Grafika shpirtërore e njeriut në kohën e diktaturës, ardhur përmes letrares dhe pasqyruar në disa prej veprave që kanë udhëtuar në lexime publike, sjell nevojën e leximit të letërsisë më së paku si shprehje e kujtesës shoqërore, ose siç thotë studiuesi italian Gianni Vatimo, “kujtesës kulturore”. Jo e ardhur veçanërisht si e tillë, por njëkohësisht në domodoshmërinë morale për të mos e shmangur atë që ka ndodhur, ne duhet të shënjojmë disa lexime për letërsinë pas vitit 1990. Padyshim, leximi që ka të bëjë me atë që vijon të vendosë mbi jetët tona, mund ta kthejë letërsinë në flamurin më të rëndësishëm për të mos lënë të udhëtojë në anijen e harresës atë që nuk u tha dot me zë të lartë për shumë e shumë vite.
Këndvështrimet e lidhura me historinë, e më pas, për pasojë, edhe sociologjinë dhe psikologjinë, edhe pse nuk janë leximet që synojnë jetëgjatësi në këndvështimet mbi prozën dhe artin në përgjithësi, janë gjithsesi domethënëse për rrokjen e një aspekti të rëndësishëm, që në Shqipëri e Kosovë përputhen me diktaturën e egër komuniste dhe me respresionin ekstrem, racist e çnjerëzor të një pjese ndaj një pjese tjetër të popullsisë me kombësi e besim tjetër. Në këtë aspekt, letërsia nuk mund të jetë asesi shpërfillëse, pasi do të humbte mundësinë e bashkëjetesës me të vërtetën për njeriun. Madje, duke tentuar lexuesin në kohë, ajo kthehet në një dëshmi të rëndësishme, jo për të dënuar të shkuarën, por për synuar leximin e drejtë të asaj që mund të ndodhë sa herë nuk e kemi pohuar me zë të lartë.
Çdo lexues me të drejtë mund të pyesë: A duhet ta lexojmë letërsinë vetëm si pjesë të vetëm kohës që i përket ngjarja, apo rrëfimi dhe personazhi që vjen nga diktatura mund të “qëndrojë edhe më shumë në fushëbetejën e leximeve”?
Praktikisht, për këdo që ka bashkëjetuar sadopak me një sistem të tillë, apo edhe me njerëz të ardhur nga ai sistem, do të ishte e vështirë të mos përfshinte përvojat e tij personale në lexim. E megjithatë, siç shprehet studiuesi Nathrop Fraj, “kritiku duhet të mbështetet në atë që aktualisht është e tërë letërsia: në dritën e saj!”. (“Anatomia e kritikës” Botim i “Rilindjes”, Prishtinë, 1990, përkthimi Avni Spahiu). Nën këtë dritë, destinacioni i fundmë mbetet gjithnjë Njeriu. Dhe një destinacion i tillë vjen duke mos anashkaluar aspak “Horizontin e Pritjes” të sugjeruar nga Jauss, i cili projekton një lexim në kohë “më të gjerë se sa e djeshmja”.
Ky lexim, për të tejkaluar atë që njohim ne personalisht, nuk është i lehtë, pasi mund të ndikohet nga ai fenomen që profesori i Harvardit, Harold Bloom, e konsideron si “Kompleksi i Edipit” në lexim. (Harol Bloom, “Si dhe pse të lexojmë”, Dudaj). Ky “kompleks” nënkupton rrezikun që mund të kemi në interpretimin e letrares nga gjykimet e mëparshme apo të trashëguara nga të parët tanë. Dhe ky “kompleks” ka ndodhur jo rrallë në leximet e deritanishme letrare.
Natyrisht, kur lexojmë një vepër artistike, kemi nevojë më së pari për një lexim që lidhet me estetikën, qoftë fiksional apo jo. Më pas, të gjithë këndvështimet e tjera “kanë kohë”. Dhe, duke besuar se realiteti është barku i madh i botës, por fantazia e ardhur nga letërsia është ajo që “merr pjesën që jeton”, ne duhet të gjykojmë këto vepra lidhur me një “lexim kohor”, siç do ta konsideroja shpjegimin e njeriut në diktaturë përmes letërsisë, pasi një lexim i tillë, edhe pse është i domosodshëm psikologjikisht dhe sociologjikisht, nuk mbetet gjithsesi objekti kryesor i letërsisë.
