Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifët aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona.
Karl Gurakuqi (në Shéjzat, Vj. VII, 1963, nr.5-8, faqe 163.)
Ernest Koliqi (1903 - 1975) është poet, prozator, dramatist, studjues letrar e përkthyes letrar. Këtë veprimtari e krijimtari letrare e ushtroi gjatë gjithë jetës. Lindi në Shkodër, ku edhe i ndoqi mësimet e para në Kolegjin Ksaverian të Jezuitëve. Studimet i kreu në Breshia të Italisë, pastaj në Universitetin e Padovës, ku edhe u doktorua me temën Epika popullore shqiptare. Shkroi nën pseudonimet Hilushi, Hilush Vilza, Borizani. Vdiq në Romë më 1975. Ishte ministër i arsimit në kohën e pushtimit italian gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ndërsa po drejtonte arsimin shqiptar, ai dërgoi në Kosovë dyqind arsimtarë të ngarkuar me libra shqip e me mision që të themelonin shkollat shqipe në Kosovë. Vepra e tij letrare u ndalua edhe pse nuk përmbante asfarë shenje a parashenje politike. Ajo u ndalua, për shkak të veprimit politik të autorit. Koliqi ishte themelues e drejtues revistash, ku botohej e trajtohej letërsia e kultura shqiptare si: Ora e Maleve, Shkëndija, Shêjzat, etj. Si letrar Ernest Koliqi shquhet si krijues në prozë, madje së bashku me Mitrush Kutelin konsiderohet themelues i prozës moderne shqipe. Përktheu në gjuhën shqipe poetët e mëdhenj italianë: Dante, Petrarka, Ariosto, Tasso, Parini, Monti, Foskolo e Manconi, që i përmblodhi në dy vëllime të librit Poetët e Mëdhej t’Italís I dhe II. Përgatiti, përktheu në italisht dhe botoi Antologjinë e lirikës shqiptare në vitin 1963. Me librat e tregimeve: Hija e Maleve (1929), Tregtar flamujsh (1935) dhe Pasqyrat e Narçizit (1936), Koliqi sjell një botë krejt unike shpirtërore shqiptare, ndërsa gjuha e tij dhe stili janë krejt të veçantë. Vepra poetike me pretendime më të mëdha e Koliqit është Gjurmat e Stinve (1933). Poezitë më të mira të këtij vëllimi janë ato të shkruara në formë të tingëllimit (sonetit). Pasardhës të Koliqit, sidomos në insistimin e gjetjes së veçantive vendore në gjuhë e në jetë, në letërsinë shqipe bashkëkohore para së gjithash konsiderohet Anton Pashku.
Tituj të veprave
* Kushtrimi i Skanderbeut, (1924)
* Hija e maleve (1929),
* Gjurmat e stinëve (1933),
* Tregtar flamujsh (1935)
* Pasqyrat e Narçizit (1936),
* Symfonia e shqypeve (1936).
* Kangjelet e Rilindjes (1959),
* Shija e bukës mbrume (1960),
* Albania (1965),
* Epika popullore shqiptare (1937),
Të tjera
* Themelues i Fletores Ora e Maleve - 1923
* Drejtues i revistes Shejzat - Rome
* Epika popullore shqiptare - teme e doktoratures prane Universitetit te Romes - 1973.
Burimet dhe shpjegime
Sipas:
↑ Gjovalin Shkurtaj dhe Enver Hysa : Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut
↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 2,46 2,47
ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.
↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 GJUHA SHQIPE PËR TË HUAJ DHE SHQIPTARËT JASHTË ATDHEUT fq.270 Autor: Gj. Shkurtaj dhe E. Hysa. Sh.B. TOENA, Tiranë 2001. ISBN 99927-1-454-9
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është>:E dërguen n´Itali me studjue
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është>:Na, të rijt
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është>:Ktheu në Shqipërí e u vu me zell me xánë gjuhen shqipe. E shtyni në veprimtarí letrare patrioti Luigj Gurakuqi...
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është>:Shoqnin Bashkimi
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është>:... Vlonë e Shkodër.
↑ ERNEST KOLIQI VEPRA 1 - NB Rilindja, 1996 Prishtinë.<është edhe>:Mâ përpara pat q^enë si i ngaruem i kësaj dege në Universitetin e Padova-s.
↑ Rexhep Krasniqi në "Shéjzat" Vj.XVIII, nr, 1-10, faqe 8-11
Tregtare Flamujsh
Fragment
-Posi.... u ba Shqipnija. Dalin te marret e vikasin rrnofte Shqiperia! Ti i mencem pergjigje tue bertit ne kupe te qielles : rrnofte, po, e shpejt me porosite flamuj. Na shkyeju rrnofte, e ti shit, ban pare tue tregue mbi ndiesit tona. Loje e bukur, por s'te ka dale....
Gasper Tragaci, leshoi shtizen e u avit kercenueshem kah djali.
Flamuri ra per toke. Hilushi s'luejti vendit. Shikonte syte e ftohte qi leshojshin shkendija idhnimi. Tregetari u ndal para tij.
- Mos me kene hatri i miksis se mocme qi kam me shpine t'ante, dij une...
I riu ia priti
- Per hater t'asaj miksije tash qes bejte me t'u shit flamujt..
Me za qi i dridhej prej pezmit tjetri ia kthei:
-po, zati ti sdin vec me qit bejta. Jeto me prralla, bieru mbas andrrave. Me vjen keq per gjind tuj se tash i qet ne rruge te madhe, me shka shof une. Hajt, hajt, qit bejta e duaje Shqipnin: bejtat e Shqipnija
kane me te qite ne drite....
U afrue edhe ma teper e peshperiti si ne nje fishkullime:
- U shitne a s'u shitne flamujt, qendroi a s'qendroi Shqipnija, une kam mjaft shyqyr, me jetue, a more vesh e tash jashte....
-Kadale... ia priti djaloshi me t'eger e syt i vetuen- dal vete e s'asht nevoja me me qit jashte ti.
Por edhe nje fjale due me t'a thane e te lutem vire ne vesh si at kshill qe me dhae par ne dugaje.
Ti thue se jeton, por rrehesh. Ti je shlye prej numrit te gjalleve qyshse je ndry ne ket dugaje mbushe me mall. Ky asht vorri yt. E sa per Shqipni, po te siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos ban merak se edhe flamujt kan me t'u shit krejt, por rueje shpirtin tand mos tia shitish dreqit.
E Hilush Viza doli, lehtesue ne zemer nga ai shfrim, me thith ajer te kulluet n'udhe sepse era e asaj dugaje i mirrte frymen.
Dante e ne shqiptarët
Tue u besue kujtimeve t’mija të largëta, kur isha mësues i letërsisë shqipe në gjimnazin shtetnor të Shkodrës (prej tetë klasësh: unë jepja letërsi shqipe, nga 1930 me 1933, në tre klasat e fundit), mund të pohoj se poezia e Dantes u interesonte shumë nxanësve të mij. Asokohe mësimi i letërsisë zhvillohej brenda hullive të gjinive letrare dhe tekstit, redaktue simbas rregullores shkollore të kohës. Së pari paraqiteshin veprat e autorëve shqiptarë, mandej bëhej i mundun prezantimi i kryeveprave ma të shqueme të letërsisë së huej. Në tre klasat e fundit të gjimnazit nxanësit ishin në gjendje me lexue mjaft mirë vepra në gjuhët përkatëse, veçanërisht në italisht e frëngjisht. Natyrisht, për një mundësi perceptimi ma të mirë pëlqeheshin edhe veprat e përkthyeme në shqip, kur ato egzistonin. Në mungesë të tyne, mësuesi, (që pothuejse në të gjitha rastet i kishte krye studimet jashtë shteti) ushtrohej në përkthimin e fragmenteve ma të randësishme tue përdorë maksimumin e mundësive të veta.
