Zoti Ymeri, meqenëse jeni pjesëmarrës aktiv prej shumë vitesh në Panairin e Librit të Frankfurtit, a mund të na përmendi disa prirje, disa risi që kanë lidhje edhe me botën tonë të librit në Shqipëri?
Do të doja të përmendja që së pari, vendi mik i panairit këtë vit ishte Indonezia, një vend që deri dje quhej vend i botës së tretë, por që ka pasur një zhvillim të madh edhe në kulturë, në botime, por edhe në industrinë e shtypshkrimit dhe që u prezantua në Frankfurt në mënyrë krejt origjinale. Ose mund të përmend shprehjen e famshme të shkrimtarit Salman Rushdie, që gjatë fjalës në ceremoninë e hapjes së panairit tha: “Sot liria e fjalës është në rrezik”. Një gjë që na bën të mendojmë edhe për situatën në Shqipëri, ku liria e fjalës apo pavarësia e shtypit është më e kontrolluar se 10 apo 15 vjet më parë. Këtë vit, në këtë edicion të 67-të të Panairit të Librit të Frankfurtit merrnin pjesë 100 vende dhe 7300 ekspozues. Mund të përmend gjithashtu që ishin të pranishëm nëntëmijë gazetarë ndërkombëtarë, madje 17 % më shumë se në vitin 2014. Në stendën e AIE (Shoqata e Botuesve Italianë) të thoshin që editoria italiane gjatë vitit 2015 ka një përmirësim të dukshëm në krahasim me një vit më parë. Ose se, Qendra italiane e librit kishte një buxhet prej 34 milionë euro. Madje më shumë pra se Qendra Kombëtare e Librit Francez (CNL) me 33 milionë euro. Sigurisht, këto janë gjëra shumë të bukura për t’u përmendur dhe, në qoftë se do kujtonim mungesën e vëmendjes dhe të investimeve për kulturën e librit në Shqipëri, do detyroheshim të vinim duart në kokë.
Sot flitet gjithnjë e më shumë për botimet dixhitale, a ishin të pranishme në Frankfurt?
Tashmë, botimet dixhitale janë pjesë e pandarë e punës botuese. Kur shitet apo blihet e drejta e botimit të librit, bashkë me të apo veçmas tij, është edhe varianti dixhital i librit. Dhe, natyrisht, ky libër është bërë tashmë objekt i anketimeve dhe studimeve të specialistëve të librit. Kështu p.sh., në disa anketa që u bënë publike në Panairin e Frankfurtit, u tha që 26 për qind e përdoruesve të telefonave në Britaninë e Madhe lexojnë libra në telefon; 53 për qind e amerikanëve thonë që lexojnë në telefon më shumë se një herë në javë; 65 për qind e të pyeturve në Britaninë e Madhe thonë se shpenzojnë afërsisht 30 minuta për çdo lexim në telefon; gjysma e amerikanëve të pyetur thonë se shpenzojnë më shumë se 30 minuta në çdo seancë leximi në telefon; kurse në Britaninë e Madhe, 41 për qind e lexuesve të moshës 18-24 vjeç përdorin kindle, dhe 39 për qind përdorin leximet iBook. Pra, përmenda një risi që u evidentua në Panairin e Librit të Frankfurtit, por një risi që në asnjë mënyrë nuk kishte ulur shitjet e librave gjatë këtij viti, por ishte shoqëruar edhe me ekspansionin e librit letër. Për shembull, mund të përmend që grupi gjigant Harper & Collins ka hapur filiale botimi në shumë vende, si në Itali, Spanjë etj., pra me botime në gjuhët e vendeve, dukuri kjo që dëshmon se kemi një treg global të librit, e pse jo një kulturë globale leximi.
Nisur nga Panairi i Frankfurtit, që sapo u mbyll, ku Shqipëria u përfaqësua shumë modestisht me tri shtëpi botuese; pse nuk ka ende një përfaqësim të Shqipërisë në këtë panair?
