Bledar Komini
Dijetari dhe ideologu i Rilindjes Kombëtare Shqiptare Sami Frashëri, lindi më 1850 në fshatin Frashër. Që në fëmijëri atij i vdesin të dy prindërit, kështu që detyra për të mbajtur familjen i bie vëllait më të madh Abdylit. Duke qenë gjashtë vëllezër dhe dy motra, Abdyli e kishte të vështirë për t’i mbajtur ata në një fshat si Frashëri, ku ishte e pamundur që të gjeje një punë me të ardhura të mjaftueshme. Prandaj ai vendosi që familjarisht të shpërnguleshin për në Janinë që në atë kohë ishte qendra e vilajetit.
Pasi u vendosën në Janinë më 1861, Samiu u mundua t’i futej shkollimit të tij, dhe mësimet e para i mori tek myderriz Jakup Efendiu. Ky i fundit i mësoi Samiut osmanishten, persishten e arabishten. Më pas bashkë me vëllanë e tij Naimin ai u regjistrua në gjimnazin e njohur Zosimea, të cilin e mbaroi përpara kohe për shtatë vjet, në vend të tetë vjetëve që ishte koha shkollore. Kjo vërtetonte katërçipërisht se Samiu ishte një gjeni i ardhshëm, vërtetonte gjithashtu edhe për forcën e madhe intelektuale të tij. Zosimean e mbaroi më 1868, në të Samiu kishte mësuar disa njohuri dhe gjuhë të reja si greqishten e vjetër dhe të renë, frëngjishten, italishten, latinishten, shkenca të tilla si gjeografinë, historinë, matematikën, anatominë etj. Pasi e mbaroi shkollën u largua për në Stamboll, kryeqyteti i Perandorisë Osmane, i cili po kalonte ditë të vështira. Megjithatë Samiu kur zbriti në Stamboll ishte vetëm 22 vjeç dhe e ndjente veten të fortë në dije dhe në kulturë. Me të mbërritur atje Samiu u mundua që të shfrytëzonte në maksimum dijet që kishte marrë dhe e para gjë që bëri ishte botimi i romanit të mirënjohur “Dashuria e Talatit me Fitneten”, i cili pati sukses në rangjet letrare të perandorisë. Romani veç të tjerave, ishte edhe një shenjë për pjekjen dhe formimin e parakohshëm të Samiut në të gjitha fushat.
Pasi u vendosën në Janinë më 1861, Samiu u mundua t’i futej shkollimit të tij, dhe mësimet e para i mori tek myderriz Jakup Efendiu. Ky i fundit i mësoi Samiut osmanishten, persishten e arabishten. Më pas bashkë me vëllanë e tij Naimin ai u regjistrua në gjimnazin e njohur Zosimea, të cilin e mbaroi përpara kohe për shtatë vjet, në vend të tetë vjetëve që ishte koha shkollore. Kjo vërtetonte katërçipërisht se Samiu ishte një gjeni i ardhshëm, vërtetonte gjithashtu edhe për forcën e madhe intelektuale të tij. Zosimean e mbaroi më 1868, në të Samiu kishte mësuar disa njohuri dhe gjuhë të reja si greqishten e vjetër dhe të renë, frëngjishten, italishten, latinishten, shkenca të tilla si gjeografinë, historinë, matematikën, anatominë etj. Pasi e mbaroi shkollën u largua për në Stamboll, kryeqyteti i Perandorisë Osmane, i cili po kalonte ditë të vështira. Megjithatë Samiu kur zbriti në Stamboll ishte vetëm 22 vjeç dhe e ndjente veten të fortë në dije dhe në kulturë. Me të mbërritur atje Samiu u mundua që të shfrytëzonte në maksimum dijet që kishte marrë dhe e para gjë që bëri ishte botimi i romanit të mirënjohur “Dashuria e Talatit me Fitneten”, i cili pati sukses në rangjet letrare të perandorisë. Romani veç të tjerave, ishte edhe një shenjë për pjekjen dhe formimin e parakohshëm të Samiut në të gjitha fushat.
