Prof.dr.Shaban Sinani
Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar e në dekadat në vijim studimet letrare iu përmbajtën parimit metodologjik të vetëmjaftueshmërisë së tekstit. Ndër të tjera, kjo inkurajoi breza studiuesish të rinj përjashtimisht drejt formës dhe strukturës, edhe për faktin se shqyrtimi tekstocentrist është nga mënyrat më të lehta të studimit të letërsisë. Shpërfillja e anëve të tjera të veprës letrare, sidomos e kontekstit historik, por dhe e kumtit (pyetja “Ç’ka pasur në mendje autori” është banale), në emër të mitit të epërsisë së metodës; dekontekstualizimi i historisë së letërsisë, është bërë me kohë një faktor pengues për njohjen e thelluar të letërsisë shqipe më të re, sidomos të letërsisë së realizmit socialist.
Zakonisht kur përmendet realizmi socialist kuptohet veçmas letërsia e zhvilluar në Shqipërinë shtetërore, e cila, në fakt, përbën vetëm njërin prej tre nënsistemeve letrarë në shqip të kësaj periudhe, krahas letërsisë shqipe në Kosovë dhe përgjithësisht te shqiptarët në ish-Jugosllavi, si dhe letërsisë shqipe në mërgim. Letërsia e realizmit socialist, e lindur dhe e zhvilluar si një letërsi e programuar, e kërkon vëmendjen e studiuesit për kontekstin historik, sepse historikisht koha ka ndërhyrë, nëpërmjet faktorësh jashtëletrarë, në fytyrën e saj. Herët a vonë, pyetja se cili është vullneti i autorit, cili është vullneti i botuesit, cili është vullneti i lexuesit, cili është vullneti i shtetit, në letërsinë e realizmit socialist, është e pashmangshme. Kjo letërsi nuk mund të njihet pa iu përgjigjur pyetjes se çfarë ndodhte në procesin e editimit të një vepre letrare të realizmit socialist, jo në kuptimin teknokratik të libërbërjes, por prej fazës së konceptimit të saj deri te publikimi. Nga përgjigjja për këtë pyetje do të njihej vendi i censurës dhe autocensurës, vullnetit dhe imponimit, dorëshkrimit dhe librit. Me të drejtë mund të thuhet se edhe për këtë do të mjaftonte vetëm teksti. Por cili tekst? Një shumicë veprash letrare të realizmit socialist nuk kanë një tekst, por disa tekste. Kjo është aq e vërtetë sa ndonjëherë është folur dhe për ekzistencën e një vepre letrare në formën e motërzimit, si rasti i tre varianteve të romanit “Kështjella”. Një kushtëzim i tillë paraqitet dhe për romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” e “Dimri i vetmisë së madhe”. Në çastin që shtrohet pyetja “Cilin version”, në të njëjtin çast bëhet e papërjashtueshme pyetja tjetër: “Cili është versioni më afër vullnetit të autorit”?
1.5. Njohja e burimeve dokumentare për gjykimin dhe rendin zyrtar të botimit të letërsisë në totalitarizëm, një çështje kulturologjike në pamje të jashtme, në të vërtetë, përveç aspektit të funksionimit të veprës në variante tekstore, ka dhe një anë tjetër thelbësisht letrare, që lidhet me historinë e receptimit të veprës, me receptuesit e parë të saj, me funksionimin dhe mosfunksionimin e ligjshëm të skemave të komunikimit të veprës “pasi autori ka vdekur”, domethënë pasi vepra është shpallur dhe lexuesi (bashkë me të dhe studiuesi) nuk duan t’ia dinë për mendimin e autorit. Historia e receptimit të letërsisë së realizmit socialist nuk mund të bëhet pa historinë e receptimit të saj në fazën para botimit, në procesin e editimit, kohë e mbikëqyrjes paradigmatike prej zyrave dhe institucioneve të specializuara për kulturën, letërsinë, ideologjinë, partishmërinë dhe vigjilencën.