Mbi gjithçka, ajo që i linte mbresa nxanësve shqiptarë, ishte jeta e Dantes, jetë e mbushin me situata dramatike që i shkaktoheshin nga konfliktet e dhunshme e urrejtja e pamëshirshme qytetare. Disa fragmente nga kronikat e Dino Campagni-t e Giovanni Villani-t, shfaqen si përshkrim i gjallë i ngjarjeve bashkohore të vendit. Portreti i Corso Donatit, me pak përpunim u përshtatet saktësisht personazheve të njoftun prej të gjithëve. Ngjarjet fiorentine t’epokës së Dantes, shfaqeshin shumë të ngjashme me ato që patën tronditë Shqipninë mbas luftës së parë botnore, pasojat e së cilës rëndojnë ende sot. Mentaliteti i Dantes, në përgjithësi përkon me shpirtin shqiptar. Ndamjet në klane, shkapetjet e vrullshme t’ambicjeve, ndërhymjet e jashtme, intrigat mes familjeve të mëdha në garë për mbisundim e qeverisjen e qytetit, përndjekjet dhe dëbimet, pra tanë lamshi i pasioneve që përbajnë jetën e fiorentinasit të madh, qenë shumë të kapshme prej shqiptarëve. Çuditesha edhe se si me sa lehtësi e kuptonin koncpetin politik dantesk. Kalimi, në vazhdën e shekujve, nga perandoria romake në atë bizantine e së fundi nën juridiksionin perandorak otoman, ka lanë gjurmë të thella në kujtesen kolektive të popullit tonë. Edhe në perandorinë e paanë të sulltanëve, që shtrihej ndër tre kontintente, nuk mungonin nismat e fisnikëve të fuqishëm vendas për të prishë rendin e krahinave të tana. Askush nuk i kundërvihej autoritetit nominal të Padishahut, në personin e të cilit ishin përqendrue të gjitha pushtetet, civile, ushtarake e fetare: ai ishte Perandori e Kalifi, Mëkambësi i Profetit mbi tokë.
Nxanësit e mij i kuptonin shumë mirë përpjekjet e dëshpërueme të fiorentinëve për me ruejtë autonominë absolute të ligjeve t’veta shtetnore gjith ‘tue veprue në emën të Perandorit e tue mos ia dëshirue tepër praninë e vazhdueshme. Nga ana tjetër orientoheshin me vështirësi ndërmjet mosmarrëveshjes së Perandorisë dhe Papatit. Nuk njihen raste luftimi mes pushtetit perandorik e klerit, në tanë historinë otomane, madje as ndër pashallëqet e ndryshme ku këto dy pushtete qenë të ndamë në kuptimin administrativ. Shty nga kjo arsye e rrjedhimisht edhe nga diferenca e plotë mes edukatave religjoze, vëreja se mes kantikëve të Komedisë Hyjnore, Ferri e deridiku Purgatori, kuptoheshin dhe shijoheshin nga nxanësit; mjaft ma pak, për mos me thanë aspak, kuptohej Parajsa, nëse përjashtojmë kangët e Cacciaguida-s ku naltohet jeta tradicionale dhe mërgimi i lajmëruem i Poetit. Plasticiteti i artit dantesk i cili zblohet në figurat e t’mallkuemve të mëdhej (Çorba e Uberti-t, Uliksi-t, Kontit Ugolino, etj) zgjonte emocione të forta tek të rijtë. Pëlqehej edhe fragmenti i Purgatorit ku muzikanti Casella tue iu përgjigjë ftesës së Dantes, këndon dhe zani i tij përhapte një ambëlsi të pashprehshme në shpirtin e të pranishmëve. As që kam ndërmend këtu me ba ndonjë disertacion mbi efektet psikollogjike që poezia danteske shkakton tek shqiptarët; dëshiroj thjesht që, tue u bazue në përvojën prej mësuesi, të nënvizoj faktin se burrnia dhe karakteri i Poetit, qëndrimi i tij përçmues dhe krenar përballë kundërshtarëve politikë, individëve vulgarë për sa i përket ultësisë shpirtrore apo ndaj atyne që u shmangeshin detyrimeve të nderit, i prekte së tepërmi nxanësit e mij. Dhe i entuziazmonte lavdërimi i guximit, i virtyteve të forta tradicionale dhe pika mashkullore e vështrimit dantesk në vlerësimin e veseve e vërtyteve njerëzore.
Aty nga viti 1938, Patër Gjergj Fishtës i kceu damari me iu përveshë përkthimit në shqip të disa Sonetave t’Petrarkës. Por mbas do përpjekjesh të mundimshme më pohoi vështirësitë e paprituna që po i dilnin përpara gjithnjë. Tha: “Asht e çuditshme: për me ba një variant të një kange të Dantes në shqip, do t’kisha gjetë menjëherë fjalë e fraza të qëllueme; nuk kuptoj se ëse u dashka me u mundue kaq fort për me përkthye Petrarkën…”
Por mandej e kuptoi e dha një spjegim në mënyrën e tij: “Thelbi mashkullor i poezisë së Dantes, përputhet me karakterin e fuqishëm e konceptin heroiko-patriarkal që ka jeta e shqiptarëve, veçanërisht ajo e Maleve. Gjuha jonë mashkullore prihet ndaj lakonimzmit sintetik e huazohet në mënyrë të shkëlqyeme për t’i mbartë shprehjet krenare danteske. Krejt ndryshe, modulimet valëzore të vargjeve të Petrarkës, bà komplekse nga mundimi i tij i dashunisë, i përpunuem e delikat, që çel herë nër turbullime sensuale e herë ndër vrulle t’nalta shpirtnore. Këto modulacione, jo vetëm që gjejnë me vështirësi terma të shprehjeve përkatëse në trashëgiminë tonë leksikore, por shfaqen në kundërshti të hapun ndaj çdo shfaqje të natyrës sonë, mohue në tanësi ndaj dritëhijes së ndjenjave”.
Kështu u shpreh Orakulli ynë e, në të vërtetë përktheu vetëm ndonjë sonetë të Petrarkës (që i botova në revistën time “Shkëndija) e nuk iu nënshtrue ma mundimeve të përkthimit sepse, pavarësisht nga njohja e pakrahasueshme që ai zotnonte në të gjitha nivelet e gjuhës shqipe, përkthimi i dukej i vështirë.
Fatkeqësisht s’arrita me e bindë që t’na jepte versinon shqip të ndonjë kange të Komedisë. Mes nesh, vetëm ai i kishte të gjitha dhuntitë për me e pasunue trashigiminë tonë letrare me egzemplarë të përkthimit dantesk.
Sidoqoftë, egzistojnë edhe në shqip prova serioze e të zellshme, qoftë nga versionet e “Vita Nuova” e “Rime” qoftë nga “Divina Commedia” në Antologjinë Shqiptare të Jeronim De Radçs. Këtë sprovë ia detyrojmë italo-shqiptarit Luigi Lorecchio, vëllait të Anselmit, themeluesit e drejtuesit të periodikut “Nazione Albanese”.