Samiu shkroi mbi 60 vepra, të mëdha dhe të vogla, vëllimore ose monografi të cilat patën një vlerë të madhe në atë kohë. Romani i sipërpërmendur ishte një revolucion letrar pasi ishte romani i parë në letërsinë turke. Kjo tregonte se veprimtaria e Samiut ishte krejtësisht origjinale në krahasim me të tjerët. Ai ishte historian dhe po në të njëjtin moment dinte të ishte edhe gjeograf, letrar, kozmograf, filolog, kritik, publicist, atdhetar, por mbi të gjitha ai ishte shqiptar. Ai asnjëherë nuk e harroi se ishte shqiptar dhe se detyra e tij ishte ta kujtonte këtë gjë në çdo moment, çast, kohë.
Që nga viti 1872 kur filloi të shkruajë, dhe deri sa vdiq, gjatë 32 vjetëve, Samiu botoi 6 vepra në gjuhën shqipe midis të cilave “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, mbi 60 vepra në gjuhën turke dhe arabe midis të cilave “Fjalorin e përgjithshëm të historisë e të gjeografisë”. në gjashtë vëllime.
Pasuria e jashtëzakonshme e veprës së Samiut flet për talentin e tij, por edhe për intensitetin me të cilin ka punuar. Ai punoi me ngut, nxitonte të botonte, mbase, sepse e ndiente se nuk kishte shumë për të jetuar, apo se kishte shumë për të thënë. Në të gjitha iniciativat patriotike dhe revolucionare, në atë të krijimit të alfabetit, të shkrimit dhe të botimit të librave shqip, të nxjerrjes së gazetave dhe të revistave, të çeljes së shkollës shqipe, ndeshet vazhdimisht një emër i cili ngrihet mbi të gjithë të tjerët, një personalitet i madh. Ky është emri i Sami Frashërit i cili së bashku me vëllezërit e tij Abdyl dhe Naim u bënë epiqendra e lëvizjes çlirimtare shqiptare dhe e përpunimit të programit kombëtar.
“Kamus al-a’lam”
Kjo është vepra më vëllimore dhe më e rëndësishme e Samiut. Është shkruar në gjuhën turke të asaj kohe (d.m.th me alfabet arab), në gjashtë vëllime me gjithsej 4830 faqe. Është enciklopedi historiko-gjeografike. Këtu Samiu e shënon titullin edhe në gjuhën frënge “Dictionnaire universel d’histoire et de geographie”, kurse emrin e vet e shënon të plotë Ch. Samy-Bey Fraschery (Sami Bej Frashëri).
Kamus al-a’lam botohet brenda viteve 1889 – 1898; vëllimi i parë dhe vëllimi i dytë botohen në të njëjtin vit, kurse vëllimet e tjera në çdo dy vjet, përveç vëllimit të katërt që botohet tre vjet pas të tretit. Kjo tregon për vështirësitë që kishte hasur Samiu pas vëllimit të dytë. Sa literaturë të gjerë ka përdorur Samiu në hartimin e veprës së tij kuptohet nga njohuritë që ka përdorur dhe nga pasuria e madhe kulturore që ka zotëruar për dijetarët. Kështu, në këtë vepër ai jep njohuri të gjera për dijetarë si Mes’udin, Ibn Kethirin, Ibn Haldunin, Ibn Xheuzin, Dhehebiun, Makrizin, Ajnin etj., të cilët i përshkruan gjerë e gjatë. Ai përmend dhe flet shumë në Kamus el-a’lam për shkencëtarët e parë si Astrahiun, Ibn Hukalin, Mukadesin, Bekriun, Birunin, Idrisin etj. Ai përmend edhe autorë që kanë shkruar udhëpërshkrime, siç janë Ibn Batuta dhe Ibn Xhubejri.
