje angleze. Pas kaq vitesh, mendoi që nuk ishte i domosdoshëm dhe e hoqi. Kurse Uiliamit i preu tufëzat e qimeve të verdheme në veshë, por kjo nuk ka të bëjë me faktin se është përpjekur që të duket si Shon Konery, siç është thënë. Eco i bëri ata më të pavarur nga burimet e tjera jo të domosdoshme. Në thelb, përse duhet t’i bënte këto portrete me stilin neogotik sipas portretit të abatit Valet? Me ndërhyrjen e tanishme, ata tingëllojnë më shumë mesjetarë. Edhe listat janë shkurtuar dhe autori mendon se lipset ruajtur ndjenja e masës, edhe për listat. E lehtësoi cazë listën e Darkës së Ciprianit: në vitet ‘80 sapo e kishte zbuluar këtë tekst të mrekullueshëm, duke qëmtuar të gjitha referencat, por për lexuesin e zakonshëm ishte një shkëmb pak i vështirë për t’u kacavjerrë. Nuk donte të përfundonte si Mozarti, të cilin Jozefi II e qortoi: shumë nota. Për këto dhe shumë gjëra të tjera interesante e të reja në romanin Emri i trëndafilit i Umberto Ecos, lexuesit mund të kenë tashmë në dorë botimin në shqip nga Shtëpia Botuese DITURIA, mars 2012.
Lietratura :
Umberto Eco (lindur më 5 janar 1932) është një studiues Italian i semiotikës mesjetare, filozof, kritik letrar dhe novelist, më së shumti I njohur për romanin “Emri i Trëndafilit” (Il nome della rosa) i botuar në vitin 1980. Romani është një mister intelektual që përzjen semiotikën në një vepër letrare, analizën biblike, studimet mesjetare dhe teori mbi letërsinë. Ai ka shkruar gjithashtu tekste akademike, libra për fëmijë dhe shumë ese. Eco është president i Scuola Superiore di Studi Umanistici në universitetin e Bolonjës, anëtar i Accademia dei Licei dhe Bursist Nderi në kolegjin Kellogg në Universitetin e Oksfordit.
Eco ka lindur në Alessandria në rajonin e Piemontes në Italinë e veriut. Eco mori arsimin bazë pranë urdhërit Salezian. I ati i sugjeroi Umbertos të studionte për jurist por ai u rregjistrua në Universitetin e Torinës për të studiuar filozifinë dhe letërsinë mesjetare. Ai e shkroi tezën e vet të diplomës mbi Tomas D’Akuinin dhe fitoi diplomimin në letërsi në vitin 1954. Gjatë kësaj kohe, Eco u largua nga Kisha Katolike pasi pësoi një krizë besimi. Ai punoi si redaktor kultute te Radio Televizioni i Italisë (RAI) dhe si profesor në Universitetin e Torinos.
Një grup avangardë artistësh, piktorësh, muzikatësh dhe shkrimtarësh, me të cilët u miqësua gjatë punës te RAI, të quajtur “Grupi 63”, patën një ndikim të madh te karriera e tij e ardhshme si shkrimtar. Libri i tij i parë. “Il problema estetico in San Tommaso”, i cili qe një variant i zgjeruar i tezës së tij të doktoraturës u publikua në vitin 1956.
Në vitin 1962, Eco u martua me Renate Ramge, një mësuese gjermane e artit, me të cilën ka një vajzë dhe një djalë. Ai jeton pjesërisht në Milano dhe pjesërisht në shtëpinë e vet të pushimeve pranë Riminit. Ai zotëron një bibliotekë me 30 mijë volume në Milano dhe një tjetër me 20 mijë volume në Rimini.
Veprat
Më 1959 ai publikoi librin e tij të dytë Zhvillimi i Estetikës Mesjetare, “Sviluppo dell’estetica medievale”, libër që bëri të ditur njohuritë e tija të thella mbi mesjetën. Pasi kreu shërbimin ushtarak, ai u largua nga RAI në vitin 1959 dhe filloi punë si redaktor Senjor i librave jofiction te shtëpia botuese Bompiani, punë që e kreu deri në vitin 1975.
Kryevepra e tij “Emri i Trëndafilit” u publikua në vitin 1980. Romani është një mister historik i vendosur në një manastir të shekullit të 15-të. Prifti françeskan Uilliam I Baskervilit, i ndihmuar nga asistenti i tij Adso, një rishtar Benediktin, heton një seri vrasjesh në manastir ku po zhvillohet një debat i rëndësishëm fetar. Eco është veçanërisht i zoti në përkthimin e debateve të jetës fetare të mesjetës dhe herezive në një debat modern politik e ekonomik, i cili bëhet i kuptueshëm edhe për lexuesin që nuk është teolog.