Asht një përkthim besnik dhe i kujdesshëm në vargje të lira. Autori ka botue shpesh në “La Nazione Albanese”, lirika shumë të rrjedhshme e patetike, tue përdorë të folmen e Pallagorio-s (provinca e Cantanzaro-s) të pasunueme me hijeshi e kujdes fjalësh toske. Në të njëjtën periudhë, me 1900, gjejmë një version të kangës V të Ferrit, realizue nga Sokol Baazi (Sokol Baci), i cili padyshim asht Kola, i biri i t’famshmit Bajraktar të Maleve të Mbishkodrës Sokol Baci. Kolë Baci ishte diplomue në Romë dhe shumë nga poezitë e tij patriotike shkrue në fillim të këtij shekulli e botue në “Nazione Albanese”, lexohen ende me interes. Në provën e tij të përkthimit dantesk, Baci jep provat e një mjeshtrie në përdorimin e vargut endekasilabik (i panjohun për poezinë popullore të Shqipnisë dhe i përdorun vetëm nga italo-shqiptarët ndër vjerrsha, pra ndër serenatat tipike nokturne të dashunisë) e në lirshmërinë e spikatun në përdorimin e tercinës së lidhun, aq e vështirë në shqip për rimën e saj të trefishtë. Gjuha që përdor asht ajo gege e Shkodrës, gjallnue e fuqizue nga përdorimi i shprehjeve idiomatike. Epoka e dhanë në të cilën u ba kjo sprovë meriton vëmendje.
Me 1924, i ndjeri Patër Vinçens Prennushi, i vdekun tragjikisht mbas luftës së dytë botnore, me pendën e naltë që kapërcente shkathtësisht çdo pengesë ndër ushtrimet ma të zjarrta poetike, botoi në një prej vëllimeve të tij me lirika, një përkthim të admirueshëm të kangës së S.Françeskut (kanga X), ku ritmi e rima jo vetëm që e ndjekin besnikërisht origjinalin por dhe mbartin në shqip valëzimet e veçanta muzikale e tonet e ngjyrës.
Më 1932, nga Shtypshkronja e Botuesit Nikaj të Tiranës, doli vëllimi i parë “Poetët e mëdhenj t’Italis”, realizue nga poeti në fjalë që përmblidhte version in e disa fragmenteve danteske. Poeti kombtar Gjergj Fishta, në një parathanie mjeshtrore të librit lëvdonte (e të gjithë e dinë se sa i përmbajtun ishte ai në lëvdata) ato përkthime që i pëlqyen edhe një tjetër poeti tonë të madh, Dom Ndre Mjedjes (që lëvdonte edhe me ma vështirësi se Fishta) i cili foli shumë mirë në një reçension te revista “Leka”. I vlerësoi shumë edhe Prof.Carlo Tagliavini, në parathanien e botimit të dytë botue me 1936.
Në revistën e mirënjoftun “Leka”, Kristo Floqi i palodhshëm na dhuroi me 1937 përkthimin e episodit të Kontit Ugolino (Kanga XXXIII e Ferrit). Nxitun prej nevojës së papërballueshme të të shkruemit, Floqi, autor veprash të shumta që në një hapsinë të gjanë prodhuese përfshijnë studime Juridike, esse mbi administrimin shtetnor e një gamë të larmishme shkrimesh në të cilat figurojnë tana llojet letrare, që nga lirika dhe epika deri tek dramatika e artet rrëfimore, fatkeqësisht nuk i kushton shumë kujdes mënyrës së të shprehunit dhe pena e tij, me tepër kollajllëk, hidhet nga proza në poezi pa mujtë me i dhanë tharm stilit që shfaqet njëlloj i rrafshët si në përkthimet prej greqishtes antike si në letërsi moderne. Ky version me vargje endekasilabike që çalojnë, me fraza të përgjithshme, me strofa katërshe e rimë të alternueme shpesh arbitrare, përsa i takon interpretimit të tekstit origjinal, damton mbi gjithçka tonin: Floqi e shndërron ngjarjen tragjike në një lajm të kronikës së zezë dhe e shtjellon me ritmikëne një ballade popullore.
Dy episode t’përkthyeme në tosknisht (Kanga X e Ferrit) gjenden në teksin shkollor “Letërsi e Huaj” e Mahir Domit dhe Sterio Spasses, por meqë në lidhje me çështjen në fjalë na mungojnë orientuesit, nuk mund të dimë nëse përkthimi asht vepër e tyne apo e të tjerëve; gjithsesi ky përkthim nuk na duket kushediseçka.
Ma në fund, mbas shumë përpjekjesh të shkëputuna, pak a shumë të mbërrituna, ja tek shfaqet përkthyesi i shumë pritur i tanë Komedisë Hyjnore. Tashma janë publikue Ferri e Purgatori: Parajsa thuhet se asht në botim e sipër. Së shpejti pra, krahas versioneve nga greqishtja e latinishtja te Naim Frashërit, Gjergj Fishtës, Ethem Haxhiademit, Frano Alkajt dhe ato angleze e gjermane nga Fan S. Noli, Vinçens Prnnushi e Lazër Shantoja, poemën e Dantes do ta kemi të përkthyeme në shqip nga Pashko Gjeqi. Ai asht laurue për Letërsi e Filozofi në Universitetin e Romës më 1941 dhe ka botue vjersha dhe esse kritike shumë të çmueme ndër gazeta e peridokë letrarë. Që prej ma se pesëmbëdhjetë vitesh, i asht përkushtue me tana energjitë përkthimit në shqip të kryeveprave danteske.
Ndër shkrimet e tij Gjeqi jep një provë të admirueshme përsa i takon njohjes së leksikut e të frazeologjisë shqiptare. Ai e ka studiu thellë shqipen, kështuqë zotnon përgatitjen e nevojshme për t’u përballë kësaj ndërmarrjeje të naltë mbi përkthimin e Dantes në një gjuhë që ka veç një shekull që asht çue në mundësinë e provave letrare. Me një formim të rreptë klasik, tue e përsosë shijen edhe mbi autorët e mëdhenj të letërsive t’mëdha perëndimore, Gjeqi ka fitue aftësinë e zgjehdjes së tingujve e lokucioneve pa të cilat çdo lloj përkthimi nga një gjuhë në tjetrën rrezikon me u katandisë në parodi. Besnikëria e një përkthimi nuk qëndron në ruejtjen e saktësisë së kuptimit të fjalëve, jo në mbartjen prej një gjuhe në tjetrën t’një koncepti mbushun me një ndjenjë të veçantë e vezullues në tisin e një imazhi origjinal, por në zgjedhjen e qëllueme të një shprehjeje mundësisht të ngjyrosun me idioma që japin, përveç domethanies, tonin, do të thoja tingullin dhe koloritin e origjinalit.
Gjeqi, lexues i përhershëm i poemës danteske prej së cilës njeh sigurisht shumë pjesë përmendësh, lëshohet mbas ritmit të endekasilabit e lojnave t’panumurta të rimës së tretë, do të thoja me një epsh të vërtetë. Shfaqet e përkyreme teknika e tij prej vargëzuesi në mbruejtjen e endekasilabit teksa përpiqet, dhe në t’shumtën e rasteve ia del mbane, me mbetë i pranishëm në harmoninë intime të tekstit. Edhe n’ato pasazhe ku nuk arrin me e kapë veçantitë e koloritit e skalitjen e artit të gjanë dantesk me mijra e mijra forma e sfumatura, përkthyesi ynë ruen gjithmonë një nivel të naltë mjeshtërie stilistike.