Sami Frashëri në Enciklopedinë e tij shkruan për vendet anekënd botës, shkruan artikuj të përgjithshëm gjeografik e historikë për Evropën, Ballkanin, Turqinë, Amerikën, Azinë, Afrikën, Arabinë, Zelandën, e në mënyrë të veçantë për vendet, shtetet, qytetet, detet, liqenet, malet, popujt e këtyre vendeve. Pastaj për perandori, dinasti, mbretëri të ndryshme, për personalitete të shquara të kategorive të ndryshme shoqërore deri në kohën e tij: sulltan, mbretër, sadrazemë, vezirë, shejhulislamë, imamë, papë, historianë, gjeografë, mjekë, filozofë. Shkruan p.sh. për Ebu Hanifen, Shafiun, Malikiun, Hambeliun, Ibn Sinanë (Avicena), Buhariun, Muslimin, Ibn Ruzhdin (Averoesin), Farabiun (Alfarebos), Ibn Batutën, Evlija Çlebiun, Franc Bopin, Balzakun, Paskalin, Didëronë, Strabonin, Aristotelin etj. Në të ai shkruan gjerësisht edhe për Shqipërinë dhe shqiptarët.
Vepra të tjera të Sami Frashërit
Siç e thamë edhe më sipër, Samiu ka një veprimtari të gjerë letrare dhe publicistike. Ai ka shkruar në shumë fusha të ndryshme duke dhënë përshtypjen e një poliedriku dhe politologu të madh. Veprimtaria e tij është e shumanshme dhe vëllimore, por ajo është edhe cilësore dhe origjinale. Ai shkroi mbi 60 vepra në gjuhë të tilla si: shqip, turqisht, persisht e arabisht. Veprat e tij në gjuhën shqipe janë të pakta duke i krahasuar me ato në gjuhën turke e arabe. Ai preku çështjet më thelbësore e problematike të lëvizjes kombëtare shqiptare si: çështjen e alfabetit shqip por me shkronja arabe, gramatikën shqipe siç e quan ai “Shkronjëtore e gjuhës shqip” që kishte rëndësi jo vetëm shkencore por edhe gramatikore e pedagogjike. Më pas shkroi kryeveprën “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”. Në të ai shpreh tërë mendimin intelektual të tij për çështjen kombëtare, mbi të gjitha në të ai shtron programin politik se si duhet të organizohet shteti shqiptar, se çfarë duhet të jetë; monarki apo republike, apo se në krye duhet të jetë një senat i popullit. Gjithashtu ai evidenton edhe mangësitë dhe të mirat që kishte “Shqipëria”. Kështu ai është i pari që përpunoi një program të mirëfilltë politik, duke e nisur nga historia e popullit shqiptar e duke e përfunduar me atë se çfarë duhet të jetë atdheu i tij pas pavarësisë ose autonomisë.
Samiu ishte gjithashtu edhe një filolog i madh. Ai i dha Perandorisë Osmane të atëhershme vepra të papërsëritshme si p.sh. fjalorët: Frëngjisht-turqisht me afër 50 mijë fjalë; Turqisht-frëngjisht me afër 35 mijë fjalë; Arabisht-turqisht; Fjalori i gjuhës turke me 1575 faqe, me afër 45.000 fjalë, e shumë vepra të tjera leksikologjie e filologjie. Veprimtaria e Samiut nuk përfundon me kaq. Ai ishte një shkrimtar i madh dhe sigurisht pasuria që ai la ishte ajo letrare dhe jo materiale. Ai ishte edhe një njeri i zellshëm për të punuar dhe kjo tregon madhështinë e tij personale për t’u dalluar mbi të tjerët.
Samiu ishte gjithashtu edhe një filolog i madh. Ai i dha Perandorisë Osmane të atëhershme vepra të papërsëritshme si p.sh. fjalorët: Frëngjisht-turqisht me afër 50 mijë fjalë; Turqisht-frëngjisht me afër 35 mijë fjalë; Arabisht-turqisht; Fjalori i gjuhës turke me 1575 faqe, me afër 45.000 fjalë, e shumë vepra të tjera leksikologjie e filologjie. Veprimtaria e Samiut nuk përfundon me kaq. Ai ishte një shkrimtar i madh dhe sigurisht pasuria që ai la ishte ajo letrare dhe jo materiale. Ai ishte edhe një njeri i zellshëm për të punuar dhe kjo tregon madhështinë e tij personale për t’u dalluar mbi të tjerët.
