TE (MOS) HUMBESH NE PERKTHIM

A është përkthimi bashkues apo ndarës kulturash? Megjithëse po jetojmë në epokën e globalizimit, në një botë që i shkurton përditë e më shumë distancat dhe teknologjia i afron njerëzit sërish drejt një gjuhe, profesioni i përkthyesit qëndron ende në këmbë dhe madje i fortë.

Gjithçka nisi në Babel. Është hamendësuar e janë ngritur shumë teori, por askush nuk ka mundur ta zbulojë se cila gjuhë flitej, e megjithatë sipas rrëfenjës biblike banorët që popullonin rruzullin flisnin të gjithë një gjuhë. Derisa plani i tyre për të mbërritur deri lart në qiej e zemëroi aq shumë Zotin, sa vendosi t’i trazojë gjuhët e duke bërë mijëra syresh që njerëzimi të mos kuptohej më me sho-shoqin…derisa erdhën përkthyesit për të marrë dhe sjellë kumt e kulturë, histori e shkencë nga një vend në tjetrin. Të parët që njihen lidhen sërish me Biblën. Ptolemeu II i Filadelfit, sunduesi i Egjiptit dëshironte të pasuronte bibliotekën e Aleksandrisë, kërkoi përkthimin e shkrimeve të shenjta nga hebraishtja në gjuhën greke. I shkroi kryepriftit Eleazar në Jerusalem dhe kërkoi nga gjashtë përkthyes për secilin nga 12 fiset e Izraelit që të vinin në Egjipt me këtë qëllim. Të shtatëdhjetedy përkthyesit përkthyen Torahun; pesë librat e parë të shkrimeve në 72 ditë. Megjithëse ata nuk patën asnjë kontakt me njëri-tjetrit, thuhet se në fund përkthimi ishte i njëjtë. Ky ishte “Septuaginti” apo i njohur ndryshe si “Varianti i të shtatëdhjetëve”. Përkthyesi më i famshëm i historisë është ndoshta Jeronimi, teologu dhe prifti katolik i cili përktheu Biblën në gjuhën latine, njohur ndryshe si “Vulgata”. I njohur si shenjti i përkthyesve, dita e tij e ndarjes nga jeta 30 shtatori është shpallur në të gjithë botën si dita në nderim të përkthyesit…Në Shqipëri veprimtaria përkthimore është thuajse 500-vjeçare. Ndër të parët qenë Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani, që u morën me artin e përkthimit. Lista e shqipëruesve është e gjatë, ndërsa veprimtaria e tyre nuk ka ndalur kurrë, as në kohët e censurës së fortë të regjimit diktatorial e vazhdon pa u ndërprerë edhe në ditët e sotme. Megjithëse po jetojmë në epokën e globalizimit, në një botë që i shkurton përditë e më shumë distancat dhe teknologjia i afron njerëzit sërish drejt një gjuhe, profesioni i përkthyesit qëndron ende në këmbë dhe madje i fortë. Nuk e dimë se cilën nga shprehjet ka thënë përnjëmend Umberto Eco, mes “arti i dështimit quhet përkthim” apo “zanati i përkthyesit është një profesion i së ardhmes”, por duket se bota do të ketë gjithnjë nevojë për përkthyes…

Edmond Tupja

Një nënshkrim nga përkthyesi

Kur ishte tetëmbëdhjetë vjeç, në vit të katërt të shkollës së mesme u magjeps për herë të parë me atë çka do të shndërrohej pak vite më pas profesioni i tij.

Nga vitrina e një librarie ia tërhoqi syrin kopertina e një libri të autorit francez Gi dë Mopasan “Mont Oriol”. E bleu pa menduar dy herë dhe e shfletoi aty për aty me kureshtjen e një të riu të dashuruar pas gjuhës dhe letërsisë frënge. “E hap dhe ç’të shoh?! Ishte përkthyer nga mësuesi im i gjuhës frënge, Mahmud Bobrati”, –sjell në kujtesë Edmond Tupja, duke folur me nxitin e të riut që vite më parë vrapoi drejt shkollës, gjeti mësuesin dhe i kërkoi t’i nënshkruante diçka në faqen e parë ( “Asokohe nuk e dinim ç’ishte autografi”, thotë ai duke qeshur). Përgjigja e la një hop qejfmbetur, derisa mësuesi ktheu mendje…”. “Po unë, nuk jam autori Edmond!”- më tha dhe unë u preva. “Megjithatë, meqë autori nuk rron më dhe unë e kam sjellë në shqip, do të të shkruaj diçka”, – sjell në kujtesë Tupja, duke mbledhur në një ndodhi rëndësinë e përkthyesi, por edhe fatin e tij për të mbetur “hero i heshtur”, i fshehur pas perdes së një vepre.

