Home Letërsia ballkanike, të shembësh muret që na ndajnë

Ka diçka, përveç euros, që vendet e Ballkanit mund ta përdorin si një monedhë të përbashkët, qarkulluese. Kjo mund të ishte letërsia ballkanike. Duket sikur rasti i artë është shfaqur, pasi tanimë bëhet fjalë për një letërsi të tërë dhe jo për disa emra të veçantë, të cilët kanë ekzistuar gjithmonë.

Letërsia ballkanike (cilësimin e përdorimin jo për ta shkëputur atë prej vlerave të letërsisë europiane, pasi letërsia funksionon si tërësi, në rrjedha universale, kur është fjala për vlerë), falë edhe një programi përkthimesh e shkëmbimesh mbështetur nga TRADUKI, është tanimë një prani domethënëse. Kjo letërsi vlerësohet, është konfirmuar në vendet e origjinës dhe po afirmohet edhe në vendet e tjera të rajonit dhe të Europës, ku kjo letërsi po përkthehet dhe promovohet gjithmonë e më shumë. Në këtë tekst, ngulmimi për hapje dhe njohje të letërsisë ballkanike dhe drejt letërsisë ballkanike vështrohet si një shortcut për të marrë pjesë dhe për të qenë pjesë e së njëjtës vëmendje dhe të të njëjtëve kalendarë. Ndërkaq, na bëhet me dije gjithashtu se nga brenda letërsia ballkanike paraqet probleme në njohje dhe në qarkullim. Vendet e Ballkanit nuk e njohin sa ç’mendohet, letërsinë e “tjetrit”-fqinjë. Brenda saj, si një përjashtim, rri letërsia ballkanike, ajo vjen prej vendeve që dikur ishin pjesë e ish-Jugosllavisë, e cila me gjithë ndarjen politiko-etnike dhe dallimet kulturore, e ka ruajtur marrëdhënien prej një të ashtuquajturi “fat” historik. Thënë ndryshe, ka ende shumë punë si për programet shtetërore ashtu edhe për projektet alternative.

Më kujtohet, me këtë rast, një takim në Tiranë kur, duke biseduar me poetin slloven Aleš Debeljak, e pyeta nëse mund t’i lexonte tekstet e mia të përkthyera në kroatisht. “U prish Jugosllavia politike, tha, muret ranë, por ajo atë që mund të komunikonte vazhdon të komunikojë. “YU” kulturore funksionon. Falë afrisë gjuhësore, librat përkthehen më shpejt, shtëpitë botuese i dërgojnë librat e tyre nga njëri shtet në tjetrin dhe një rrjet promovues ekziston përmes festivaleve, revistave letrare, panaireve. Nga ky “fat” u përjashtuan, fatmirësisht, shqiptarët e Kosovës, ne sllovenët, ndoshta dhe Maqedonia”, përfundoi ai, me një gjest dashamirës, por dhe pak sarkastik.

A thua se diçka e ngjashme po ndodh edhe me librin shqip, me autorët shqiptarë që shkruajnë dhe botojnë në Kosovë dhe në Shqipëri? Kemi dy shtete, dy ministri për kulturën me prirje bashkëpunuese, kemi më shumë lehtësi në qarkullim, po a ka rënë muri ndarës mes nesh, apo ai thjesht është shndërruar nga mur guri në mur prej xhami, përmes të cilit shihemi, por japim e marrim? A janë zgjeruar, qoftë edhe me një raft libraritë në Tiranë apo në Prishtinë, prej “fatit historik”, prej bashkimit të pretenduar shpirtëror dhe thyerjes së murit ndarës? A kemi më shumë festivale? A kemi më shumë revista letrare? A janë shtuar suplemente dhe faqet kushtuar letërsisë? A gjejnë vend autorët e Shqipërisë në revistat kulturore të Kosovës? Po autorët kosovarë a botohen në shtëpitë botuese dhe në shtypin e Shqipërisë? A kemi më shumë emisione në radio dhe televizione mbi letërsinë dhe a marrim pjesë më dendur në ngjarjet letrare këtej dhe andej kufirit? A funksionojmë si dy gjysma të pavarura edhe në kulturë? Si përfundim, nëse do të ishte real dhe i vërtetë zgjerimi i kufijve shpirtërorë mes shqiptarëve të ndarë me kufi, a nuk do të ndihej ky zgjerim sadopak edhe te libri, te leximi dhe te përhapja e tij?