Romani mbart shumë referenca direkte ose indirekte, të cilat kërkojnë në vetvete një punë hetimore nga ana e lexuesit për t’u zbuluar. Vetë titulli nuk është i shpjeguar në roman por gjithsesi i bën jehonë fjalëve të Shekspirit “Një trëndafil me çfarëdolloj emri tjetër do të mbante erë djersë”. Uilliami i Baskervillit është një anglez i prirur nga llogjika me pasion për librat dhe që më pas verbohet nga ky pasion.
Personazhi është një referencë mirënjohëse për Jorge Luis Borges, i cili ka ushtruar ndikim të madh te Eco. Borges bëri një jetë murgu dedikuar pasionit të tij për librat deri sa u verbua. Uilliami, personazhi i Eco-s, është njëkohësisht një murg dhe një hetues dhe emri i tij i bën jehonë gjithashtu Sherlok Holmsit, veprës së Arthur Conan Doyle. Misteri që shoqëron vrasjet në manastir është huazuar nga Përrallat Arabe, “Një mijë e një net”.
Romani u transformua si film me të njëjtin titull me aktorët Sean Connery, F. Murray Abraham dhe Christian Slater. Filmi merret me temën e misterit dhe vrasjeve pa hyrë në detajet e filozofisë dhe historisë.
Romani u përkthye në Shqip nga Donika Omari dhe u publikua fillimisht në vitin 1996.
Libra të tjerë të autorit të botuar në shqip janë:
Gjashte shetitje ne pyjet e tregimtarise, Umberto Eco
Si shkruhet nje punim diplome, Umberto Eco
Te thuash gati te njejten gje, Umberto Eco
Eco ka publikuar edhe gjashtë romane të tjera, të cilat nuk janë përkthyer ende në shqip.
Lavjerrësi Foucault (Foucault’s Pendulum) u publikua në vitin 1988 flet për tre redaktorë që punojnë për një shtëpi të vogël botuese dhe që nuk kanë shumë punë nëpër duar. Ata fillojnë të dëfrejnë veten duke shpikur një teori komploti.
Komploti i titulluar “Plani” flet për një organizatë secrete me origjinë nga Kalorësit Templarë që synon të marrë botën nën kontroll. Ndërsa loja vijon, të tre bëhen të fiksuar me detajet. Loja bëhet e rrezikshme kur dikush nga jashtë mëson mbi “Planin” dhe fillon të besojë me të vërtetë se redaktorët kanë zbuluar sekretin e thesarit të humbur të Templarëve.
Ishulli i një dite më parë, romani i tretë, është i vendosur në shekullin e shtarëmbëdhjetë dhe flet për një njeri të braktisur mbi një anije jo shumë larg një ishulli që ai beson se gjendet në anën tjetër të vijës ndërkombëtare të datës. Personazhi është në kurthin e pamundësisë së tij për të notuar dhe pjesa dërrmuese e librit kalon me rikujtimin e jetës dhe aventurave të tij deri në pikën kur mbërriti te anija e prishur.
Baudolino, Umberto EcoBaudolino u publikua në vitin 2000 dhe flet për një kalorës të Kryqëzatës së Katërt, i cili shpëton historianin bizantin Niketas Choniates gjatë bastisjes së Kostandianopojës.
Duke pretenduar se mund të gënjejë më së miri, kalorësi fillon t’i rrëfejë jetën e vet historianit, që nga fëmijëria e vet prej fshatari te roli i tij si fëmijë i adoptuar i perandorit Frederic Barbarosa dhe te misioni për të vizituar mbretërinë imagjinare të Fratit Gjon. Kur i kërkohet të ripërsërisë historitë, Baudolino kalon në variante më të stërzgjatura deri sa historiani dhe lexuesi nuk e kanë të mundur të dallojnë të vërtetën nga gënjeshtra.
*****
Veprat e autorit Umberto Eko në përgjithësi kanë dimensione polisemike. Po ashtu, gjatë leximit të tekstit, gjegjësisht në konstruktin e tekstit bën pjesë edhe lexuesi. Lexuesi ballafaqohet direkt me tekstin. Sepse, edhe autori fillimisht është lexuesi i teksteve.