Unë nuk di që Shqipëria të jetë përfaqësuar në Panairin e Librit në Frankfurt. Madje, kjo ka shumë e shumë vite që nuk ka ndodhur, ndofta më shumë se 10 vite. Nuk më duket se përbën ndonjë shqetësim për ne kjo gjë. Jam i sigurt që këtë vit kanë qenë shumë botues nga Tirana (ndofta 8 ose 10), gjithashtu ka pasur edhe dy stenda modeste shqiptare. Frankfurt Book Fair është vendtakimi më i rëndësishëm për shkëmbimin e të drejtave botuese dhe fakti që është me interes edhe për botuesit shqiptarë, është shenjë e mirë për librin dhe për lexuesit tanë. Nuk mendoj se e kemi të domosdoshme të paraqitemi patjetër “në mënyrë kombëtare” në Frankfurt, sidomos kur dimë që kemi shumë e shumë mungesa të tjera të mëdha në investimet për librin. Një paraqitje shumë të mirë në Frankfurt bën prej disa vitesh Shoqata e Botuesve të Kosovës, ku pa dyshim, dallohet Buzuku për gjithë organizimin dhe përkushtimin, që për fat të keq nuk ndiqet e nuk përqafohet nga kolegët e tjerë.
A ka përpjekje nga ju si shoqatë botuesish për t’u përfaqësuar? A varet kjo nga Ministria e Kulturës dhe çfarë po bën ky institucion në lidhje me përfaqësimin e letërsisë shqipe në sferën ndërkombëtare dhe në evente të rëndësishme si Panairi në fjalë?
Natyrisht, nuk ka asgjë të keqe në qoftë se do kishim një përfaqësim të organizuar, siç e kanë edhe mjaft prej vende fqinje. Përmenda Kosovën me një stendë të plotë e shumë të bukur grafikisht. Por më ra në sy edhe stenda elegante e Shoqatës së Botuesve maqedonas, që sigurisht mbështetet nga Ministria e Kulturës e Shkupit, po kështu Serbia, Sllovenia, Kroacia, me paraqitjet e tyre me stendat e hijshme e dinamike. Nuk më duket se është rasti për të qortuar askënd, as veten pse nuk shtyhemi të kërkojmë mbështetje për këto përfaqësime kombëtare apo ndërkombëtare, as edhe Ministrinë që nuk mbështet një gjë që (me sa di unë) nuk e kërkon askush. Nuk mendoj se jemi ne botuesit që duhet të shqetësohemi për letërsinë shqipe, me këtë duhet të merren institucionet e niveleve të tjera, madje përtej Ministrisë së Kulturës, nëse duan. Këto kërkojnë politika afatgjata e të menduara mirë, jo vendime administrative të thjeshta. Për ne botuesit është e rëndësishme t’u japim lexuesve tanë vepra sa më të mira e cilësore në gjuhën shqipe. Pavarësisht nëse këto janë të përkthyera apo vepra origjinale.
Në cilat panaire jashtë vendit marrin pjesë botuesit shqiptarë aktualisht?
Jetojmë në një botë në lëvizje dhe botuesit shqiptarë janë pjesë e saj, janë pjesë e tregjeve të librit, pra janë në shumë aktivitete, në shumë panaire. Folëm për Frankfurtin, në nëntor pak ditë pas Panairit tonë të 18-të, Shoqata e Botuesve Shqiptarë është e ftuar të marrë pjesë në Panairin e Librit në Podgoricë, jemi të ftuar të jemi në një aktivitet me AIE në Palermo e Leçe. Pra kemi shumë veprimtari, por nuk mundemi të jemi gjithnjë edhe për arsye kohe, edhe për arsye fondesh. Prej viti 2009, Shoqata jonë ka organizuar pjesëmarrjen në Panairin e Librit në Leipzig, ku kemi çuar deri tani mbi 30 autorë shqiptarë, studiues, artistë, muzikantë etj. Këto pjesëmarrje e organizime duan pasion, energji e kohë, kërkojnë mirëkuptim, zemërgjerësi e jo mendjengushtësi apo hilera për të marrë fonde. Por ky organizim i Panairit të Leipzigut nga viti në vit është bërë një stres më vete, si një mundim, e ndofta ka ardhur koha ta lëmë, që ta marrin ca të tjerë që do dinë ta mjelin me përfitim.