Vështirësia e pakapërcyeshme e përkthimit të Dantes në çfarëdolloj gjuhe qëndron në variacionet e vijueshme dhe të pafundme të endjes ekspresive që gjith ‘tue ndryshue tonin, ndjekin ngjarjet e njëmbasnjëshme t’udhtimit të tij tejtoksor dhe në ndërthyrjen e shpejtë të ndjesive e mbresave nga kanga në kangë. Kalohet nga stili i naltë biblik në stilin e vrullshëm popullor, nga fjalimet oborrtare në bisedat familjare e n’ato bufoneske e banale.
E pasazhe të tilla tonesh që Dante kapërcen me një natyrshmëni të mrekullueshme, bajnë që t’i dridhen damarët e pulseve edhe përkthyesit ma të sprovuem. Mund të pohojmë se Gjeqi, i cili ia ka dalë mbanë me aftësi dinjitoze edhe në pikat ku kërkesave tiranike të rimave u shtohej vështirësia e ruejtjes së timbrit të veçantë e riprodhimi i atmosferës së veçantë të origjinalit.
Episodet e Ferrit, të Françeskes nga Rimini, Farinates së Uberteve e Uliksit, janë realizue vërtetë gjallnisht në përkthimin e Gjeqit.
Në përgjithësi kantiku i parë, Scultorea, e ka ma t’lehtë me i gjetë në leksikun shqiptar mjetet ekspresive për një përkthim të suksesshëm, falë karakterit plastik e konkret të materies poetike që trajtohet. Purgatori, piktoresk, kërkon pasuni të një lloji fjalësh e frazash me të cilat shqipja nuk asht edhe aq e begatë. Masën ma të naltë të mjeshtrisë së tij, përkthyesi ynë do të na e japë, nëse do t’arrijë me i kapërcye vështirësitë që paraqet përkthimi i Parajsës muzikale.
Kjo ese bën pjesë në një cikël leksionesh që Ernest Koliqi ka mbajtur në universitetet italiane.(Përktheu: Shpëtim Kelmendi)
Kroni i katundit
Shtegu qi çon te kroni asht shetija e katundarvet. Buzë mbramje me buljere në krah, dalin gra e vajza për me mbushun uj në krue. Ndeshen udhës shoqe me shoqe e shëndrrojnë dy fjalë.
Dita asht e mundshme ndër katunde e ato biseda mbramjeje disi janë nji pushim e nji argtim. E ndërsa dielli prendon e hana del, kroni i mbushë buljerat nji nga nji tue kendue. Secilës vajzë e secilës grue i kendon nga nji kange te veçante, përse kroni te tana i njef. Vajzat i njef të vogla e i pau dalkadalë tue u rritë; gratë i njef nuse e i pau dalkadalë tue u plakë. Pasqyra e qetë e ujit mban kujtimin e të gjitha fytyrave. Kroni ne heshti te lehtë, i kendon gjithkuj kangen e mallëngjyeshme të kohës së kalueme. Por pak kush din ta marrë vesht... E shumta kalojnë habitshëm. Shuejnë etjen, mbushin buljerat e nuk e ndigjojnë. Kjo, ndoshta, asht ma mirë për to, sepse kanga e kronit shëndrrohet në vaj, tue jehue në thellsit e shpirtit. Atëherë ma mirë mos me ndigjue.
Gjuhës shqipe
Lshon ame ilire n`goje agimesh s`vjetra
Ndo `i fjale e jote than` vetimeveti,
O gjuhe e folun n`bote ende ferishte
S`ciles Mayeri ne te censhmet letra
Rraj`t e mshefuna n`mot nuk mund ia gjeti
As n`t`folun t`Cezarve as n`helenishte,
Perse Athina s`kishte
Emen as Roma, kur e rrept ushtove
Nder vepra katallajsh qi nper jehona
Vigma t`fuqishme qitshin hove-hove,
Tue ndertue ledhe permbi troje t`ona.
Kuturesat e hyjit nper gjeth lisi
N`Dodonen shejte prifti, qi n`pergjime
Naten e diten rrinte atje perdore,
Porse ndo `i fllad pullnaje kundalisi,
Ndoshta me fjal`t e tueja i dha heshtime
T`perfrigueshme qi mbluen t`parat therore:
Ndoshta ndo` i buz` hyjnore
N`at mot qi zota shpesh perbujte toka
Shqiptoi kto fjal` qi ne mbi goj` na shkrefen;
Me ty hyjneshat ndoshta nper kto boka
Ndonjij biri njeriu dashnin ia shprefen.
Mbi anija t`shpejta velat nde kah preja,
Qi urdhni i Teutes niste nen hyj ari
Me msy t`Helenit barkat tregetuese
Ngarkue me ar e kem e skllave t`reja,
Ty t`kelthitte n`timue anijetari
Tue i ra me kic ilir pupes bishtnuese;
E permbi val` shkembuese
Ti jehojshe nder hymnet e ngadhnjimit
Kur, me plackat e rrmbyeme mbrend` stivue,
U afrojshin n`breg anijat prej agimit,
Mbretneshes s`detit pret me i a dhurue.
Mysteri i vjeter qi mberthen fjal`t t`ueja,
Zanin na e dridh` me nji kreni t`pashoqe,
O ghuhe e folun per trimij pranvera,
E tok na mbajte nder pushtime t`hueja
Sepse prej gojve arbnore nuk u hoqe
As kur u ndam n`besime e doke tjera;
E shekujve potera
Qi me vrull u perplas mbi tok` shqiptare
Ndonjij ndrrimi edhe n`ty i cili shtegun,
Por prap kumbimet n`buze i ke krenare
Si n`mot qi Ilirt Shqipnis i a ruejshin bregun.
Thue buza e kangatarve te paemen
Qi gzim e idhnim me ty knduen maje mali
Dhe kanga u humbi n`erresin e motit,
Ket permallim qi mungullon mbi t`emen
E vjen nga heshtja e shekujve m`a fali,
Mue trashigues i tune n`dhe t`Kastriotit?
N` kthjelltin e dites s`sotit
Kang` ndoshta t`kndueme qi vorroi kalesa
Kendoi, o gjuh` lulzue n`shkreti, dh`asht goja
E eme ahmarrse e gojve qi harresa
N`terr mbylli, kur ti s`kishe as sheje as shkroja.
Motrat e tueja qi kumbuene n`shekull
Bukurin tue sjell` n`prak t`ksaj jete
E tjetra ligj`t e Arsyes qi mbarshtrojn` fise,
Heshten e rrojn` vec n`karta:ti, per mrekulli,
Me nji mosh` trimij vjetsh e blerun mbete
Edhe kumbon e gjall` po n`ato vise
Ku me lshue tingujt nise
N`foshnjin e botes. Pse t`ka ruejtun fati
T`njom edhe virgjin? Egersija jote
Mos mban n`at gji, q`i hueji nuk pecati,
Stinen e fundme t`poezis s`ksaj bote?
O shqipe plot me munguj, o gjuh` burrash
Qi me `i fjal` t`vetme lidheshin per laku
Dhe soje as vdekja s`mujte kurr me i trande,
Shprehje t,kulluet na ep si akull gurrash
Per kang`t e burrnis s`lasht q`ushqejm` te gjaku
E t`lavdis s`re qi me t`fitue na kande;
Thjeshtin e ambel t`ande
Me ndjell` dashnin e vashavet qi t`flasin
Falja poetve t`u, por n`qe se kamben
Buzes amtare kush ia ven, ti casin
Mos prit: banu rrufe me lshue n`te namen.