Kur e pa të largohej Mahmud Bobratin, bashkë me beretën e tij të dashur, me vete uroi “Ah sikur të bëhesha mësues i frëngjishtes dhe përkthyes si ai! Dhe u bëra. Madje edhe me beretë”.

Që do të bëhej përkthyes ishte vendosur edhe më herët. Qysh kur ishte fëmijë. Kish qenë e shkruar që Edmond Tupja të bëhej përkthyes, një lloj varkëtari që lundron ujërave të letërsisë duke prurë në bregun e shqipes autorë francezë e duke marrë në varkë autorë shqiptarë për t’i zbarkuar në brigjet e leximit francez…Gjyshja dhe e ëma e mësuan me tingëllimin e gjuhës greke, i ati i foli për Revolucionin francez, bukurinë e gjuhës frënge dhe i mësoi një poezi në frëngjisht që ai nuk e harron as sot, ndërsa nusja e ungjit ishte mësuese e gjuhës ruse. U rrit mes gjuhëve të huaja, por ajo që ia rrëmbeu zemrën përgjithmonë ishte frëngjishtja.

Pas viteve të gjimnazit, ku e mësoi si gjuhë të dytë të huaj, ishte e qartë se studimet e larta do t’i ndiqte për gjuhë frënge. Kështu bëri. U diplomua në Francë, ku nisi edhe përkthimet e para. Fillimisht si interpret për delegacionet vogla nga Shqipëria e më pas tregime të shkurtra e poezi. “Më hanin duart për përkthim” –shton ai. Kur u kthye në Tiranë, pas studimeve, pati fatin të kishte koleg përkthyesin e njohur Vedat Kokona. “Flisnim gjatë për përkthimet, autorët francezë e madje nisëm një si lloj gare; zgjodhëm një poet që për kohën njihej si dekadent, Sharl Bodlerin, morëm një sonet, e përkthyem dhe e diskutuam”, – rrëfen Tupja. Kokona atëkohë merrej edhe me krijimin e fjalorëve, autor i të parit “Frëngjisht-Shqip”. “Na dha edhe ne nga një germë për ta parë dhe bërë vërejtjet. Bëmë disa vërejtje të vogla. Qysh atëherë ai kishte përkthyer rreth 60 libra. Kur u nda nga jeta kishte mbi 100 libra të përkthyer. E shihja me zili. Thosha me vete: ky po që është përkthyes!”. Pas disa kohësh që kaloi në Gramsh, me qarkullimin e kuadrove siç ndodhte gjatë regjimit komunist, u kthye në Tiranë në shtëpinë botuese “ 8 Nëntori” dhe ndodhi që koleg të kishte Jusuf Vrionin, përkthyesi që gëzonte famë të madhe në qarqet intelektuale dhe artistike të kryeqytetit. “Përkthenim më tepër drejt frëngjishtes. Vrioni përkthente prozë më tepër. Punova rreth 11 vjet si përkthyes nga shqipja në frëngjisht”. Por përkthimet e para, rrëfen se i ka botuar më vonë, pas viteve ’70. Më 1981-shin, kujton se Lidhja e Shkrimtarëve nxori në botim një revistë letrare “Les Lettres Albanaises”, me kryeredaktor Ismail Kadarenë dhe redaktore Diana Çulin. “Ajo më aktivizoi të përktheja poezi dhe prozë, të cilat i shihte ndonjëherë edhe Vrioni”. Në mes të viteve ’80, rrëfen se nisi të përkthejë drejt shqipes. “Përktheva poezi e prozë, edhe një libër për fëmijë që u botua nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Pasi ra diktatura kam përkthyer shumë”,- thotë Tupja, i cili numëron 80 tituj të përkthyer gjithsej, nga frëngjishtja në shqip e anasjelltas, përfshirë këtu edhe disa bashkëpërkthime. Më ’97-n, bashkëpërktheu romanin e shkrimtarit shqiptar Fatos Kongoli “ I humburi” drejt gjuhës frënge. “Më pas i mora unë përsipër librat e Kongolit. Kam përkthyer nëntë, tetë prej