Po cilat janë problemet që ju shqetësojnë ju, botuesve shqiptarë sot, parë edhe me syrin e Panairit të Librit të Frankfurtit?
Problemi kryesor që na shqetëson ne, jo sot, por sot e shumë vite, është që në Shqipëri nuk është prioritet leximi, nuk është prioritet libri! Kjo është çështja. Duke e parë me syrin e Frankfurtit, siç më pyet, mendoj se hendeku mes nesh e botës tjetër, që dukej se po ngushtohej, tani po bëhet gjithnjë e më i thellë. E kam fjalën në seriozitetin e punës me librin, të mbështetjes së punës me librin, të fondeve dhe të legjislacionit. Këto janë probleme. Ka vite që në Shqipëri nuk bëhen pasurime të bibliotekave. Flitet për një fond që nuk dimë më në është apo jo, apo i është shkurtuar Ministrisë së Kulturës. Kujtoj një projekt konkret shumë të mirë që bëri Ministria e Arsimit disa vite me radhë me furnizimin e bibliotekave shkollore, furnizime të cilat shpeshherë (për fat të keq) ishin të orientuara nga parapëlqime politike të botuesve dhe jo në radhë të parë nga vlera e librave, por sidoqoftë, në një mënyrë ose në një tjetër, bibliotekat shkollore për disa vite me radhë u pasuruan. Ka disa vite, 3 ose 4, që nuk janë bërë më pasurime e furnizime të bibliotekave shkollore. Mendoj se është e domosdoshme që bibliotekat publike, shkollore, të bashkive apo jo, të marrin botimet më të mira dhe me vlerë, të autorëve të rëndësishëm, të kulturave më të mira dhe të letërsive më të mira. E them këtë dhe e kuptoj që kjo nuk është fort e lehtë që të realizohet, edhe prej kritereve jashtëlibrore. Kemi kaq vite që flasim për librari, por gjatë 2015-s janë mbyllur shumë librari apo pika shitjeje të librit. A shqetësohet kush për këtë? Përse nuk bëjnë investime bashkitë, që nga Tirana, Fieri, Gjirokastra, Vlora apo edhe qytete të tjerë të vegjël ku nuk ka librari? I kanë të gjitha mundësitë në qoftë se duan ta bëjnë këtë. Këto janë investime për kulturën, librin, që janë shumë të rëndësishëm për një popull si yni, i cili ka nevojë për dije, lexim dhe kulturë.
Më duket se po afrohet edhe Panairi i 18-të i Librit i Tiranës. Cilat janë të rejat e këtij viti?
Meqenëse folëm më lart për librin dixhital, më duhet të them që tema e panairit tonë të sivjetshëm do të jetë: “E ardhmja e librit dixhital në Shqipëri”. Kemi muaj që po punojmë për këtë, së bashku me Vodafone Albania, për të shpallur leximin nëpërmjet telefonit dhe përdorimit të teknologjive të reja të leximit edhe në Shqipëri. Sigurisht, përfituesit e parë do të jenë të rinjtë, që janë gjithnjë më të prirur ndaj së resë. Jo rastësisht, anketimet që përmenda në SHBA dhe në Britaninë e Madhe ishin bërë kryesisht me të rinjtë. Shoqata e Botuesve, organizatore e Panairit, ka menduar edhe dy aktivitete për librin dixhital, një konferencë dhe një workshop praktik për prodhimin e librit apo dizajnit të librit të dixhitalizuar.
Vitin e kaluar Panairi pati edhe një homazh për figurën e Jeronim De Radës, duke dhënë çmimin me emrin e tij, për shkrimtarin tonë të shquar, Ismail Kadare. Këtë vit do të ketë një çmim të veçantë përkthimi “Fan.S.Noli”, që do të jetë figura që do të nderohet këtë vit, me rastin edhe të 50-vjetorit të vdekjes. Por, besoj do të kemi një rast tjetër për të biseduar për Panairin tonë të Tiranës.