Përmes kësaj logjike duket sikur u prek spektri që ka marrë dhe luan një rol publik në këtë marrëdhënie. Por do të ketë përherë më shumë pyetje sesa përgjigje sa herë që shohim se libri shqip, kaq vjet pas ribashkimit shpirtëror, ka mbetur i izoluar dhe lëviz vetëm brenda kufijve të mëparshëm. Ai qarkullon më shumë, sigurisht, sidomos gjatë panaireve, por ai lëviz mjaft ngadalë gjatë ditëve të tjera të vitit. Tirazhet janë po ato të kohës së ndarjes. Pothuajse asnjë prej botuesve nuk i ka dyfishuar tirazhet, meqenëse tani kemi të bëjmë me shtim në masën 100% të lexuesit (hipotetik) shqiptar. Faktet dëshmojnë se në të gjithë skajet ku shkruhet e flitet shqip lexohet pak dhe jo letërsi e mirë. Shumë pyetje pa përgjigje, kur vërejmë se përballë letërsisë së “tjetrit” fqinj letërsia shqipe ndihet pak e përfaqësuar. Ajo mungon apo shfaqet zbehtë në festat e librit në rajon. Nuk dëshirojnë të marrin pjesë? U shmangen apo përjashtohen shkrimtarët bashkëkohorë shqiptarë nga panairet ndërkombëtarë të librit? Përfaqësohen ata nga shtëpitë e tyre botuese? A shoqërohet prania e tyre me tekste dhe materiale promovuese për secilin shkrimtar? A përkthehet (sa dhe si) në gjuhë të huaja autori shqiptar? Kjo letërsi, edhe kur librat kanë kaluar në heshtje në vendet respektive edhe kur disa libra janë vlerësuar me çmime letrare edhe kur disa syresh kanë gëzuar njëfarë mirëpritje më të madhe se zakonisht (nuk e kam fjalën për mediatizmin), nuk iu propozohet botuesve dhe lexuesit ndërkombëtar. Në panairet, sallonet dhe në festivalet e librit, libri shqip nuk shfaqet as si krijimtari vetjake, as si produkt kulturor kombëtar. Përgjigjet, duke mos qenë fort optimiste, qoftë përsa u përket shtëpive botuese, si oferta private, qoftë përsa u përket institucioneve që e kanë pasur dhe e kanë detyrim promovimin e librit dhe kulturës së shkruar, të bëjnë aq realist sa pranon se deri më sot (dhe po të lësh mënjanë ato pak iniciativa vetjakë dhe përpjekjet më të fundit për përfaqësim) autorët shqiptarë kanë përjetuar postizolimin. Shkrimtarët shqiptarë dhe bashkë me ta edhe letërsia e shkruar në gjuhën shqipe janë ende jashtë komunikimit. Rastet e pakta kur ata marrin pjesë janë ende në kufijtë e përfaqësimit formal. Nuk ka jehone, pakogjë përkthehet e botohet, fare pak dëshmohet se kjo letërsi është konkurruese. A nuk është një rast ky për vëmendje nga institucionet ku hartohen politika dhe për ata me të cilët këto institucione bashkëpunojnë? ‘Mëkati fillestar’ lëshohet mbi gjuhën, mungesës së përkthyesve që, nga shqipja drejt gjuhëve të huaja, jetojnë jashtë vendit dhe jashtë marrëdhënies së gjallë me letërsinë. Po ç’vlerë ka realizmi konstatues, kur përkthimi në gjuhët europiane, njëlloj si vetë Europa mbeten larg, ndërkohë që Ballkani dhe gjuhët ballkanike me fare pak shpresë?

…Praktikat e mira në nxitjen e përthimeve dhe të përkthyesve që do të përkthenin nga shqipja drejt gjuhëve të huaja ekzistojnë, ndaj nuk kemi pse shpikim, thjesht bashkëpunojmë. Jo larg prej nesh, në Slloveni, në Serbi dhe në Kroaci ka projekte, programe dhe mbështetje me grante për përkthyes dhe shtëpi botuese që bëjnë të njohur letërsinë sllovene, serbe dhe kroate nëpër botë. Për këto shtete, dy prej të cilave tanimë pjesë e BE, fakti se libri përkthehet në “gjuhë të madhe” apo në një “gjuhë të vogël”, siç është edhe shqipja, nuk përbën ndryshim. Fondi ekziston edhe për iniciativa nxitëse, që vetëm sa e mbjellin emrin e autorit në kujtesën e publikut. Projektet e tilla nuk bëjnë dallim dhe as nuk shpërfillin nëse krijimtaria e autorëve të tyre përkthehet a botohet në një libër i plotë apo prej tij përkthehet veç një tregim apo disa poezi. Mjafton që autori i vendit të tyre të përkthehet. Bashkë me autorin, pengesën e mosnjohjes e të izolimit e kapërcen edhe kultura e tyre, si pjesë e një produkti kombëtar me vlerë dhe vlerësim të njëllojtë, në vend dhe jashtë tij.

Kultura, në formën e eksportit kulturor, është më shumë sesa imazh. Ajo shfaqet si pjesë e pasurisë që një komb vendos pranë pasurisë së kombeve të tjerë. Produkti kulturor kombëtar merr vlerën e një pasurie dhe zë të shfaqë ndikimin e vet, njëlloj si produkti material, jo vetëm në zhvillimin kulturor, si vlerë përfaqësimi, por edhe në zhvillimin social. Produkti kulturor kombëtar që vjen prej letërsisë mund të ndikojë gjithashtu në begatinë ekonomike të krijuesve të këtij produkti dhe të shoqërisë vetë, si një alternativë përtej kuptimit simbolik.