të cilëve janë botuar”. Pas Kongolit ka përkthyer rreth 15 autorë shqiptarë drejt gjuhës frënge. “Por nuk matet me sasi kjo punë. Prirem më shumë drejt cilësisë” –thotë Tupja, i cili ka botuar edhe dy libra mbi përkthimin “Këshilla një përkthyesi të ri” dhe “Pro translatore”. “Me Kokonën u bëra edhe bashkautor fjalorësh. Bëmë “Fjalori Sinonimik i Shqipes” i pari i tillë, më vonë botoi edhe Akademia e Shkencave një të tillë. Kam botuar edhe të parin fjalor erotik të gjuhës shqipe, i cili është ribotuar”. Tupja thotë se pas viteve ’90, me gjithë urinë e shqiptarëve për të lexuar librat e ndaluar, vërshuan edhe përkthyesit, shumë syresh të papërgatitur e që sipas tij kanë bërë masakra e kanë sjellë përkthime skandaloze. Nëse Përkthimologjia është shkencë, përkthimin ai e sheh si art. “Nuk mjafton vetëm të dish një gjuhë të huaj. Duhet të njohësh historinë, kulturën, përditshmërinë, këndvështrimin e realitetit. Por duhet të kesh edhe nuhatje, empati”. Ai i ndan përkthyesit në dy kategori “ Nga halli dhe nga malli”. Sado përpjekje të bëjë një përkthyes i pazot, do të ndihet ngërçi në vepër. Thotë se do të ishte ide e mirë të akordohej një çmim i ngjashëm si ai i shpikur nga Umberto Eco në Itali, “Vepra më e dobët e vitit”, për ata që përkthejnë. Një tjetër kusht për përkthyesit është të jenë njohës shumë të mirë të shqipes. Por nuk mjafton kaq. Rrëfen vështirësitë që has çdo ditën ë punën e tij si përkthyes, mes termave teknikë, mjekësorë, blegtoralë, etj., etj. Për të gjetur emrin shqip të një bime, iu desh të shkonte deri në Katedrën e Botanikës, në Fakultetin e Shkencave të Natyrës, për të marrë si përgjigje se në shqip nuk kishte emër… “Tani kam një libër të vështirë nga një tjetër pikëpamje; me shumë terma teknikë e gjysmë teknikë. Flitet për një fshat malor ku bie borë dhe përshkruhen llojet e borës, të pirgjeve të borës. Pastaj pjellja e lopëve, aparati që i ndihmon në proces, pastaj terma gjinekologjikë, pastaj terma pikture… tmerrësisht e lodhshme. Është fat kur autori është gjallë sepse mund ta pyesësh”. Rrëfen se ka pasur bashkëpunim shumë të mirë me autorin francez të “Delikatesa” David Foenkinos, i cili edhe ka vizituar Tiranën. Por vështirësitë më të mëdha thotë se i ka hasur kur përkthente Marsel Prust, Zhulien Grac dhe poezitë e Bodlerit. Rrëfen se që nga ajo kohë nuk guxon të përkthejë më poezi, veçanërisht ato me formë fikse. Mendon se një njeri duhet t’i hyjë fushës së përkthimeve kur të jetë një përvojë jete, formim dhe kulturë, së paku pas të tridhjetepesave. “Në Francë duhet të kesh të paktën një libër të përkthyer e të botuar. Këtu te ne të gjithë janë përkthyes. Janë të dobët, por ka edhe përkthyes të mirë”, – pranon ai. Për Tupen, përkthyesi është një shkrimtar dembel. “Në vend të krijojë ai rikrijon në një gjuhë tjetër, për një popull tjetër. Prandaj nuk është çudi që përkthyesit të bëhen shkrimtarë pas një farë kohe apo shkrimtarët nga fundi të nisin të përkthejnë”. E kur bëhej fjalë për rikrijim, që rrënjën e ka të ngulur fort të krijimi, një përkthyes mund ta nënshkruajë më krenari firmën e tij në një vepër që e ka sjellë vetë në shqip…