O Kange, Arbnor`t e plogte i kapi gjumi;
Ti kris si za burije
Mbi ata qi flejn` pa andrra fisnikije:
E n`qe se belkacuk`t e gjuh`s ilire,
Tue t`ndie fishkllojn` prej smire,
Me rrahje flatrash ik n`nalsi t`kalthera.
Shkodra në mëngjese
Kendojnë bashkë në mengjese pesë kumbonare,
kendojnë në ajri mbi Shkoder ende fjetë:
mbi Maranaj qet vetllen kureshtare
agimi e hjedh në liqe synin e qetë.
Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë
të parat përshëndetje dridhen në heshti të letë,
e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë fare
Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jetë.
E ai diell prendvere i ri shprazet në shtepija
udha e lulishta tue ngjallë ngjyra e shkendija,
tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i hollë:
skaj në skaj si lum gzimi tue rreshqitë
në syt e vashave, qeshë, e mbush me dritë
kaçurrelat e tyne kur shkojnë në shkollë.
Lutja e Dëshprueme
Ju qi keqas t’vorrosun keq flêni nder murrâna
mbi shpate t’pjerrta a n’pyje, n’breg deti ase n’breg lumi,
deshmor‘, q’êmën t’lavdishem keni thadrue n’gojdhâna,
nën dhé me gjak t’uej t’rîmun idhnín nuk u a shuen gjumi.
Ju qi n’vorre t’vetmueme keq flêni e nuk pushoni
e as deka varrz e shtatit nuk thau as nuk u a mbylli,
qi éshtnat vrik ju dridhen kur del nji zâ nga pylli,
a kur nji zhapllim‘ hapash përbrî murân’s ndëgjoni,
ju qi n’mesime fisnike t’lahutës jeni rritun,
ju qi burrnín jetike e patët si mësuese,
ju qi lirín kreshnike zgjedh‘ e kishi per nuse,
ju qi n’mprojen e nderit botën keni çuditun,
sot n’murrâna t’harrueme kërkoni kot pushim:
ju qi epopé t’panjoftun shkruet me gjakun e kuq,
plot vrumulisje n’eshtna rrini tue bluem idhnimin,
fatosa orzez, për flîjen e jetës q’u shkoi huq.
U rrzuet tue rrokun armën dhe rrzue me jue fisi;
ato q’atdheut i kjené ndër mote gardh çeliku,
porzmat vigâne t’ueja, jo, nuk i mposhti anmiku
por mâma e fatit, mâma qi befas mbi né krisi.
N’heshtim t’natës shqiptare s’ndëgjihet kund zâ njerit,
prân‘ votres s’fikun nânat n’vaj nuk e njomin bukën,
por me sy t’papërlotun plot shkndija mnije, strukën
tue prit‘ furín ahmarrse qi t’thej‘ t’prîmunt e mnerit.
Jo váj por gjâm e ahté prej pyjesh sjell jehona,
zhumhura e rrebtë e lumit kushtrim zâ-mbytun ngjanë,
shpirtnat errson e ballet vrugon, ndiell mort zezona
q’atdheut palcet gjallnuese mâ t’mshefta po i a thanë.
O Perëndí, na tokën pranuem qi Ti na fale,
n’tê tash tridhet‘ qindavjeta na u end e ndershme jet,
jetuem m’kto troje t’vobta, n’kto brigje t’thata e t’shkreta,
ngujve larg botës tjetër tue ruejtun dhên mbi male.
Me mzi strehueme trupin nga shiu e brshni e marrdha,
n’kasolle e stane t’brishta qi shpërthejshin duhínat,
pa dijt‘ qejfet e holla, pa dijt‘ ç’janë miradinat,
pa njoft‘ doket e lmueta të kombeve fatbardha.
E, pra, t’ushqyem n’kto gryka me bukë kollomoqe
Qi e zbutshin n’új të kronit, s’lypshim kurrgjâ mâ shum,
sepse bylmet na kishin nji lirí t’thjsht‘, t’pashoqe,
qi me hiret e veta na e bânte gjakun t’lum.
Nânat me qumsht‘ të pastër andjen n’shpírt t’on‘ dikojshin
Me fluturue si shqipe në qiell t’nderit shqiptar,
n’flak t’dokeve m’u kndellun e n’zjarrm t’buzmit bujar,
qi kobin e zvetnimit nga votra na e largojshin.
O Perendí, ndër shekuj ûja buzën na e zverdhi,
shpesh u errem pa hângër bukën m’e ruejt‘ për fmín
e mitun q’ish n’e rritun, por n’qe ‘i mik né shpín
na msyni, ia vûm para at buk mikut kur erdhi.
Pse kshtu na e randon jetën me dhunë e me krajata?
Lírin e dy gisht nderi n’shtek t’ballit: s’kishim tjetër:
kto dy të mira zbritshin vobeksín t’on‘ të vjetër.
Po pse, o i Lumi i Qiellvet, na i rrmbeve kto dhurata?
Tue u besue kujtimeve t’mija të largëta, kur isha mësues i letërsisë shqipe në gjimnazin shtetnor të Shkodrës (prej tetë klasësh: unë jepja letërsi shqipe, nga 1930 me 1933, në tre klasat e fundit), mund të pohoj se poezia e Dantes u interesonte shumë nxanësve të mij. Asokohe mësimi i letërsisë zhvillohej brenda hullive të gjinive letrare dhe tekstit, redaktue simbas rregullores shkollore të kohës. Së pari paraqiteshin veprat e autorëve shqiptarë, mandej bëhej i mundun prezantimi i kryeveprave ma të shqueme të letërsisë së huej. Në tre klasat e fundit të gjimnazit nxanësit ishin në gjendje me lexue mjaft mirë vepra në gjuhët përkatëse, veçanërisht në italisht e frëngjisht. Natyrisht, për një mundësi perceptimi ma të mirë pëlqeheshin edhe veprat e përkthyeme në shqip, kur ato egzistonin. Në mungesë të tyne, mësuesi, (që pothuejse në të gjitha rastet i kishte krye studimet jashtë shteti) ushtrohej në përkthimin e fragmenteve ma të randësishme tue përdorë maksimumin e mundësive të veta.
Mbi gjithçka, ajo që i linte mbresa nxanësve shqiptarë, ishte jeta e Dantes, jetë e mbushin me situata dramatike që i shkaktoheshin nga konfliktet e dhunshme e urrejtja e pamëshirshme qytetare. Disa fragmente nga kronikat e Dino Campagni-t e Giovanni Villani-t, shfaqen si përshkrim i gjallë i ngjarjeve bashkohore të vendit. Portreti i Corso Donatit, me pak përpunim u përshtatet saktësisht personazheve të njoftun prej të gjithëve. Ngjarjet fiorentine t’epokës së Dantes, shfaqeshin shumë të ngjashme me ato që patën tronditë Shqipninë mbas luftës së parë botnore, pasojat e së cilës rëndojnë ende sot. Mentaliteti i Dantes, në përgjithësi përkon me shpirtin shqiptar. Ndamjet në klane, shkapetjet e vrullshme t’ambicjeve, ndërhymjet e jashtme, intrigat mes familjeve të mëdha në garë për mbisundim e qeverisjen e qytetit, përndjekjet dhe dëbimet, pra tanë lamshi i pasioneve që përbajnë jetën e fiorentinasit të madh, qenë shumë të kapshme prej shqiptarëve. Çuditesha edhe se si me sa lehtësi e kuptonin koncpetin politik dantesk. Kalimi, në vazhdën e shekujve, nga perandoria romake në atë bizantine e së fundi nën juridiksionin perandorak otoman, ka lanë gjurmë të thella në kujtesen kolektive të popullit tonë. Edhe në perandorinë e paanë të sulltanëve, që shtrihej ndër tre kontintente, nuk mungonin nismat e fisnikëve të fuqishëm vendas për të prishë rendin e krahinave të tana. Askush nuk i kundërvihej autoritetit nominal të Padishahut, në personin e të cilit ishin përqendrue të gjitha pushtetet, civile, ushtarake e fetare: ai ishte Perandori e Kalifi, Mëkambësi i Profetit mbi tokë.
