Kur e ndesha për herë të parë këtë lajm, mendova se do ishte një nga farsat e zakonshme shakatare, që rëndom publikohen në rrjetet sociale. Por jo! Qenkësh e vërtetë!
Përshtypja e parë ishte befasia. Kryeministri i vendit në rolin e përkthyesit letrar! Pak tallaze kalon Shqipëria, sa i dilka koha të merret me përkthimin e një libri, nga gjuha e huaj në të cilin është shkruar, në atë amtare?! Të përfshihej në publicitetin e arteve pamore, si piktor që është, do ishte e kuptueshme. Mos ndoshta kërkon të provojë talentin e tij, si përkthyes letrar, gjë që nuk është fort e lehtë, pasi përkthyes të tillë kemi pa hesap, por të aftë, pak?!
Edhe po të qëndronte kjo hamendje, autorja duhet të na bindë për vlerën letrare absolutisht të pakritikueshme të librit të saj, të cilin e ka marrë përsipër ta përkthejë kryeministri, dora vetë. Nuk kam lexuar gjë nga kjo shkrimtare, me përjashtim të kundrimit të fotove të publikuara nga ajo vetë, në faqen e saj në “Facebook”, që më shumë sesa një prozatore, të kujton një fotomodele. Në u ndërthurshin të dyja, talenti dhe bukuria, s’mbetet të themi gjë tjetër, veçse që Vorpsi është fatlume.
Por, ka një tjetër pakuptueshmëri në këtë çështje: autorja është shqiptare që jeton jashtë vendit dhe shkruan në gjuhë të huaj. Është zgjedhja e saj se në cilën gjuhë shkruan. Dhe nuk është e vetmja. Një tjetër shkrimtare shqiptare, B. Myftiu shkruan në frëngjisht, por i përshtat vetë librat në shqip. Vorpsi nuk di mirë shqip?! Po të jetë i vërtetë ky fakt, domosdoshmërisht ka nevojë për përkthyes. Por, pse pikërisht përkthyes i saj duhet të jetë kryeministri, ndërkohë që, një shkrimtare e suksesshme si ajo, jashtë kufijve të Shqipërisë, nuk do ta kishte aspak të vështirë të zgjidhte një ndër përkthyesit më të njohur në vend?
Emrin e shkrimtares Ornela Vorpsi e kam dëgjuar për herë të parë para disa vitesh, nga një miku im, shkrimtar i mirënjohur shqiptar. Më tregoi, se si autorja, para se të pranohej nga botuesit e huaj, ishte refuzuar sistematikisht të botohej nga ata vendas. Kur fama e saj “mori dhenë”, botuesit tanë, që nuk lënë rast të trumbetojnë letërsinë e madhe, që del nga entet e tyre, e ftuan të botonte tek ata. E mllefosur, shkrimtarja refuzon me të drejtë. “Ju nuk pranuat të më botonit, refuzoj unë tashmë bashkëpunimin me ju”, duket sikur u përgjigjet me heshtjen e saj. Lëndesa e saj është kaq e madhe (e kuptoj personalisht fort mirë), sa për vite, ajo refuzon sistematikisht të botohet nga hienat botuese shqiptare. Pra, Ornela paska shkruar në shqip! Natyrisht, kush më mirë se ajo vetë do t’i përkthente librat e saj me merakun më të madh? Por ajo këmbëngul në mospranimin e saj. Duhet tjetërkush të paguajë për shkeljen e ëndrrave të saj në atdhe. “Dhe nuk ka asgjë më të tmerrshme, sesa ëndrrat e thyera”, thotë Kadareja.
Dhe këtë e merr përsipër, me gjest qytetari dhe kalorësiak, vetë kryeministri i vendit. Nuk ka vend për shumë romantizëm, në të vërtetë. Si shef i qeverisë, ai kërkon të përçojë një mesazh te bashkëkombësit e tij, kudo ku ndodhen: vënien në vend të vlerave, sendërtimin e ëndrrave! Me rolin e përkthyesit, që ai ka ndërmarrë, kërkon falje publikisht si institucion, për nëpërkëmbjen e deritanishme të talenteve dhe të të aftëve, nga qeveritë shqiptare. Logjikshëm, faljen e pason premtimi.
Por, a mjafton kjo? Sa “Ornela” mund të ketë, jo vetëm në letërsi? Sa prej tyre nuk u zbulohet dhe njihet talenti, siç pati fatin Vorpsi, veçse, jo në Shqipëri?
E keqja duhet të luftohet me rrënjë. Rrënjët helmuese janë vetë funksionimi i së ashtuquajturave shtëpi botuese, të njohura ligjërisht, si të tilla, ndër më të prapambeturat dhe korruptueset në rajon. Ato interesohen vetëm për fitimin e tyre, asgjë tjetër! Nuk di që ato të kenë zbuluar ndonjë talent! Aq më pak, të kenë lidhje me shtëpi botuese të huaja për të përkthyer autorë shqiptarë!