Ah honorem

Pandeli Çina

Shqipërimet e zemrës

Letrari që u bë mjek. Mjeku i shquar që nuk u ndal së përkthyeri gjatë gjithë jetës. Ky është Pandeli Çina, një prej kardiologëve më të shquar shqiptar Profesor dhe Doktor i Shkencave Mjekësore i cili ka sjellë në shqip disa prej poetëve më të shquar polakë e francezë.

Letërsia që nuk iu bë dot profesion iu bë pasioni më i madh. “Unë bëja pjesë në rrethet letrare të qytetit, por im atë, farmacist, më detyroi të shkoja në shkollën e mesme mjekësore që sapo ish hapur” –kujton profesori, i ulur në një prej tavolinave në oborrin e “Friend’s book house”.

Një vend që bën pjesë te ritualet e ëmbla të paraditeve. E lë biçikletën buzë rruge, merr çantën e tij të punës të mbushur me libra, zbret në sallën e leximit në katin e nëndheshëm të kafenesë-librari, shfleton shtypin e përditshëm e më pas ngjitet për të shijuar kafenë… Të gjitha këto gjeste të vogla për nga ritmi dhe qetësia të ngjajnë vetë me një poezi. Nga ato që ai ka shkruar si autor dhe ato që ka përkthyer. Janë bërë tashmë 50 vite që përkthen, rrëfen me një zë të ulët e të butë, ngurrues për t’u shfaqur, aq më pak në një intervistë për të rrëfyer përvojën përkthimore.

Përkthimi ka qenë një veprimtari që e ka kryer në heshtje, jo vetëm për të pasur përqendrimin e duhur gjatë procesit, por sepse autorët polakë që ai ka sjellë në shqip nuk mund t’i botonte në Shqipërinë e diktaturës. “ Disa herë më kanë thirrur në hetuesi, por kam shpëtuar. Na shihnin me dyshim ne që kishim studiuar në Poloni, – rrëfen – e nëse këtij dyshimi i shtohej edhe ndonjë fjalë se përkthente autorë me frymë moderniste, do të ishte fatalitet”. Përkthente pa u pikasur, pa u ndjerë, veç ndjente në çdo varg atë që kish ndjerë poeti vetë, derisa fletoret dhe blloqet në shtëpinë e tij bëheshin pirgje dorëshkrimesh që do e shihnin dritën e botimit shumë vonë. Pasionin nuk e ndal asgjë. Edhe kur përreth asgjë nuk duket se shkon siç do doje. Nëse mjekësia sikur ia ndali ëndrrën e letërsisë, Varshava –qyteti i studimeve –e afroi si kurrë më parë me letërsinë. Kujton se kur iku fill, arrinte të merrej vesh vetëm në gjuhën frënge, por kur ishte në vitin e dytë të studimeve, e merrnin për polak. Kujton sesi student shkoi për të përkthyer në një takim zyrtarë me përfaqësues të ndryshëm shtetesh nga shqipja në polonisht. Atje kishte disa përkthyes interpretë nga gjuhë të tjera drejt polonishtes. “Në fund u ulëm bashkë me përkthyesit e tjerë dhe ata më thanë: “Po ti ku dreqin e ke mësuar shqipen?” Eh ja ashtu më ka rënë në dorë një fjalor, u thashë në fillim, pastaj u tregova se isha shqiptar”, –sjell në kujtesë profesori rininë e parë, të dytën po e jeton tani duke mos u ndalur së përkthyeri. Në një vit ka përkthyer dy nobelistë polakë; Czeslaw Milosz dhe Wisława Szymborska. “Është poete e vështirë. Shumë filozofike” –thotë ai për Szymborska, të cilës në shqip i ka sjellë disa poezi të zgjedhura botuar nga shtëpia botuese “Morava”. Herët përktheu edhe nga frëngjishtja e anglishtja, por polonishtja u bë gjuha kryesore e përkthimeve të tij. ( Kjo ndoshta sepse edhe zemrën, kardiologut të shquar shqiptar ia rrëmbeu një vajzë e bukur polake, e cila la familjen për të jetuar gjithë jetës me njeriun që dashuronte. “Qëkur ka ardhur këtu flet vetëm shqip” –rrëfen duke qeshur profesori, i cili thotë me keqardhje se tanimë kur flet në polonisht e dallojnë që është i huaj, jo si asokohe kur e merrnin për vendas në Varshavë). Pasi ishte njohur me poetët më në zë të Polonisë –as studimet e vështira të mjekësisë nuk e largonin dot prej letërsisë –njëherë u tha disa miqve se nuk kishin një poet më tipare disi diabolike siç kishin për shembull në Francë. Ata e prezantuan me Stanislaw Wyspianski-n “E lexova poezinë dhe e përktheva aty në vend”. I goditur nga gjenialiteti i Wyspianski-t, poezinë e kthyer në gjuhën shqipe “Mbi varrin tim” e di përmendsh edhe sot e kësaj dite dhe nis ta recitojë me ndjenjë. Krahas botimeve të njohura në fushën e kardiologjisë, Pandeli Çina nuk harronte të ndiqte edhe zemrën e tij që gëzonte kur sillte në shqip ciklin poetik “ Shtegtari” nga Adam Mickiewicz, apo “Një zë mbi kishë” të Czeslaw Milosz, “Mali i Ftohtë” nga Han Shan, poezitë e Migjenit

