Mbi mitet, teoritë e ndërlikuara të komplotit në Ballkan, historinë dhe ngatërrimin e saj me meshën në kishë: rasti i historianit gjerman Holm Sundhaussen dhe përvoja e tij me nacionalistët mesjetarë serbë
Në janar të vitit 2009, një shpurë nacionalistësh serbë nisën një fushatë diskreditimi kundër një historiani gjerman dhe një libri të tij mbi historinë e Serbisë nga shekulli 19 deri në shekullin 21. Me etiketime, shpifje, keqinterpretime, shtrembërime, nxjerrje nga konteksti të argumenteve synohej të bindej opinioni në Serbi e më gjerë se historiani gjerman, kjo dorë e djallit, paskësh vendosur të përdhoste e varroste historinë e lavdishme të Serbisë, andaj duhej të mobilizohej kombi e t’i dilej përpara armikut të jashtëm. Njëfarë Miloslav Samarxhiqi botoi në shtypin nacionalist një lloj recensioni me titull: “Kad Nemac piše srpsku istoriju...”. Më këtë titull – “Kur gjermani shkruan historinë serbe...” – autori që në krye të herës bënte me dije se “një gjerman” nuk mund ta shkruajë historinë e Serbisë. Pikë.
Gjermani quhet Holm Sundhaussen. Ka qenë i pari historian gjerman që pas Luftës së Dytë Botërore u lejua të hulumtonte në arkivat jugosllave. Sundhaussen është kapacitet në fushën e tij, profesor universitar shumëvjeçar i historisë në Berlin, autor i shumë veprave me vlerë mbi historinë e Europës Juglindore dhe veçanërisht historinë e ish-Jugosllavisë, anëtar akademish dhe institucionesh të tjera të rëndësishme që merren me hulumtimin e historisë së rajonit dhe më gjerë. Sundhaussen është përfaqësues i tezës se Serbia në shekullin e 20-të i ka bërë dy gabime në raport me Kosovën. Gabimi i parë: pushtimi i Kosovës. Gabimi i dytë: përpjekja për dëbimin e shqiptarëve. Këtë tezë të tij e kanë përqafuar edhe historianë të rinj me moshë, por me reputacion ndërkombëtar si Oliver Jens Schmitt.
Një komb serb?
Në librin e tij Sundhaussen i bën një sintezë historisë së Serbisë që nga kryengritjet e para serbe kundër Perandorisë Osmane në fillim të shekullit 19 e deri në përmbylljen e shpërbërjes së Jugosllavisë me pavarësimin e Malit të Zi dhe të Kosovës. Sundhaussen shkruan se nuk mund të thuhet se ekziston thjesht “një komb serb” – kompakt e homogjen, unik dhe i ngulitur në territore etnikisht të definuara qartë. Shumica e serbëve jetojnë në Serbi dhe ata quhen “srbijanci”, të tjerët jetojnë në perëndim të lumit Drina (në Bosnjë e Kroaci) dhe quhen “prečani” (të matanshmit), ata s’quhen “srbijanci”, por “srbi”. Sot “srbi” përdoret edhe për të emërtuar të gjithë serbët.
Sundhaussen nënvizon se sot Serbia do të ishte një shtet krejt tjetër sikur elitat e vendit në shekullin e 20-të të mos kishin qenë të përqendruara në radhë të parë në zgjerimin territorial të Serbisë, në krijimin e Serbisë së Madhe, në “bashkimin e serbëve në një shtet”. Sikur elitat serbe të kishin shfrytëzuar energjinë e tyre në zhvillimin demokratik, ekonomik, arsimor dhe infrastrukturor, Serbia, vazhdon Sundhaussen, do të ishte një shtet i suksesshëm në Europën Juglindore, rrjedhimisht sot do të mund të quhej “shtet monoton”, siç janë jo pak vende në Europën Perëndimore. Sundhaussen bën dallimin mes “realitetit të brendshëm” të Serbisë, sipas të cilit Serbia është në luftë të përhershme kundër armiqve dhe duke u mbrojtur nga “rreziku i gjenocidit”, dhe “realitetit të jashtëm”, i cili krijohet në bazë të punës shkencore që është bërë dhe bëhet kryesisht nga shkencëtarët e huaj. Këto dy realitete nuk përputhen.
“Armiku në radhët tona”
Në librin e tij Sundhaussen përshkruan me saktësi shumë gabime të elitave politike serbe dhe qartë përmend rolin e kobshëm të palës serbe gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë, duke përfshirë edhe krimet e luftës të kryera nga forcat serbe kundër civilëve në Kroaci, Bosnjë dhe Kosovë në vitet ‘90. Pala serbe, përfshirë edhe gazetën e njohur “Politika”, e akuzoi historianin gjerman se kishte rrëshqitur në stereotipa sidomos sa i përket përshkrimit të periudhës pas Luftës së Dytë Botërore. Nacionalistët serbë do të dëshironin që një shkencëtar i huaj të shkruante se Serbia ka po aq faj për luftërat në Jugosllavi sa edhe palët tjera (kështu do të barazohej faji dhe të gjithë do të ishin sa agresorë aq edhe viktima); se Serbia ka qenë republikë e shkelur dhe e shtypur nga Josip Broz Tito; se Aleksandar Rankoviqi nuk ka bërë asnjë gabim, por vetëm ka mbrojtur të drejtat e serbëve.