Për një lexues të sotëm, sidomos të ri në moshë, absurdi që vjen nga realiteti në diktaturë konkurron hapur me trillin artistik. Përbindëshi, që shkaktoi dehumanizimin e madh shoqëror, rrezikon të mbetet peng i imagjinatës nëse nuk do të kemi lexime të lidhura ngushtësisht me jashtëletraren. Ndaj, në këtë sprovë të leximit të letërsisë si projekt psiko-social të njeriut në diktaturë, vlen të bashkojmë si lexuesin që sipas Mark Twein, “në një vepër arti sheh atë që ka brenda vetes”, ashtu edhe lexuesin e Henri Bergsonit që “pavarësisht leximeve të ndryshme të realitetit, maksimumi mund të pranojë vetëm vetveten”.
Ne kemi nevojë për pranimin, vështrimin e padyshim edhe hyrjen në botën e asaj mungese të madhe të Njeriut, ku vetëm letërsia mundi ta mbajë gjallë në këto 25 vite kuptimin për atë kohë, edhe pse me penelata të zbehta.
Po kritika, përse duhet t’i kushtojë kohë asaj letërsie?
Letërsinë që merr personazhin në diktaturë apo edhe të dalë prej saj, duhet ta shohim si një destinacion të rëndësishëm të shprehjes së kujtesës, e veçanërisht projektit psiko-social të njeriut në diktaturë dhe ideologji, ku deformimi i universales për t’i hapur rrugë “Njeriut pa histori” ishte edhe qëllimi kryesor e tërë sistemit – një njeri që ende duhet ta studiojmë pasi “sëmundjet e tij shpirtërore e mendore” vijojnë të jenë pjesë e veprimeve të mëvonshme.
Thuajse gjithë autorët seriozë kanë vepra ku përshkruhet jeta në diktaturë, duke lënë të kuptohet se, ajo kohë, jo vetëm ka shenja letare, por ka më së pari shenja (ç)njerëzore domodoshmërisht për t’u lexuar. Ismail Kadare, Koço Kosta, Fatos Kongoli, Visar Zhiti, Bensik Mustafaj, Preç Zogaj, Agron Tufa, Bashkim Shehu, Arben Dedja, Ridvan Dibra, Arben Shehu, Mehmet Kraja, e mjaft të tjerë, kanë personazhet e tyre në një raport sa fiksonal aq edhe jo të tillë, duke risjellë jo vetëm pjesëza jete, por edhe raporte të pastra ideologjike të ish- diktaturës.
Një lexim i asaj letërsie pa shpjeguar edhe nevojën sociologjike dhe ideologjike të kohës, do të ishte një lexim i pakohë, ose me një kohë shumë të kufizuar, pasi, siç shprehet kritiku Fraj, “Letërsia është një degëzim qëndror i humaniteteve, hedhur nga njëra anë nga historia dhe nga ana tjetër nga filozofia. Duke qenë se letërsia nuk është vetë një strukturë e organizuar e njohurisë, kritiku duhet t’i kthehet kornizës konceptuale të historinanit për ngjarjet dhe asaj të filozofisë për idetë”. (f. 15).
Pra, është thuajse një detyrim për njohjen – për njohjen e njeriut dhe ideologjisë që e sundoi atë- që kritika ta lexojë letërsinë e pas vitit 1990 dhe si një pjesë të rëndësishme të kuptimit të asaj që ka ndodhur, në Shqipëri e Kosovë në kohën kur dehumanzimi krijoi një humnerë shpirtërore. Ajo që lypet të pohohet është se, mungesa e gjatë e këtij këndvështrimi nuk ka ardhur si pasojë e mungesës së veprave që e kanë trajtuar atë kohë në versionin fiksional ose real, por për pasojë të mungesës së kritikëve që mund të dilnin jashtë ndikimit me të cilin ishin edukuar deri në vitin 1990. Pra, ata nuk mund ta shihnin “dhomën letrare” duke qenë ende brenda saj ideologjikisht. E sidomos, duke qenë pjesë e asaj shoqërie që ishte e gatshme të brohoriste atë iodeologji, që përshkruhej sidomos në letërsi dhe në qëndrimet mbi të.
Agim Baçi