Gjatë vitit 2010 në Itali doli nga shtypi njëri ndër romanet më të lexuara, që në vete ngërthen një diskutim utopik dhe heterotopik: utopia nga aspekti filozofik (Tomas More), kurse heterotopia nga aspekti i kritikës letrare (Mishel Fuko). Fjalën e kemi për veprën “Varrezat e Pragës” të autorit Umberto Eko, vepër që është botuar në shqip nga shtëpia botuese “Dituria”, në përkthimin e shkrimtares së njohur Ledia Dushi.
Baza e ndërtimit të tekstit në veprat e Umberto Eko-s
Motivi kryesor i veprës është marrë nga një vepër e Friedrich Goedsche (1815-1878), që ka qenë një djalosh i cili në mënyrë naive, nga vonimi i tij në punë, është përjashtuar nga posta e Berlinit. Fridrih-ut të ri nuk i ka ardhur aq keq, sepse kështu ka pasur kohë të merret me punën që ka ëndërruar që nga fëmijëria – me letërsi. Gjatë shekullit XIX, me zhvillimin e zhurnalizmit, në kuadër të gazetave ka filluar të kultivohet një zhanër i posaçëm: romani fejtonistik. Këto romane, të botuara me vazhdime, kanë qenë të dedikuara për lexuesit me dëshira të senzacionalizmit dhe aventurave. Duke marrë parasysh se atëbotë nuk ka pasur ndodhi të përditshme, të mjaftueshme në bazë të atraksionit që lexuesit t’i blejnë vetëm për informacione, më shumë se gjysma e përmbajtjeve kanë qenë të plotësuara me romane fejtonistike. Për këto tekste imagjinuese gazetat kanë qenë të shitura.
Menjëherë pas përjashtimit, në gazetat e Berlinit është paraqitur romani i Friedrich-ut me titullin “Biarritz”. Veprimi fillestar i veprës shfaqet në varrezat hebraike të Pragës. Ashtu si ka qenë rendi, Friedrich-u e ka nënshkruar romanin me pseudonimin: Ser Xhon Retklif. Në këtë kapitull të romanit të tij “Në varrezat hebraike të Pragës” tregohet se në çfarë mënyre gjatë çdo 100 viteve anëtarët më të vjetër të fiseve nga Izraeli mblidhen te varri i rabinit më të vjetër që të bëjnë marrëveshje se si ta pushtojnë tërë botën. Ky kapitull ka qenë i veçuar dhe shumë herë është botuar në formë të pamfletit në Rusi dhe Francë.
Ndërkaq ky “mit”, kjo bindje për komplot botëror, fillon 75 vite para se të botohet ky kapitull i romanit të Friedrich-ut. Gjurmët më të hershme të mitit për Protokollet munden të gjenden në vitin 1797 në librin e priftit francez Abbe Barruel (Memoaret e Ilustruara të Historisë së Jakobinizmit), ku flitet për Jakobinët revolucionar. Ky libër, i cili është bërë bestseller në Europë dhe Amerikë, sugjeron se ekzistojnë shoqëri sekrete, siç janë Illuminatët ose Muratorët e Lirë, dhe se ata kanë qenë levë kryesore pas Revolucionit Francez. Por, këtu, sipas disa analistëve hebraikë, hasim në një problem. Autori Barruel askund në libër nuk i ka përmendur hebraikët. Hebraikët kanë qenë të zhytur në mit në vitin 1806, kur Barrueli pranon një letër nga oficeri ushtarak në pension nga Firenca, njeriu me emrin J. B. Simonini. Simonini e paralajmëron Barruelin për “Sektën Hebraike”, për të cilën ai thotë se ata janë “forca më e rrezikshme, nëse merret parasysh ekonomia e fortë dhe proteksioni që përjeton pothuajse në tërë Europën.” Simonini ka pohuar se ka zbuluar agjendën manipuluese të tyre të fshehur, ku edhe vetë është paraqitur si çifut që pastaj të infiltrohet në radhët e tyre dhe ka marrë pjesë në mbledhjet konspirative të çifutëve nga Piedmontia e Pjesës Veriore të Italisë. Gjykuar sipas Simoninit, konspiratorët hebrenj kanë pranuar para tij se ata kanë formuar Illuminatet dhe Muratorët e Lirë dhe se janë infiltruar në radhët e klerikut të krishterë, gjegjësisht kanë planifikuar ta vendosin çifutin për Papë.