Këto pritje irracionale nuk i plotëson libri i Holm Sundhaussen, andaj autori u gjend në teh të kritikave tendencioze. Libri i Sundhaussen është rezultat i punës shkencore 40-vjeçare, ndërsa punimet etiketuese të kritikëve të tij nacionalistë nga Serbia mund të jenë rezultat i nevrikosjeve dhe i azganisë sedërmadhe. Nacionalistët e mendësisë mesjetare në raste të tilla fillojnë të tjerrin teori komploti, të zbulojnë armiq, madje të kërkojnë “armiq në radhët tona”. Këto situata i ka përshkruar mirë shkrimtari serb Charles Simic, i cili është lindur më 1953 në Beograd dhe jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës: “Shumë bashkëkombës ishin të zemëruar me mua. Serbët menjëherë ndërtojnë teori të ndërlikuara komploti. Për ta të gjitha ngjarjet janë vetëm skena, prapa të cilave fshihen disa qëllime sekrete. Ata as që mund ta merrnin me mend se mendimi im ishte rezultat i netëve pa gjumë dhe i peshimit torturues të ndërgjegjes dhe ky mendim buronte prej meje. Kishte aludime sa i përket familjes sime, shigjetime se prej vitesh kemi qenë të dyshimtë, se jemi të huaj, të cilët me shekuj ia kanë dalë të gënjejnë se jemi serbë”.
Moskuptimi si normë
Vetë Sundhaussen në një referat të mbajtur në Beograd kështu iu kishte përgjigjur kritikëve të tij: “Disa, mes tyre edhe historianë, duket se veprën e kanë lexuar vetëm pjesërisht, sepse më amputojnë konstatime, të cilat janë në kundërshtim të plotë me argumentimin tim. Ose sepse kritikojnë gjoja lënien anash të disa temave, të cilat ndoshta s’i kanë gjetur në ato vende, ku ata do të kishin supozuar, por të cilat gjenden në përmbajtje të veprës”. Shpesh nacionalistët mesjetarë jo vetëm në Serbi thonë se një i huaj, aq më tepër një gjerman, nuk mund të shkruajë “historinë tonë”. “Pse”, pyet Sundhaussen, “një amerikan, një polak apo një francez nuk mund të shkruajë apo kuptojë historinë e gjermanëve apo një gjerman s’mund të shkruajë historinë e grekëve apo të serbëve? Kjo pyetje nuk parashtrohet kurrë. Por, kjo pyetje është e rëndësishme dhe meriton përgjigje. Në disiplina të tjera shkencore internacionaliteti qëmoti është diçka i vetëkuptueshëm. Askujt nuk do t’i shkonte mendja të thoshte se një kardiolog kinez nuk mund ta kuptojë zemrën e një italiani. Përjashtim i madh nga ky rregull është historia. Dhe ky është problemi i saj kryesor. Në shumë vende historia konsiderohet si shfaqje nacionale, e cila më shumë i përngjan një meshe në kishë sesa shkencës. Në Jugosllavinë socialiste kjo pikëpamje është ngritur në dogmë shkencore-politike. Institutet historike të republikave të ndryshme duhej ose mund të merreshin vetëm me historinë e republikës përkatëse. Kështu moskuptimi (ose: mosdashja për të kuptuar) u ngrit në normë”. Në Gjermani, për shembull, askush nuk e ka shtruar pyetjen përse historiani anglez Ian Kreshaw ka shkruar disa vepra mbi periudhën e nazizmit.
Ndoshta debati i zhvilluar në Serbi lidhur me librin e Holm Sundhaussen (dhe sidomos mendimet dhe shpjegimet e autorit gjerman mbi veprën e tij para publikut serb) do të ishte mirë t’u shërbente si mësim shumë debatueseve në Kosovë, kur flasin e shkruajnë apo etiketojnë historianët e huaj vetëm pse veprat e tyre nuk konfirmojnë imazhet historike të ngulitura në kokat e nxehta shqiptare. Kjo dalldi është pasojë e leximit dhe interpretimit selektiv të historisë prej politikanëve, historianëve ambiciozë ose naivë, historianëve që shkruajnë libra si qerpiçë, të frustruarve me provincializmin e tyre dhe shumë të tjerëve që injorancën dhe azganinë kuazishkencore e shohin si virtyt.
Kapela dhe kalërimi
Politikani serb Nikola Pashiq thoshte se duhet pranuar formën për të fituar simpatinë e Europës, në mënyrë që të përmbyllet misioni: bashkimi i popullit serb në një shtet. A u bashkua Serbia ashtu siç e donte Pashiqi dhe shovinistë të tjerë të Beogradit? Përgjigjja është jo, sepse Beogradi ndoqi një politikë të shfarosjes së tjetrit për të rrafshuar terrenin drejt shtetit etnikisht të pastër. Në fund të Luftës së Parë Botërore gjeologu dhe antropologu serb Jovan Zhujoviq përpiqej ta bindte ministrin e Jashtëm francez, Aristide Briand, se të gjithë serbët duhet të jetojnë në një shtet. “Zotëri, po ku keni parë ju një kokë, së cilës kapela ia mbulon bash krejt flokët?”, kishte pyetur Briand, vendi i të cilit ushqente simpati të mëdha për Serbinë. Edhe ky leksion është i dobishëm sot për popujt e Ballkanit. Ndërtimi i shteteve funksionale, ku sundon ligji dhe sigurohet mirëqenia për qytetarët, evropianizimi dhe përvetësimi i standardeve të Bashkimit Evropian janë alternativa më e mirë sesa kalërimi pas anakronizmave. Në rrugën drejt BE-së nuk duhet të pranohet vetëm forma sa për sy e faqe, por përmbajtja.
robelli@bluewin.ch
