Sami Frashëri
Meqë ky vit kaloi plot me përkujtimoret për Nazim Hikmetin, më lindi shpresa se mund të kujtojmë edhe emrat dhe veprat e gjuhëtarëve dhe shkrimtarëve të tjerë të mëdhenj, dhe tu fshijmë pluhurin nga këto vepra dhe nga gurët e varreve. E kam fjalën për një mjeshtër të gjuhës që tashmë i është harruar edhe guri i varrit. Shemsettin* Samiun (Frashëri). Ai, është autori që nxorri në dritë enciklopedinë Kamus-u Alam dhe Kamus-u Turki, dy bazat e gjuhës së sotme turke. Ai është një nga ata që nën udhëheqjen e Ahmet Mit’hat Efendiut, përpunoi fjalinë e gjuhës së sotme turke gjatë periudhës së Tanzimatit, është përkthyesi që i dhuroi turqishtes dy përkthimet e para të një romani dhe një pjese teatrale perëndimore, është ai që mbronte me forcë se alfabeti latin ishte më i përshtatshëm për gjuhën turke dhe i pari që përgatiti një alfabet të tillë.
“Jo osmanllisht, por turqisht…!”
Shemsettin Samiu me origjinë ishte shqiptar. Lindi më 1850 në Jania (Janinë) dhe u mbart në Stamboll më 1871. Interesi për të shkruarin e shtyu atë të nxirrte një gazetë me emrin “Sabah” (Mëngjesi) dhe më pas të botonte revistën “Hafta”(Java). Shemsettin Samiu i cili së bashku me gjuhën shqipe pra gjuhën mëmë, zotëronte në mënyrë perfekte 8 gjuhë të huaja, për shkak të mendimeve përparimtare u syrgjynos dhe pothuaj një jetë të tërë u mbajt nën vëzhgim në shtëpinë e tij. Vepra e tij e parë ishte fjalori frëngjisht-turqisht që u botua më 1885, i cili më pas u ndoq nga fjalori më i madh i gjuhës turk Kamu-s Turki. Ai shprehej se turqishja nuk është osmanishte, se fjala “osmanlli”, ishte vetëm emërtimi i një shteti, dhe ai ishte pena e parë që guxoi të shprehej se nuk ishte përulëse të thuash se jam turk dhe të flasësh turqisht, bile përkundrazi ai (ndonëse vetë nuk ishte turk) u tregoi turqve se duhet të jenë krenarë që janë të tillë.Për këtë arsye emri i tij mund të radhitet pa hezitim mes turkologëve më të mëdhenj që kemi, Ahmet Vefik Pasha, Sulejman Pasha dhe Ali Suavi.
Një jetë e mbushur me vetmi
Padyshim Shemsettin Samiu, jetoi një jetë të thjeshtë e të mbushur me vetmi në konakun e tij në Erenkoj, (lagje e Stambollit). Ai ishte një njeri që nuk i pëlqente të merrte pjesë në ahengjet dhe mbledhjet e kokave të gjuhës dhe letërsisë turke. Mendja e tij e ndritur ishte përherë në kërkim të projekteve të reja në fushën gjuhësore. Ai ishte i pari që duke u mbështetur në punën e turkologut të madh evropian Radolff përktheu në turqishten e sotme Shkrimet e Orhunit (dokumenti i parë i gjuhës turken në histori), dhe duke u mbështetur te gjuhëtari dhe turkologu anglez Vembley, pasuroi turqishten me një nga dokumentet më të vjetra të saj, Kutadgu Bilig (amaneti i një perandori të vjetër turk për të birin). Mësojmë nga burimet historike se netëve llampa e tij me vaj nuk shuhej deri afër mëngjesit dhe se ai punonte me penat dhe bojën që i prodhonte vetë, dhe rreth 14-15 orë në ditë ai i kalonte nën shoqërinë e gërvishtjes që linte pena i tij mbi letër. Me mjekrën e dredhur e të bardhë si borë, më tepër se një gjuhëtar ai i ngjante një dijetari enigmatik të Mesjetës. Shkrimtari dhe gjuhëtari (turk) Ismail Habib Savuk do shprehej; Nganjëherë atë që nuk e bëjnë dot akademitë që përbëhen nga 40-50 vetë, ngrihet dikush si Shemsettin Samiu dhe e bën me sukses…Nëse dikush do të mësojë se ç’është mrekullia, duhet të eksplorojë Samiun dhe veprat e tij…”
Poli i jetës së tij, Zonja Emine