Duke u bazuar në këto të dhëna, parashtrojmë pyetjen: Çka ka bërë Umberto Eko? Ai ka shikuar në raftet e bibliotekës së vet dhe i ka nxjerrë tekstet që u cekën më lart. Ky autor në mënyrë të denjë ka shkuar sipas këshillave të Borhesit: “Çdo gjë do të gjeni në bibliotekë”. Megjithëkëtë, Borhesi në vazhdimësi vërtetonte se të gjithë shkrimtarët e botës shkruajnë një libër të vetëm, se çdo arritje e mirë letrare përfshin tërë letërsinë e mëparshme. Ai është shprehur në këtë mënyrë: “letërsia e ushqen letërsinë”.
Fjala është për teorinë e intertekstit (in pristinum restituere – ngjallja e asaj që ka qenë më parë), e jo për plagjiat. Për dallimin mes intertekstit dhe plagjiatit, Hajnrih Hajne është shprehur kështu: “Nuk ka më budallallëk se veshja e një teksti për plagjiat; në art nuk ekziston urdhri i gjashtë; poeti mund të arrijë atje ku mund të gjejë material për veprat e tij, madje mund të përvetësojë kolona të tëra me kapitale të rafinuara, vetëm nëse tempulli është madhështor, i cili është i mbështetur nga ana e tyre. Këtë Goeth-e e ka kuptuar shumë mirë, kurse para tij edhe Shekspiri...”(Për skenën franceze, 1837).
Semiotika e Varrezave
Fakti që varrezat ndahen në bazë të nacionaliteteve dhe përkatësisë fetare, tregon se kemi të bëjmë për një ndarje të madhe të njerëzimit. Madje, varrezat kanë luajtur rol të veçantë gjatë historisë së njerëzimit. Varrezat në kultura të ndryshme përfitojnë karakter të rëndësishëm, siç është rasti me varrezat e të dërguarve, të dëshmorëve, heronjve kombëtarë, të dijetarëve, prijësve fetarë (siç është rasti me varrezat çifute në Pragë) etj.
Varrezat kanë jetë të gjatë, nga shkaku se nëpër varreza ekzistojnë mbishkrime të ndryshme të njohura si epitafe. Epitafi është gjini letrare, lavdi e shkruar (fillet e turkologjisë do t'i gjeni te epitafet e njohura si Orhun Abideleri, Mbishkrimet Orhun). Po ashtu në epitafe të ndryshme ekzistojnë edhe simbole të ndryshme.
Sa për ilustrim do të cekim një fakt shumë interesant: në epitafet e varrezave të mbetura nga periudha e Perandorisë Osmane në varrezat e myslimanëve (në fshatin Gërçec i Epërm që gjendet afër Shkupit ) dhe në epitafet – në formë të kryqit nga varrezat e krishtera (në fshatin Taor afër Tauresiumit – nga koha e Bizantit) në Maqedoni, shihet qartë një simbol – jin-jang. Ky është simbol i lindur nga Taoizmi; quhet ndryshe edhe “lidhja midis të mirës dhe të keqes; e bardha dhe e zeza simbolizojnë dritën dhe errësirën, ditën dhe natën, pra çdo gjë të kundërt ose plotësuese. Emrat Jang dhe Jin përfaqësojnë: Jang – Të bardhën, çdo gjë aktive, pozitive dhe mashkullore, ndërsa Jin – Të zezën, çdo gjë që është pasive, negative dhe femërore. Këto dy simbole janë dy principet mashkullore dhe femërore, por gjithashtu, duke ndjekur një tradicionalizëm më të përgjithshëm «Veza e Botës», dy pjesët e së cilës kur të ndahen, do të jenë Qielli dhe Toka.