“Në bregun tjetër të lumit” të Czeslaw Milosz, dramën “Çatërton” apo librin me poezi e shqipërime “Gjurmë” bashkë me poetin Xhevahir Spahiu, i cili i ka kushtuar një poezi doktorit, të titulluar “Zemra”.

“…po ti jepi zemrës pak zemër;

thuaji ashtu kot: e keqja është larg.

Ajo beson; është e para dhe e fundit në besim,

fjalët e tua i dëgjon kokulur si fëmijë i zënë në faj,

fjalët e tua transfuzion gjaku për të”.

Mjeku që ia njeh gjuhën zemrës, di edhe t’i shërojë me një lloj tjetër mjekësie…atë të shqipërimeve.

Aida Baro

Nuk i besoj përkthimit që s’të përfshin

Dikur ka përkthyer edhe nga gjuha angleze, por duke forcuar njohuritë në italishte- vend ku ka studiuar dhe jetuar për disa kohë- u përqendrua e gjitha te letërsia italiane. “Mendoj se njeriu duhet të ketë skrupuj ndaj vetes, të analizojë dhe të krijojë bindje reale të aftësive të tij, nëse ka këllqe t’i bëjë të gjitha të përsosura e me përgjegjshmëri, pse jo. Por unë zgjodha rrugë tjetër, zgjodha të vazhdoja të përsosja njohuritë e mia aty ku mendoja se mund të jepja më shumë e më mirë dhe sidomos aty ku kisha pasionin tim. Dhe kjo jo gjithnjë është e lehtë t’ia pohosh vetes dhe të tjerëve” –rrëfen Aida Baro, përkthyese dhe kryeredaktore e shtëpisë botuese “Pegi”. Përkthimet e para thotë se i ka nisur qysh studente, me autorët e saj të dashur. Ishin tregime nga Pirandello e Buzzati. Ajo që nisi si kënaqësi apo mbushje kohe, iu shndërrua në profesion. “Përkthimi në vetvete është një rishkrim në gjuhën tënde i mendimit të dikujt tjetër të shprehur në një gjuhë dhe kulturë krejt të ndryshme nga jotja. Përkthyesi, siç e konceptoj unë, do të duhej të kish thuajse aftësi psikanalisti për të kuptuar tekstin, për të nuhatur se çfarë fsheh autori nën një fjali, frazë apo dhe një fjalë të vetme. E qëmton tekstin me lupë në dorë, se mos autori i shket gjëkundi dhe nëse, për një moment nuk ia zbulon qëllimin, atëherë gjithë teksti do të keqkuptohet dhe rrjedhimisht edhe në shqipe do të vijë i tjetërsuar. Dhe ky do të ishte një gabim fatal. Është thënë e përsëritur shumë herë, që ne nuk përkthejmë fjalë, përkthejmë frymë, frymën e një kulture, të cilën po nuk e njohe mirë, do ta sjellësh të cungët. E nga ana tjetër, po nuk e njohe gjuhën tënde po aq mirë sa gjuhën e huaj, prapë gjysmake do të mbetet fryma”- vijon ajo, duke shtuar se kjo ndihet sidomos në përkthimin e filmave, ku publiku i specializuar fare mirë mund ta kapë mat përkthyesin. Përkthimin, Aida Baro e sheh si çlirim. “Çlirim nga fijet e përditshmërisë, vendi ku imagjinata ime zhytet në zbulim e kërkim, kthehem në tip eksploratori a detektivi dhe sidomos kur hasem në sfida të vështira përkthimi, kur me intuitë e kuptoj se çka dashur të thotë autori, por në atë çast nuk ia gjej gjegjësen në shqip, fillon një proces i ethshëm kërkimi nëpër fjalorë, në forume të ndryshme të