Nxanësit e mij i kuptonin shumë mirë përpjekjet e dëshpërueme të fiorentinëve për me ruejtë autonominë absolute të ligjeve t’veta shtetnore gjith ‘tue veprue në emën të Perandorit e tue mos ia dëshirue tepër praninë e vazhdueshme. Nga ana tjetër orientoheshin me vështirësi ndërmjet mosmarrëveshjes së Perandorisë dhe Papatit. Nuk njihen raste luftimi mes pushtetit perandorik e klerit, në tanë historinë otomane, madje as ndër pashallëqet e ndryshme ku këto dy pushtete qenë të ndamë në kuptimin administrativ. Shty nga kjo arsye e rrjedhimisht edhe nga diferenca e plotë mes edukatave religjoze, vëreja se mes kantikëve të Komedisë Hyjnore, Ferri e deridiku Purgatori, kuptoheshin dhe shijoheshin nga nxanësit; mjaft ma pak, për mos me thanë aspak, kuptohej Parajsa, nëse përjashtojmë kangët e Cacciaguida-s ku naltohet jeta tradicionale dhe mërgimi i lajmëruem i Poetit. Plasticiteti i artit dantesk i cili zblohet në figurat e t’mallkuemve të mëdhej (Çorba e Uberti-t, Uliksi-t, Kontit Ugolino, etj) zgjonte emocione të forta tek të rijtë. Pëlqehej edhe fragmenti i Purgatorit ku muzikanti Casella tue iu përgjigjë ftesës së Dantes, këndon dhe zani i tij përhapte një ambëlsi të pashprehshme në shpirtin e të pranishmëve. As që kam ndërmend këtu me ba ndonjë disertacion mbi efektet psikollogjike që poezia danteske shkakton tek shqiptarët; dëshiroj thjesht që, tue u bazue në përvojën prej mësuesi, të nënvizoj faktin se burrnia dhe karakteri i Poetit, qëndrimi i tij përçmues dhe krenar përballë kundërshtarëve politikë, individëve vulgarë për sa i përket ultësisë shpirtrore apo ndaj atyne që u shmangeshin detyrimeve të nderit, i prekte së tepërmi nxanësit e mij. Dhe i entuziazmonte lavdërimi i guximit, i virtyteve të forta tradicionale dhe pika mashkullore e vështrimit dantesk në vlerësimin e veseve e vërtyteve njerëzore.
Aty nga viti 1938, Patër Gjergj Fishtës i kceu damari me iu përveshë përkthimit në shqip të disa Sonetave t’Petrarkës. Por mbas do përpjekjesh të mundimshme më pohoi vështirësitë e paprituna që po i dilnin përpara gjithnjë. Tha: “Asht e çuditshme: për me ba një variant të një kange të Dantes në shqip, do t’kisha gjetë menjëherë fjalë e fraza të qëllueme; nuk kuptoj se ëse u dashka me u mundue kaq fort për me përkthye Petrarkën…”
Por mandej e kuptoi e dha një spjegim në mënyrën e tij: “Thelbi mashkullor i poezisë së Dantes, përputhet me karakterin e fuqishëm e konceptin heroiko-patriarkal që ka jeta e shqiptarëve, veçanërisht ajo e Maleve. Gjuha jonë mashkullore prihet ndaj lakonimzmit sintetik e huazohet në mënyrë të shkëlqyeme për t’i mbartë shprehjet krenare danteske. Krejt ndryshe, modulimet valëzore të vargjeve të Petrarkës, bà komplekse nga mundimi i tij i dashunisë, i përpunuem e delikat, që çel herë nër turbullime sensuale e herë ndër vrulle t’nalta shpirtnore. Këto modulacione, jo vetëm që gjejnë me vështirësi terma të shprehjeve përkatëse në trashëgiminë tonë leksikore, por shfaqen në kundërshti të hapun ndaj çdo shfaqje të natyrës sonë, mohue në tanësi ndaj dritëhijes së ndjenjave”.
Kështu u shpreh Orakulli ynë e, në të vërtetë përktheu vetëm ndonjë sonetë të Petrarkës (që i botova në revistën time “Shkëndija) e nuk iu nënshtrue ma mundimeve të përkthimit sepse, pavarësisht nga njohja e pakrahasueshme që ai zotnonte në të gjitha nivelet e gjuhës shqipe, përkthimi i dukej i vështirë.
Fatkeqësisht s’arrita me e bindë që t’na jepte versinon shqip të ndonjë kange të Komedisë. Mes nesh, vetëm ai i kishte të gjitha dhuntitë për me e pasunue trashigiminë tonë letrare me egzemplarë të përkthimit dantesk.
Sidoqoftë, egzistojnë edhe në shqip prova serioze e të zellshme, qoftë nga versionet e “Vita Nuova” e “Rime” qoftë nga “Divina Commedia” në Antologjinë Shqiptare të Jeronim De Radçs. Këtë sprovë ia detyrojmë italo-shqiptarit Luigi Lorecchio, vëllait të Anselmit, themeluesit e drejtuesit të periodikut “Nazione Albanese”.
Asht një përkthim besnik dhe i kujdesshëm në vargje të lira. Autori ka botue shpesh në “La Nazione Albanese”, lirika shumë të rrjedhshme e patetike, tue përdorë të folmen e Pallagorio-s (provinca e Cantanzaro-s) të pasunueme me hijeshi e kujdes fjalësh toske. Në të njëjtën periudhë, me 1900, gjejmë një version të kangës V të Ferrit, realizue nga Sokol Baazi (Sokol Baci), i cili padyshim asht Kola, i biri i t’famshmit Bajraktar të Maleve të Mbishkodrës Sokol Baci. Kolë Baci ishte diplomue në Romë dhe shumë nga poezitë e tij patriotike shkrue në fillim të këtij shekulli e botue në “Nazione Albanese”, lexohen ende me interes. Në provën e tij të përkthimit dantesk, Baci jep provat e një mjeshtrie në përdorimin e vargut endekasilabik (i panjohun për poezinë popullore të Shqipnisë dhe i përdorun vetëm nga italo-shqiptarët ndër vjerrsha, pra ndër serenatat tipike nokturne të dashunisë) e në lirshmërinë e spikatun në përdorimin e tercinës së lidhun, aq e vështirë në shqip për rimën e saj të trefishtë. Gjuha që përdor asht ajo gege e Shkodrës, gjallnue e fuqizue nga përdorimi i shprehjeve idiomatike. Epoka e dhanë në të cilën u ba kjo sprovë meriton vëmendje.
Me 1924, i ndjeri Patër Vinçens Prennushi, i vdekun tragjikisht mbas luftës së dytë botnore, me pendën e naltë që kapërcente shkathtësisht çdo pengesë ndër ushtrimet ma të zjarrta poetike, botoi në një prej vëllimeve të tij me lirika, një përkthim të admirueshëm të kangës së S.Françeskut (kanga X), ku ritmi e rima jo vetëm që e ndjekin besnikërisht origjinalin por dhe mbartin në shqip valëzimet e veçanta muzikale e tonet e ngjyrës.