Ndërkaq varrezat e vjetra të çifutëve në Pragë janë varrezat më të vjetra të hebraikëve në Europë. Ato janë hapur në vitin 1439, kurse janë mbyllur në vitin 1787. Varrezat gjenden në një hapësirë të ngushtë mes sinagogës Pinkas dhe Klausen. Në varrezat të cilat kanë qenë të hapura për 400 vite janë varrosur rreth 200.000 çifutë. Njëra nga këto varreza i përket rabinit me emrin Loew, i cili ka jetuar mes viteve 1525-1609 dhe paramendohet që ai të jetë shpikësi i Golemit. Në mitologji thuhet se Golemi është një gjallesë pa shpirt, kurse në Tallmud është e shkruar se Ademi (njeriu i parë) ka qenë një golem para se t’i jepet shpirti. Në mesin e hebraikëve të Pragës gjatë shekullit XVII, ishte përhapur besimi se “Golemi i Pragës” ishte mbinatyror dhe ai që sjell drejtësinë kundër antisemitëve. Ndërsa varri më i vjetër është i rabinit Avigdor Kara. Gjëja, ndoshta më interesante, që duhet të dihet për këto varreza është se Hitleri ka dëshiruar që vetëm këto varreza të mbesin ashtu siç janë. Po ashtu, duhet ditur se Praga ka qenë i vetmi qytet në Europë, i cili nuk ka qenë i sulmuar gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Ideja e Romanit
Veprat e autorit Umberto Eko në përgjithësi kanë dimensione polisemike. Po ashtu gjatë leximit të tekstit, gjegjësisht në konstruktin e tekstit, bën pjesë edhe lexuesi. Ai ballafaqohet direkt me tekstin, sepse edhe autori fillimisht është lexuesi i teksteve, pastaj përpilues i teksteve e, më në fund, është edhe lexues i tekstit të vet. Sidoqoftë, ne këtu do të përpiqemi të bëjmë një interpretim, duke u bazuar në tekstin e romanit. Romani në përgjithësi përqendrohet në dy elemente kryesore: përgënjeshtrimin e ndodhive të vërteta nga ana e shërbimeve, duke e paraqitur vetëm aspektin e jashtëm të ndodhive në media dhe prodhimin e armiqve.
Ndërkaq boshtin kryesor të tregimit e përbën aventura e “Protokolleve të Sionit” si bazë për masakrat çifute. Më saktësisht, përpilimi i dokumenteve të rreme nga personazhi kryesor Simonini, ose falsifikimi i dokumenteve duke i shndërruar në “Protokollet e Sionit”. Kjo tregon se teksti është formuar mbi një mendim të komplotit historik. Tema është shumë e rëndë dhe kemi përshtypjen se nuk mund të dalim nga kthetrat e saj, por edhe pse është vështirë të dilet, njerëzit e mençur ia dalin ta gjejnë rrugën për t’u shpëtuar. Sepse, personazhi kryesor, Kapiteni në pension Simonini, me plotkuptimin e fjalës është një personazh me shumë ngjyra, kështu që ai për ta shpjeguar vetveten ia fillon me pyetjen “Kë e urrej unë?”. Hapësira e urrejtjes është shumë e gjerë: në krye të tyre qëndrojnë çifutët, masonët, illuminatët, gjermanët, italianët, madje edhe gratë... Kur situata është e këtillë, ai jetën e vet e zhvillon si një njeri i shtetit të thellë, duke e shitur secilin te secili, por duke përdorur dokumentacione të rreme për të mos u kuptuar për cilin shtet punon. Por, këtu qëndron problemi, sepse duke shitur secilin te secili, ai përjeton një gjendje të huaj në vetvete duke mos e ditur kush është ai vet. Për ta freskuar kujtesën e tij, ai shkruan ditar, por duke shkruar përzihet një murg me emrin Dalla Piccola. Kush është ky Piccola? A është një person i vërtetë ose transformimi i formave të ndryshme për të hyrë në punët e fëlliqura. Mos vallë është kujtesa e harruar ose alter egoja e tij që merr lapsin në dorë, duke fjetur personazhi? Umberto Eko të shtyn të thuash se nuk është asnjëri prej tyre dhe secili në çdo moment. Ne, lexuesit, duke menduar nga njëra anë mbi identitetin e Simoninit dhe Murgut Dalla Piccola, e nga ana tjetër ndjekim shumëllojshmërinë e mistereve dhe komploteve.
Lexuesve shqiptarë nuk u mbetet asgjë tjetër, përveç se ta lexojnë këtë roman dhe të binden në disa manipulime dhe lojëra që sillen edhe rreth e përqark tyre.
**************
Ne “Lavjerresi i Foucault” behet fjale per tre redaktore te nje shtepie botuese, te cilet te shtyre fillimisht nga kureshtja rreth temes se doktorates te njerit prej tyre, Casaubon, mbi Kaloresit e Tempullit, ndeshen ne nje te ashtuquajtur “Plan i Madh”, me ndihmen e te cilit mund te vihet ne zoterim e gjithe bota. Te tre i futen punes, per sqarimin dhe nxjerrjen ne drite te ketij plani dhe zhyten ne nje bote okulte dhe mistike, te mbizoteruar nga te verteta te fshehura dhe te harruara. Ne fillim me shaka, por papritmas gjerat marrin trajta te frikshme. Njerez zhduken.