huaja që merren me përkthimin, ndizen të gjitha vatrat e mendjes dhe gjej paqe vetëm pasi të jem bindur se kam gjetur të duhurën. Por për të arritur deri në këtë gjetje përfundimtare, ndonjëherë duhen dhe ditë, vetëm për një fjalë të vetme”. Aida është e mendimit se çdo përkthyes krijon një stil të vetin, në bazë të përvojës, shkollimit, karakterit të vet dhe leximeve që ka bërë. “…dhe kur ‘përplasesh’ me një autor ndryshe nga ti, të duhet një përpjekje edhe më e madhe për t’u futur në botën e tij. E ndodh që nga vështirësia të lindë dashuria për një autor të ri, për një letërsi të panjohur më parë, dhe do ta bësh tënden me çdo kusht. Nuk i besoj përkthimit që s’të përfshin”. Rikthehet edhe njëherë në fillimet e saj si përkthyese, duke thënë se atëherë shqipëronte me autorë jo të mëdhenj, duke përjashtuar rastin e shkrimtarit Italo Calvino. “Gjithnjë kam menduar se më duhet përvoja para se t’u drejtohem atyre shkrimtarëve që më tundojnë dhe më “frikësojnë” më tepër”.Në projektet e saj të ardhshëm, tashmë që ka përvojë dhe njohje të mirë jo vetëm të gjuhës por edhe kulturës, bëjnë pjesë tre autorë të rëndësishëm si Goliarda Sapienza, Alberto Moravia dhe Primo Levi.

Alina Karaulli

Me shqipen e pasur bën përkthime të bukura

E ka nisur përkthimin me një biografi të këngëtares Janis Joplin, e titulluar “Buried alive”, me autore Myra Friedman, por që nuk e çoi në fund. “Tani jam e kënaqur që e lashë në gjysmë, pasi nuk besoj se kisha formimin e duhur për t’i hyrë përkthimit të një libri aq të vështirë dhe voluminoz” –rrëfen Alina Karaulli, përkthyesja që u vlerësua me çmim nga Panairi i Librit vitin e shkuar për përkthimin më të mirë të librit “Xhejn Eir” nga Sharlotë Brontë.

Karaulli përkthen më së shumti nga gjuha angleze. “Me përjashtim të vëllimit të parë të trilogjisë “Milenium” të autorit Stieg Larsson që e kam përkthyer nga italishtja”,- saktëson ajo.

Kujdesin më të madh gjatë përkthimit e tregon duke ruajtur të mos humbasë origjinali.

“Të vijë po aq kumbues edhe në gjuhën në të cilën përkthehet, të jetë i kuptueshëm për atë që e lexon dhe veçoritë kulturore që bart me vete vepra që përkthehet të mos përbëjë pengesë për lexuesin, përkundrazi, t’i flasin atij si në gjuhën e vet”. Përkundër mendimit që qarkullon (me gjasë të atyre që u mungon kultura e leximit) për varfërinë e shqipes, Alina thotë se gjuha jonë është pasur dhe kjo i jep mundësinë të bëjë përkthime të bukura. E karakterizon padurimi për të përkthyer kur ka marrë në dorë një vepër të re. “Përkthimi është sa lodhje, aq edhe kënaqësi dhe emocion nga kreu në fund. Personalisht më emocionon fakti që një vepër të bukur mund ta bëj të lexueshme për shumë e shumë njerëz të tjerë pikërisht në gjuhën që është më e afërta për ta, në gjuhën e tyre”. Më të vështirin prej tyre? “Vargjet satanike” të shkrimtarit Salman Rushdie…