Së fundmi, Ministria e Kulturës ndërmori një aplikim, ku financonte, ndonëse modestisht, dhjetë autorë shqiptarë, të përzgjedhur ndër shumë të tjerë. Autorët janë përzgjedhur, duke mos ua ditur autorësinë, për të shmangur subjektivitetin. Iniciativë e mirë, por jo bindëse. Sikur ta marrim të padyshimtë aftësinë gjykuese të anëtarëve të jurisë, zor se të mbushet mendja, se shtëpitë botuese i kanë paraqitur krijimet e autorëve në këtë aplikim, pa ua ditur emrat apo duke i mbajtur sekret. Disa prej emrave të fituesve janë publikisht të njohur dhe fitues të bindshëm, duke gjykuar nga krijimet e tyre të mëparshme.
Por, edhe kjo gjetje e Ministrisë së Kulturës nuk e zgjidh me themel çështjen, sepse ato, themelet, janë hedhur krejt fajësisht. Duhet hartuar ligji apo rregullat, për funksionimin normal të tyre, siç i ka bota e qytetëruar, që do të thotë, shtëpitë botuese ekzistuese të çlicencohen. Në të kundërtën, ato do vazhdojnë të jenë mospërfillëse dhe arrogante, të mbrojtura padrejtësisht nga ligjet në fuqi.
M’u kujtuan tre nga korifenjtë e letërsisë shqipe, të papërkthyer në gjuhë të huaja: Migjeni, Poradeci dhe Rreshpja. I pari, me grushtin që kërkon të godasë malin. I dyti, me harresën ajsbergiane në gjallje të tij, dhe i treti, me pikëllimin greminor, ku të vetmin ngushëllim e gjente tek e ëma:
“Ave, nëna ime!
Vetëm tek ti kam besuar
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!”
Me shpresën, që akti vlerësues politik i kryeministrit, i mishëruar në rolin e përkthyesit, të mos jetë i izoluar, jemi në pritje të gjykimit të këtij roli që ka marrë përsipër, si edhe të Vorpsit si shkrimtare. Paçin sukses!
Por, nëse në të ardhmen vazhdohet i njëjti trajtim (ç’trajtim) i shkrimtarëve shqiptarë, siç vazhdon të jetë, pikëllueshëm do na duhet të themi:
Ave, nëna ime Shqipëri.
Më thuaj, ku të besoj?!
Valbona Bozgo
Përshtypja e parë ishte befasia. Kryeministri i vendit në rolin e përkthyesit letrar! Pak tallaze kalon Shqipëria, sa i dilka koha të merret me përkthimin e një libri, nga gjuha e huaj në të cilin është shkruar, në atë amtare?! Të përfshihej në publicitetin e arteve pamore, si piktor që është, do ishte e kuptueshme. Mos ndoshta kërkon të provojë talentin e tij, si përkthyes letrar, gjë që nuk është fort e lehtë, pasi përkthyes të tillë kemi pa hesap, por të aftë, pak?!
Edhe po të qëndronte kjo hamendje, autorja duhet të na bindë për vlerën letrare absolutisht të pakritikueshme të librit të saj, të cilin e ka marrë përsipër ta përkthejë kryeministri, dora vetë. Nuk kam lexuar gjë nga kjo shkrimtare, me përjashtim të kundrimit të fotove të publikuara nga ajo vetë, në faqen e saj në “Facebook”, që më shumë sesa një prozatore, të kujton një fotomodele. Në u ndërthurshin të dyja, talenti dhe bukuria, s’mbetet të themi gjë tjetër, veçse që Vorpsi është fatlume.
Por, ka një tjetër pakuptueshmëri në këtë çështje: autorja është shqiptare që jeton jashtë vendit dhe shkruan në gjuhë të huaj. Është zgjedhja e saj se në cilën gjuhë shkruan. Dhe nuk është e vetmja. Një tjetër shkrimtare shqiptare, B. Myftiu shkruan në frëngjisht, por i përshtat vetë librat në shqip. Vorpsi nuk di mirë shqip?! Po të jetë i vërtetë ky fakt, domosdoshmërisht ka nevojë për përkthyes. Por, pse pikërisht përkthyes i saj duhet të jetë kryeministri, ndërkohë që, një shkrimtare e suksesshme si ajo, jashtë kufijve të Shqipërisë, nuk do ta kishte aspak të vështirë të zgjidhte një ndër përkthyesit më të njohur në vend?