Shemsettin Samiu u martua më 1884 me zonjën Emine, bijën e Kazasker Sadettin Efendiut, njeri me prejardhje nga paria e Stambollit, dhe nga kjo martesë u lindën katër fëmijë. Emri i njërit prej djemve, Ali Sami Jen-i, përmendet dhe sot e kësaj dite si themeluesi i klubit sportiv të Gallatasarajit, (dhe njëri nga stadiumet e Stambollit mban pikërisht emrin e tij). Dimë gjithashtu edhe afërsinë e tij me vajzën e vogël Samije (që e kishte pagëzuar me emrin e tij), e cila zotëronte në një farë mënyrë aftësitë e të atit, dhe Samiu mbas punës së gjatë dhe të lodhshme, me qëllim për tu qetësuar, bënte biseda dhe diskutime të gjata më Samijen në lidhje me gjuhën dhe letërsinë. Samiu kishte mbetur i kënaqur nga jehona dhe mirëpritja që iu bë përkthimit që i bëri “Të mjerëve “ të Viktor Hygoit. Këtë e kuptojmë nga fakti se ai megjithëse jetonte një jetë në përgjithësi brenda mureve të shtëpisë së tij, në atë kohë mori pjesë në një sërë diskutimesh dhe shkroi gjerësisht në shtypin e kohës në lidhje me Hygonin dhe veprën e tij. E megjithatë ai ishte i brengosur për arsyen se veprat e tij akademike në lidhje me turkologjinë nuk gjetën mbështetje, dhe shtegëtoi nga kjo botë pa dëgjuar fjalët e historianit të madh Abdurrhman Sheref, i cili ne veprën e tij “Fletët e Historisë” shprehet : “Artikujt e tij në gazetën “Sabah” dhe punimet e tij në fushën e gjuhës, janë një e vertëtë dhe një mësim për gjithë popullin turk”. Ai dashuroi vetëm një herë, dhe atë dashuri e jetoi deri ditën e fundit të jetës. Gjer ditën kur mbylli sytë, kujtimi i vetëm që mbante përditë para syve në tryezën e punës, ishte fotografia e dashurisë së tij të vetme, zonjës Emine (e cila kishte vdekur prej kohesh duke i dhënë Samiut një goditje tjetër në jetë) . Ai nuk e fshihte se e kishte kthyer në një ritual që çdo ditë t’i merrte pluhurin kësaj fotoje mbyllur në kornizë. Poshtë fotos, brenda kësaj kornize ishin shkruar edhe disa vargje nga poeti i madh mistik Fuzuli, dhe në krah të saj qëndronte një tufë flokësh, nga flokët e zonjës Emine, kujtim të cilin Samiu do ta merrte me vete në varr. Dimë gjithashtu se sa herë që mbidhej me shokët dhe miqtë e ngushtë, bënte si bënte dhe e kthente fjalën te zonja Emine, duke kujtuar bujarinë dhe mirësinë e saj me sytë që i mbusheshin.
“Shpirti në varr, malli në pazar”
Megjithëse Shemsettin Samiu nuk i pëlqente takimet e gjata (të cilat e pengonin të punonte), nuk i kthente kurrë nga dera e shtëpisë mysafirët që i vinin. Shpesh rreth tij mbidheshin gjuhëtarë të huaj, priftërinj, hoxhallarë apo edhe hahame hebrenj. Por mosinteresimi dhe shumëzimi më zëro që iu bë punës së tij, bëri që ky njëri i paqes dhe i shkencës ti dorëzohëj vdekjes në moshën 54 vjeçare. Për arsye se të tetë vëllezrit dhe motrat e tij kishin vdekur ditën e shtunë, ai kishte një frikë ndaj kësaj dite. Por më në fund edhe vetë ai, si për ironi të fatit, shtegëtoi nga kjo botë pikërisht një të shtunë; më 18 qershor 1904. Dhe si për të vërtetuar fjalën e vjetër turke, “shpirti në varr, malli në pazar”, që në kohën kur trupi i tij pa jetë po dilte nga dera e shtëpisë, gruaja e tij e dytë e shiti këtë shtëpi për tu mbartur tek të vëllezrit. Dhe të gjitha mallrat u shitën brenda një jave me një ankand të vogël në oborrin e shtëpisë. Sikur të mos mjaftonin gjithë këto, biblioteka e tij që përbëhej prej 10 mijë librave, shumë prej të cilëve libra origjinalë të shkruar më dorë, u shitën për pesë kurushë te mbledhësit e letrave të vjetra dhe u mbartën në një shtypshkronjë të klasit të fundit në Stamboll për të humbur përgjithmonë. Mbas gjithë kësaj nga i madhi Shemsettin Sami, na mbetën vetëm disa dosje me dorëshkrime të tij, një album i familjes, dhe fotoja në kornizë e zonjës Emine, të ruajtura këto nga bija e vogël e Samiut, zonja Samije. Ky njeri i madh ka qenë burimi i turkologëve të mëvonshëm si Nexhip Asim dhe Velid Çelebi, dhe uroj që Instituti i Gjuhës Turke, ta kujtojë Shemsettin Samiun ashtu siç e meriton në përvjetorin e 100-të të vdekjes, pikërisht mbas dy vitesh. Nuk po e përmend këtu ministrinë (turke) të Kulturës pasi e di që ata jetojnë “ditërisht”, si puna e vezës dhe se patjetër mendojnë “ku i dihet ç’bëhet deri më 2004…!”.
*Shemsettin, ky është titulli që i është vënë Sami Frashërit në Turqi. Përkthehet, “I ndritur si diell”.