Më 1932, nga Shtypshkronja e Botuesit Nikaj të Tiranës, doli vëllimi i parë “Poetët e mëdhenj t’Italis”, realizue nga poeti në fjalë që përmblidhte version in e disa fragmenteve danteske. Poeti kombtar Gjergj Fishta, në një parathanie mjeshtrore të librit lëvdonte (e të gjithë e dinë se sa i përmbajtun ishte ai në lëvdata) ato përkthime që i pëlqyen edhe një tjetër poeti tonë të madh, Dom Ndre Mjedjes (që lëvdonte edhe me ma vështirësi se Fishta) i cili foli shumë mirë në një reçension te revista “Leka”. I vlerësoi shumë edhe Prof.Carlo Tagliavini, në parathanien e botimit të dytë botue me 1936.
Në revistën e mirënjoftun “Leka”, Kristo Floqi i palodhshëm na dhuroi me 1937 përkthimin e episodit të Kontit Ugolino (Kanga XXXIII e Ferrit). Nxitun prej nevojës së papërballueshme të të shkruemit, Floqi, autor veprash të shumta që në një hapsinë të gjanë prodhuese përfshijnë studime Juridike, esse mbi administrimin shtetnor e një gamë të larmishme shkrimesh në të cilat figurojnë tana llojet letrare, që nga lirika dhe epika deri tek dramatika e artet rrëfimore, fatkeqësisht nuk i kushton shumë kujdes mënyrës së të shprehunit dhe pena e tij, me tepër kollajllëk, hidhet nga proza në poezi pa mujtë me i dhanë tharm stilit që shfaqet njëlloj i rrafshët si në përkthimet prej greqishtes antike si në letërsi moderne. Ky version me vargje endekasilabike që çalojnë, me fraza të përgjithshme, me strofa katërshe e rimë të alternueme shpesh arbitrare, përsa i takon interpretimit të tekstit origjinal, damton mbi gjithçka tonin: Floqi e shndërron ngjarjen tragjike në një lajm të kronikës së zezë dhe e shtjellon me ritmikëne një ballade popullore.
Dy episode t’përkthyeme në tosknisht (Kanga X e Ferrit) gjenden në teksin shkollor “Letërsi e Huaj” e Mahir Domit dhe Sterio Spasses, por meqë në lidhje me çështjen në fjalë na mungojnë orientuesit, nuk mund të dimë nëse përkthimi asht vepër e tyne apo e të tjerëve; gjithsesi ky përkthim nuk na duket kushediseçka.
Ma në fund, mbas shumë përpjekjesh të shkëputuna, pak a shumë të mbërrituna, ja tek shfaqet përkthyesi i shumë pritur i tanë Komedisë Hyjnore. Tashma janë publikue Ferri e Purgatori: Parajsa thuhet se asht në botim e sipër. Së shpejti pra, krahas versioneve nga greqishtja e latinishtja te Naim Frashërit, Gjergj Fishtës, Ethem Haxhiademit, Frano Alkajt dhe ato angleze e gjermane nga Fan S. Noli, Vinçens Prnnushi e Lazër Shantoja, poemën e Dantes do ta kemi të përkthyeme në shqip nga Pashko Gjeqi. Ai asht laurue për Letërsi e Filozofi në Universitetin e Romës më 1941 dhe ka botue vjersha dhe esse kritike shumë të çmueme ndër gazeta e peridokë letrarë. Që prej ma se pesëmbëdhjetë vitesh, i asht përkushtue me tana energjitë përkthimit në shqip të kryeveprave danteske.
Ndër shkrimet e tij Gjeqi jep një provë të admirueshme përsa i takon njohjes së leksikut e të frazeologjisë shqiptare. Ai e ka studiu thellë shqipen, kështuqë zotnon përgatitjen e nevojshme për t’u përballë kësaj ndërmarrjeje të naltë mbi përkthimin e Dantes në një gjuhë që ka veç një shekull që asht çue në mundësinë e provave letrare. Me një formim të rreptë klasik, tue e përsosë shijen edhe mbi autorët e mëdhenj të letërsive t’mëdha perëndimore, Gjeqi ka fitue aftësinë e zgjehdjes së tingujve e lokucioneve pa të cilat çdo lloj përkthimi nga një gjuhë në tjetrën rrezikon me u katandisë në parodi. Besnikëria e një përkthimi nuk qëndron në ruejtjen e saktësisë së kuptimit të fjalëve, jo në mbartjen prej një gjuhe në tjetrën t’një koncepti mbushun me një ndjenjë të veçantë e vezullues në tisin e një imazhi origjinal, por në zgjedhjen e qëllueme të një shprehjeje mundësisht të ngjyrosun me idioma që japin, përveç domethanies, tonin, do të thoja tingullin dhe koloritin e origjinalit.
Gjeqi, lexues i përhershëm i poemës danteske prej së cilës njeh sigurisht shumë pjesë përmendësh, lëshohet mbas ritmit të endekasilabit e lojnave t’panumurta të rimës së tretë, do të thoja me një epsh të vërtetë. Shfaqet e përkyreme teknika e tij prej vargëzuesi në mbruejtjen e endekasilabit teksa përpiqet, dhe në t’shumtën e rasteve ia del mbane, me mbetë i pranishëm në harmoninë intime të tekstit. Edhe n’ato pasazhe ku nuk arrin me e kapë veçantitë e koloritit e skalitjen e artit të gjanë dantesk me mijra e mijra forma e sfumatura, përkthyesi ynë ruen gjithmonë një nivel të naltë mjeshtërie stilistike.
Vështirësia e pakapërcyeshme e përkthimit të Dantes në çfarëdolloj gjuhe qëndron në variacionet e vijueshme dhe të pafundme të endjes ekspresive që gjith ‘tue ndryshue tonin, ndjekin ngjarjet e njëmbasnjëshme t’udhtimit të tij tejtoksor dhe në ndërthyrjen e shpejtë të ndjesive e mbresave nga kanga në kangë. Kalohet nga stili i naltë biblik në stilin e vrullshëm popullor, nga fjalimet oborrtare në bisedat familjare e n’ato bufoneske e banale.
E pasazhe të tilla tonesh që Dante kapërcen me një natyrshmëni të mrekullueshme, bajnë që t’i dridhen damarët e pulseve edhe përkthyesit ma të sprovuem. Mund të pohojmë se Gjeqi, i cili ia ka dalë mbanë me aftësi dinjitoze edhe në pikat ku kërkesave tiranike të rimave u shtohej vështirësia e ruejtjes së timbrit të veçantë e riprodhimi i atmosferës së veçantë të origjinalit.
Episodet e Ferrit, të Françeskes nga Rimini, Farinates së Uberteve e Uliksit, janë realizue vërtetë gjallnisht në përkthimin e Gjeqit.
Në përgjithësi kantiku i parë, Scultorea, e ka ma t’lehtë me i gjetë në leksikun shqiptar mjetet ekspresive për një përkthim të suksesshëm, falë karakterit plastik e konkret të materies poetike që trajtohet. Purgatori, piktoresk, kërkon pasuni të një lloji fjalësh e frazash me të cilat shqipja nuk asht edhe aq e begatë. Masën ma të naltë të mjeshtrisë së tij, përkthyesi ynë do të na e japë, nëse do t’arrijë me i kapërcye vështirësitë që paraqet përkthimi i Parajsës muzikale.