Emrin e shkrimtares Ornela Vorpsi e kam dëgjuar për herë të parë para disa vitesh, nga një miku im, shkrimtar i mirënjohur shqiptar. Më tregoi, se si autorja, para se të pranohej nga botuesit e huaj, ishte refuzuar sistematikisht të botohej nga ata vendas. Kur fama e saj “mori dhenë”, botuesit tanë, që nuk lënë rast të trumbetojnë letërsinë e madhe, që del nga entet e tyre, e ftuan të botonte tek ata. E mllefosur, shkrimtarja refuzon me të drejtë. “Ju nuk pranuat të më botonit, refuzoj unë tashmë bashkëpunimin me ju”, duket sikur u përgjigjet me heshtjen e saj. Lëndesa e saj është kaq e madhe (e kuptoj personalisht fort mirë), sa për vite, ajo refuzon sistematikisht të botohet nga hienat botuese shqiptare. Pra, Ornela paska shkruar në shqip! Natyrisht, kush më mirë se ajo vetë do t’i përkthente librat e saj me merakun më të madh? Por ajo këmbëngul në mospranimin e saj. Duhet tjetërkush të paguajë për shkeljen e ëndrrave të saj në atdhe. “Dhe nuk ka asgjë më të tmerrshme, sesa ëndrrat e thyera”, thotë Kadareja.
Dhe këtë e merr përsipër, me gjest qytetari dhe kalorësiak, vetë kryeministri i vendit. Nuk ka vend për shumë romantizëm, në të vërtetë. Si shef i qeverisë, ai kërkon të përçojë një mesazh te bashkëkombësit e tij, kudo ku ndodhen: vënien në vend të vlerave, sendërtimin e ëndrrave! Me rolin e përkthyesit, që ai ka ndërmarrë, kërkon falje publikisht si institucion, për nëpërkëmbjen e deritanishme të talenteve dhe të të aftëve, nga qeveritë shqiptare. Logjikshëm, faljen e pason premtimi.
Por, a mjafton kjo? Sa “Ornela” mund të ketë, jo vetëm në letërsi? Sa prej tyre nuk u zbulohet dhe njihet talenti, siç pati fatin Vorpsi, veçse, jo në Shqipëri?
E keqja duhet të luftohet me rrënjë. Rrënjët helmuese janë vetë funksionimi i së ashtuquajturave shtëpi botuese, të njohura ligjërisht, si të tilla, ndër më të prapambeturat dhe korruptueset në rajon. Ato interesohen vetëm për fitimin e tyre, asgjë tjetër! Nuk di që ato të kenë zbuluar ndonjë talent! Aq më pak, të kenë lidhje me shtëpi botuese të huaja për të përkthyer autorë shqiptarë!
Së fundmi, Ministria e Kulturës ndërmori një aplikim, ku financonte, ndonëse modestisht, dhjetë autorë shqiptarë, të përzgjedhur ndër shumë të tjerë. Autorët janë përzgjedhur, duke mos ua ditur autorësinë, për të shmangur subjektivitetin. Iniciativë e mirë, por jo bindëse. Sikur ta marrim të padyshimtë aftësinë gjykuese të anëtarëve të jurisë, zor se të mbushet mendja, se shtëpitë botuese i kanë paraqitur krijimet e autorëve në këtë aplikim, pa ua ditur emrat apo duke i mbajtur sekret. Disa prej emrave të fituesve janë publikisht të njohur dhe fitues të bindshëm, duke gjykuar nga krijimet e tyre të mëparshme.
Por, edhe kjo gjetje e Ministrisë së Kulturës nuk e zgjidh me themel çështjen, sepse ato, themelet, janë hedhur krejt fajësisht. Duhet hartuar ligji apo rregullat, për funksionimin normal të tyre, siç i ka bota e qytetëruar, që do të thotë, shtëpitë botuese ekzistuese të çlicencohen. Në të kundërtën, ato do vazhdojnë të jenë mospërfillëse dhe arrogante, të mbrojtura padrejtësisht nga ligjet në fuqi.
M’u kujtuan tre nga korifenjtë e letërsisë shqipe, të papërkthyer në gjuhë të huaja: Migjeni, Poradeci dhe Rreshpja. I pari, me grushtin që kërkon të godasë malin. I dyti, me harresën ajsbergiane në gjallje të tij, dhe i treti, me pikëllimin greminor, ku të vetmin ngushëllim e gjente tek e ëma:
“Ave, nëna ime!
Vetëm tek ti kam besuar
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!”
Me shpresën, që akti vlerësues politik i kryeministrit, i mishëruar në rolin e përkthyesit, të mos jetë i izoluar, jemi në pritje të gjykimit të këtij roli që ka marrë përsipër, si edhe të Vorpsit si shkrimtare. Paçin sukses!
Por, nëse në të ardhmen vazhdohet i njëjti trajtim (ç’trajtim) i shkrimtarëve shqiptarë, siç vazhdon të jetë, pikëllueshëm do na duhet të themi:
Ave, nëna ime Shqipëri.
Më thuaj, ku të besoj?!
Valbona Bozgo