Por me gjithë padurimin fillestar, e ka gjithnjë të vështirë të ndahet nga libri i sapo përkthyer, “Mendoj gjithnjë se ka ndonjë gjë për të ndrequr apo ndonjë gjë që më ka shpëtuar dhe kjo nuk më le të qetë as pasi libri ka dalë në librari”. Ka pasur raste kur e ka ndjerë se libri i përkthyer është pak edhe i saj. “Përkthimi nuk është thjesht punë, por mbi të gjitha pasion, një marrëdhënie e veçantë me librin. Përfshirja është e plotë, nëse do të ishte ndryshe, nuk besoj se do ta bëja me dëshirë një përkthim dhe nuk do t’i kushtohesha aq shumë”. Me gjithë dëshirën për ta mbaruar shpejt një përkthim, në mënyrë që t’i falë lexuesit shqiptar një tjetër vepër të vyer, rrëfen se ka pasur nga ata libra që i kanë marrë edhe një vit e gjysmë për shqipërim. Lodhja e përkthyesit vlerësohet jo vetëm në vlera monetare për punën e kryer por edhe me çmime, si në rastin e saj e cila fitoi çmimin “Përkthyesja e vitit” në Panairin e Librit nëntorin e shkuar. “Është kënaqësi, është vlerësim i një pune që jo gjithnjë çmohet sa duhet. Është një shtysë më shumë për ta bërë më me përgjegjësi këtë punë sa të bukur, aq dhe delikate”, – rrëfen Alina, e cila numëron sot 13 vepra të përkthyera.

Bibliografia e përkthimeve në Shqipëri, tashmë online

Për herë të parë bibliografitë nga viti 2003 deri në vitin 2014, të cilat janë të ruajtura në Bibliotekën Kombëtare në formë elektronike, tashmë do të mund të aksesohen shumë lehtë edhe në faqen zyrtare të BK-së. Në Bibliografinë e përkthimeve në Shqipëri 2003-2014 mund të konsultohen mesatarisht 6 240 tituj të botuara gjatë këtyre viteve, prej të cilave vetëm 540 tituj janë të botuara në vitin 2014.

Përkthyes, më shumë se heronj dhe udhëheqës

Arian Leka

Nuk e di ende me saktësi se ç’vend mund të zinin përkthyesit në hierarkinë e atyre viseve imagjinare ku arti i fjalës çmohet përnjëmend. Vijnë para apo pas engjëjve mbrojtës? Rrinë diku mes tyre dhe engjëjve lajmëtarë?

Kam filluar ta besoj se profesioni i vetëm i njeriut është ai i përkthyesit. Ky profesion duket se e shoqëron njeriun nga lindja në vdekje. Që të mbijetojë në shoqëri, më shumë se me gjithçka tjetër njeriut i duhet të përkthejë. Madje gjithçka. Përveç gjuhëve, në mijëra vjet ai a ka ‘përkthyer’ modele qytetërimesh, gjurmët e të cilëve i gjejmë që nga Siria gjer në Britaninë e Madhe në format e trashëgimisë së përbashkët materiale dhe shpirtërore. A nuk ka përkthyer ai metoda, gjeste, stile dhe vepra letrare? A nuk i ka përshtatur ai teknologjitë, lëvizjet e masave, idetë dhe ideologjitë mbi rolin e liderit dhe turmave? Njeriu vazhdon të përkthejë mendime me dritë dhe format më të errëta e më të zymta të mendimit. Ai ka mësuar të përkthejë dhe heshtjet miqve, dhe fjalët e atyre që janë kundër nesh. Ka përkthyer ndërkaq dyshimet, mirënjohjen, mbështetjet dhe braktisjet, fitoret e përkohshme, lëndimet, emrat, aromat dhe ngjyrat e luleve, udhëtimet, lëvizjet, besimet, humbjet jo gjithmonë përfundimtare, ringritjet, puthjet dhe përqafimet, rastet që s’kthehen, gjuhën e fshehtë të trupit dhe kodet ende të pazbërthyera të botës që për t’u shprehur nuk ndjen nevojën e fjalëve. Gjithçka përkthehet, pra. Gjithçka është përkthim. Veçse jo gjithmonë mundemi të futemi aq thellë sa ta kuptojmë nevojën që “Gjithçka-ja” ndjen për t’u përkthyer dhe për t’u përshtatur. Jo gjithmonë arrijmë të kuptojmë nevojën që kanë disa ide për shtegtim, për tendosje dhe zgjatim drejt vendeve dhe mendjeve të tjera.