1.6. Studimin e letërsisë së realizmit socialist në kushtëzimin e vet me politikën, ideologjinë, kanonet zyrtare, nuk e pengojnë vetëm paragjykimet e pafundme dhe mitizimi deri në përjashtim i fuqisë dhe modernitetit të metodës, por dhe faktorë të tjerë, si mungesa e arkivave të krijimtarisë (arkivat e dy shtëpive botuese, arkivat e Lidhjes së Shkrimtarëve, arkivat e teatrove, arkivat e kinostudios, përgjithësisht arkivat e krijimtarisë, janë dëmtuar deri në moskthim). Kjo pamundëson certifikimin dëshmues të historisë së receptimit të veprës letrare në procesin e editimit të saj (që shumë shpesh mund të kthehej dhe në proces ndalimi), ku do të veçohej roli i redaktorëve, recensuesve, rirecensuesve, diskutimeve në redaksi, ekspertimeve të jashtme, konsultimeve zyrtare me Lidhjen e Shkrimtarëve, i pjesëmarrjes në diskutimet ideologjike në organizatave të partisë, i vërejtjeve të sektorit të kulturës, sektorit të botimeve dhe sektorit të shtypit në aparatin e KQ të PPSH; i raporteve të posaçme të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe policisë politike, porosive dhe urdhrave të udhëheqjes së lartë të PPSH dhe të qeverisë; deri tek ekspertimet me qëllime kriminalistike. Të gjitha këto e bëjnë të detyrueshëm vështrimin e raportit të letërsisë me politikën shtetërore dhe këtyre u shtohet edhe fakti që, pasi realizmi socialist u shemb bashkë me sistemin politik, karakteri i sistemit letrar në hapësirën shqiptare ndryshoi, nënsistemet e saj filluan së funksionuari si një sistem policentrik, hierarkitë e vjetra autonome u shembën gjithashtu dhe sinkronikisht lindën dhe vullnete të kundërta: për të ruajtur a për ta ndryshuar status quo-në e mëparshme, pavarësisht deformimeve të saj.
1.5. Njohja e burimeve dokumentare për gjykimin dhe rendin zyrtar të botimit të letërsisë në totalitarizëm, një çështje kulturologjike në pamje të jashtme, në të vërtetë, përveç aspektit të funksionimit të veprës në variante tekstore, ka dhe një anë tjetër thelbësisht letrare, që lidhet me historinë e receptimit të veprës, me receptuesit e parë të saj, me funksionimin dhe mosfunksionimin e ligjshëm të skemave të komunikimit të veprës “pasi autori ka vdekur”, domethënë pasi vepra është shpallur dhe lexuesi (bashkë me të dhe studiuesi) nuk duan t’ia dinë për mendimin e autorit. Historia e receptimit të letërsisë së realizmit socialist nuk mund të bëhet pa historinë e receptimit të saj në fazën para botimit, në procesin e editimit, kohë e mbikëqyrjes paradigmatike prej zyrave dhe institucioneve të specializuara për kulturën, letërsinë, ideologjinë, partishmërinë dhe vigjilencën.
1.6. Studimin e letërsisë së realizmit socialist në kushtëzimin e vet me politikën, ideologjinë, kanonet zyrtare, nuk e pengojnë vetëm paragjykimet e pafundme dhe mitizimi deri në përjashtim i fuqisë dhe modernitetit të metodës, por dhe faktorë të tjerë, si mungesa e arkivave të krijimtarisë (arkivat e dy shtëpive botuese, arkivat e Lidhjes së Shkrimtarëve, arkivat e teatrove, arkivat e kinostudios, përgjithësisht arkivat e krijimtarisë, janë dëmtuar deri në moskthim). Kjo pamundëson certifikimin dëshmues të historisë së receptimit të veprës letrare në procesin e editimit të saj (që shumë shpesh mund të kthehej dhe në proces ndalimi), ku do të veçohej roli i redaktorëve, recensuesve, rirecensuesve, diskutimeve në redaksi, ekspertimeve të jashtme, konsultimeve zyrtare me Lidhjen e Shkrimtarëve, i pjesëmarrjes në diskutimet ideologjike në organizatave të partisë, i vërejtjeve të sektorit të kulturës, sektorit të botimeve dhe sektorit të shtypit në aparatin e KQ të PPSH; i raporteve të posaçme të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe policisë politike, porosive dhe urdhrave të udhëheqjes së lartë të PPSH dhe të qeverisë; deri tek ekspertimet me qëllime kriminalistike. Të gjitha këto e bëjnë të detyrueshëm vështrimin e raportit të letërsisë me politikën shtetërore dhe këtyre u shtohet edhe fakti që, pasi realizmi socialist u shemb bashkë me sistemin politik, karakteri i sistemit letrar në hapësirën shqiptare ndryshoi, nënsistemet e saj filluan së funksionuari si një sistem policentrik, hierarkitë e vjetra autonome u shembën gjithashtu dhe sinkronikisht lindën dhe vullnete të kundërta: për të ruajtur a për ta ndryshuar status quo-në e mëparshme, pavarësisht deformimeve të saj.