Libri nuk ka zhvillim linear, ngjarje te ndodhura ne kohe te ndryshme gershetohen, dhe narratoret shkembehen, kryesori eshte Casaubon, por edhe Belbo na shfaqet ndonjehere si narrator.
Ne vazhdim, kur te kem dhe pak kohe te lire, do te perpiqem te perkthej disa pjese te tjera dhe do t´i sjell ketu.
**********
Teksa shkruante radhët e fundit të romanit që do t’i jepte famë botërore, Eco ishte përpara tri zgjedhjesh për të vendosur titullin. Kishte sajuar një duzinë titujsh, midis të cilëve ai që i pëlqente ishte Krime në abaci, kurse ai që e tërhiqte më pak ishte Blitiri, një term i përdorur nga logjistët mesjetarë për të përshkruar një fjalë pa kuptim. Emri i trëndafilit i shkreptiu në mendje i fundit, duke marrë shkas nga dy vargjet latine të cituara në fund të librit, marrë nga një benediktin i shekullit XII. Titulli nuk kishte të bënte fare me librin, edhe pse më vonë, të gjithë provuan të jepnin interpretime delikate. “Kur vendos titullin,- thotë Eco,- është më mirë të jesh ndershmërisht i pandershëm si Dymai, sepse është e qartë se Tre Emri i trendafilit PERFUNDIMTARmusketierët është në fakt historia e musketierit të katërt.” Askush nuk e kishte imagjinuar që ky roman, i botuar për herë të parë më 1980, do të bëhej një megaseller, me rreth 30 milionë kopje të shitura. Në të vërtetë, kjo shifër mund të jetë edhe më e lartë, sepse, siç dihet, në kohën kur u botua Emri i trëndafilit, në Europën Lindore, në Kinë dhe në venet e tjera të Orientit nuk ekzistonin ende konventat, kështu që librat botoheshin pa leje e pa u paguar asgjë për të drejtat. Pas shumë ribotimesh, vjen tashmë pas rreth 30 vjetësh nga botimi i parë, një botimi i ri i Emrit i rishikuar dhe i plotësuar nga vetë Eco, i botuar në Itali nga Bompiani, në janar 2012. Sigurisht, rasti i Eco-s nuk është si ai i Manzonit, kur redaktoi romanin e tij Të fejuarit, sepse ky i fundit nuk bëri një rishikim, por një rishkrim.
Këtë e bëri kryesisht për veten. E bezdisnin disa fraza dhe përsëritje. Për lexuesin bëri disa përkitje të vogla, duke shkurtuar paksa citatet nga latinishtja. Edhe mund të mos e kishte bërë, sepse libri është shitur në miliona kopje. Pra, tridhjetë vjet më vonë, meqë nuk e kishte prekur kurrë, vendosi t’i hynte një herë mirë. Dy personazhet e vetme që kanë pësuar ndryshim në këtë botim të ri janë Uiliami dhe bibliotekari Malakia. Në portretin e bibliotekarit ishte një citim nga një roman i një shkrimtareje angleze. Pas kaq vitesh, mendoi që nuk ishte i domosdoshëm dhe e hoqi. Kurse Uiliamit i preu tufëzat e qimeve të verdheme në veshë, por kjo nuk ka të bëjë me faktin se është përpjekur që të duket si Shon Konery, siç është thënë. Eco i bëri ata më të pavarur nga burimet e tjera jo të domosdoshme. Në thelb, përse duhet t’i bënte këto portrete me stilin neogotik sipas portretit të abatit Valet? Me ndërhyrjen e tanishme, ata tingëllojnë më shumë mesjetarë. Edhe listat janë shkurtuar dhe autori mendon se lipset ruajtur ndjenja e masës, edhe për listat. E lehtësoi cazë listën e Darkës së Ciprianit: në vitet ‘80 sapo e kishte zbuluar këtë tekst të mrekullueshëm, duke qëmtuar të gjitha referencat, por për lexuesin e zakonshëm ishte një shkëmb pak i vështirë për t’u kacavjerrë. Nuk donte të përfundonte si Mozarti, të cilin Jozefi II e qortoi: shumë nota. Për këto dhe shumë gjëra të tjera interesante e të reja në romanin Emri i trëndafilit i Umberto Ecos, lexuesit mund të kenë tashmë në dorë botimin në shqip nga Shtëpia Botuese DITURIA, mars 2012.
Lietratura :
ISBN 0307264890, 9780307264893 /The Name of the Rose, Published by Everyman's Library, 2006/
ISBN 0156029065, 9780156029063/
ISBN 0345418271, 9780345418272/