…Në një formë a në një tjetër, jo vetëm letërsia, por gjithçka, madje vetë Gjithçkaja, ndjen nevojë të përkthehet – ndjen nevojën e një përkthyesi, pra. Me kaq përkthimi si term merr vlerë universale, origjinali protokanonik zhduket, nuk ka më kopje, ka vetëm përkthim të një origjinali, ka përshtatje të arketipave shtegtues në kohë e hapësirë, ka mbartje, tejçim nga një materie në një tjetër, nga një formë në një tjetër, nga një shprehje e kulturë në një gjuhë dhe qytetërim tjetër…Dhe ka fare pak rëndësi nëse Umberto Eco apo ndokush tjetër është shprehur se arti i dështimit quhet përkthim. Njeriu vazhdon të përkthejë gjithçka që i del përpara.

Nuk e di ende me saktësi se ç’vend mund të zinin përkthyesit në hierarkinë e atyre viseve imagjinare ku arti i fjalës çmohet përnjëmend. Vijnë para apo pas engjëjve mbrojtës? Rrinë diku mes tyre dhe engjëjve lajmëtarë? Apo askush nuk i llogarit si pjesë thelbësore e krijimit të kulturës? Cilësimet ndaj tyre jo rrallë shprehin rezerva. Përkthyesit i kanë quajtur “materie e dytë”, “lëndë e prejardhur”, “hamej të fjalës” siç edhe “tradhëtorë”. Por një gjë dihet me siguri: pa përkthyesit ne zor se do të kishim të njëjtën panoramë të përhapjes së ideve, arteve, kulturës dhe modeleve. Pa përkthyesit zor se do të mundeshim t’i hapnim portat e rënda të njëri-tjetrit. Kjo pasi përkthyesit u ngjajnë çelësave të vegjël që rrotullohen në bravat e kyçura dhe që deri më sot ia kanë dalë të hapin porta të mëdha.

500 vjet përkthyes

Përkthyesit e parë ishin Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani. Disa nga rilindësit si Kristoforidhi, Naim Frashëri e Çajupi; më vonë kemi Fishtën, Prenushin, Konicën, Lumo Skëndon, Fan Nolin, Koliqin e Dom Lazër Shanton. Nga fundi i viteve ’30, kemi H. Lacajn, F. Alkajn, P. Gjeçin, S. Luarasin, S. Cacin e A. Varfin. Në vitet ’50, ’60 e ‘70 afirmohen disa nga këta dhe dalin në skenë përkthyes të tjerë, si: H. Selfo e V. Kokona, të ndjekur nga L. Poradeci, Dh. Pasko, A. Hashorva, H. Kokalari, P. Zheji, M. Treska, Z. Simoni, B. Doko, E. Fico, A. Kristo, V. Vinçani, R. Shvarc, S. Çomora, V. Buharaja, P. Gjergo, P. Jorgoni, Gj. Shllaku, J. Bllaci, K. Evangjeli, D. Omari, A. Koçi e shumë të tjerë. Në vitet ’80 e ’90 shfaqen të tjerë përkthyes, më të rinj, si: A. Plasari, P. Misha, Sh. Çuçka, E. Ymeri, B. Shehu, M. Kumbaro, B. Çabej, M. Meksi, V. Kalemi, G. Hadaj, K. Hadëri, A. Marashi, A. e F. Papleka, N. Varfi, R. Vuçini, F. Andrea dhe U. Buçpapa, si edhe S. Pasho, A. Çani, G. Çoçoli, R. Çollaku etj.

Suadela Balliu