Kjo ese bën pjesë në një cikël leksionesh që Ernest Koliqi ka mbajtur në universitetet italiane.(Përktheu: Shpëtim Kelmendi)
Kroni i katundit
Shtegu qi çon te kroni asht shetija e katundarvet. Buzë mbramje me buljere në krah, dalin gra e vajza për me mbushun uj në krue. Ndeshen udhës shoqe me shoqe e shëndrrojnë dy fjalë.
Dita asht e mundshme ndër katunde e ato biseda mbramjeje disi janë nji pushim e nji argtim. E ndërsa dielli prendon e hana del, kroni i mbushë buljerat nji nga nji tue kendue. Secilës vajzë e secilës grue i kendon nga nji kange te veçante, përse kroni te tana i njef. Vajzat i njef të vogla e i pau dalkadalë tue u rritë; gratë i njef nuse e i pau dalkadalë tue u plakë. Pasqyra e qetë e ujit mban kujtimin e të gjitha fytyrave. Kroni ne heshti te lehtë, i kendon gjithkuj kangen e mallëngjyeshme të kohës së kalueme. Por pak kush din ta marrë vesht... E shumta kalojnë habitshëm. Shuejnë etjen, mbushin buljerat e nuk e ndigjojnë. Kjo, ndoshta, asht ma mirë për to, sepse kanga e kronit shëndrrohet në vaj, tue jehue në thellsit e shpirtit. Atëherë ma mirë mos me ndigjue.
Gjuhës shqipe
Lshon ame ilire n`goje agimesh s`vjetra
Ndo `i fjale e jote than` vetimeveti,
O gjuhe e folun n`bote ende ferishte
S`ciles Mayeri ne te censhmet letra
Rraj`t e mshefuna n`mot nuk mund ia gjeti
As n`t`folun t`Cezarve as n`helenishte,
Perse Athina s`kishte
Emen as Roma, kur e rrept ushtove
Nder vepra katallajsh qi nper jehona
Vigma t`fuqishme qitshin hove-hove,
Tue ndertue ledhe permbi troje t`ona.
Kuturesat e hyjit nper gjeth lisi
N`Dodonen shejte prifti, qi n`pergjime
Naten e diten rrinte atje perdore,
Porse ndo `i fllad pullnaje kundalisi,
Ndoshta me fjal`t e tueja i dha heshtime
T`perfrigueshme qi mbluen t`parat therore:
Ndoshta ndo` i buz` hyjnore
N`at mot qi zota shpesh perbujte toka
Shqiptoi kto fjal` qi ne mbi goj` na shkrefen;
Me ty hyjneshat ndoshta nper kto boka
Ndonjij biri njeriu dashnin ia shprefen.
Mbi anija t`shpejta velat nde kah preja,
Qi urdhni i Teutes niste nen hyj ari
Me msy t`Helenit barkat tregetuese
Ngarkue me ar e kem e skllave t`reja,
Ty t`kelthitte n`timue anijetari
Tue i ra me kic ilir pupes bishtnuese;
E permbi val` shkembuese
Ti jehojshe nder hymnet e ngadhnjimit
Kur, me plackat e rrmbyeme mbrend` stivue,
U afrojshin n`breg anijat prej agimit,
Mbretneshes s`detit pret me i a dhurue.
Mysteri i vjeter qi mberthen fjal`t t`ueja,
Zanin na e dridh` me nji kreni t`pashoqe,
O ghuhe e folun per trimij pranvera,
E tok na mbajte nder pushtime t`hueja
Sepse prej gojve arbnore nuk u hoqe
As kur u ndam n`besime e doke tjera;
E shekujve potera
Qi me vrull u perplas mbi tok` shqiptare
Ndonjij ndrrimi edhe n`ty i cili shtegun,
Por prap kumbimet n`buze i ke krenare
Si n`mot qi Ilirt Shqipnis i a ruejshin bregun.
Thue buza e kangatarve te paemen
Qi gzim e idhnim me ty knduen maje mali
Dhe kanga u humbi n`erresin e motit,
Ket permallim qi mungullon mbi t`emen
E vjen nga heshtja e shekujve m`a fali,
Mue trashigues i tune n`dhe t`Kastriotit?
N` kthjelltin e dites s`sotit
Kang` ndoshta t`kndueme qi vorroi kalesa
Kendoi, o gjuh` lulzue n`shkreti, dh`asht goja
E eme ahmarrse e gojve qi harresa
N`terr mbylli, kur ti s`kishe as sheje as shkroja.
Motrat e tueja qi kumbuene n`shekull
Bukurin tue sjell` n`prak t`ksaj jete
E tjetra ligj`t e Arsyes qi mbarshtrojn` fise,
Heshten e rrojn` vec n`karta:ti, per mrekulli,
Me nji mosh` trimij vjetsh e blerun mbete
Edhe kumbon e gjall` po n`ato vise
Ku me lshue tingujt nise
N`foshnjin e botes. Pse t`ka ruejtun fati
T`njom edhe virgjin? Egersija jote
Mos mban n`at gji, q`i hueji nuk pecati,
Stinen e fundme t`poezis s`ksaj bote?
O shqipe plot me munguj, o gjuh` burrash
Qi me `i fjal` t`vetme lidheshin per laku
Dhe soje as vdekja s`mujte kurr me i trande,
Shprehje t,kulluet na ep si akull gurrash
Per kang`t e burrnis s`lasht q`ushqejm` te gjaku
E t`lavdis s`re qi me t`fitue na kande;
Thjeshtin e ambel t`ande
Me ndjell` dashnin e vashavet qi t`flasin
Falja poetve t`u, por n`qe se kamben
Buzes amtare kush ia ven, ti casin
Mos prit: banu rrufe me lshue n`te namen.
O Kange, Arbnor`t e plogte i kapi gjumi;
Ti kris si za burije
Mbi ata qi flejn` pa andrra fisnikije:
E n`qe se belkacuk`t e gjuh`s ilire,
Tue t`ndie fishkllojn` prej smire,
Me rrahje flatrash ik n`nalsi t`kalthera.
Shkodra në mëngjese
Kendojnë bashkë në mengjese pesë kumbonare,
kendojnë në ajri mbi Shkoder ende fjetë:
mbi Maranaj qet vetllen kureshtare
agimi e hjedh në liqe synin e qetë.
Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë
të parat përshëndetje dridhen në heshti të letë,
e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë fare
Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jetë.
E ai diell prendvere i ri shprazet në shtepija
udha e lulishta tue ngjallë ngjyra e shkendija,
tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i hollë:
skaj në skaj si lum gzimi tue rreshqitë
në syt e vashave, qeshë, e mbush me dritë
kaçurrelat e tyne kur shkojnë në shkollë.
Lutja e Dëshprueme
Ju qi keqas t’vorrosun keq flêni nder murrâna
mbi shpate t’pjerrta a n’pyje, n’breg deti ase n’breg lumi,
deshmor‘, q’êmën t’lavdishem keni thadrue n’gojdhâna,
nën dhé me gjak t’uej t’rîmun idhnín nuk u a shuen gjumi.
Ju qi n’vorre t’vetmueme keq flêni e nuk pushoni
e as deka varrz e shtatit nuk thau as nuk u a mbylli,
qi éshtnat vrik ju dridhen kur del nji zâ nga pylli,
a kur nji zhapllim‘ hapash përbrî murân’s ndëgjoni,
ju qi n’mesime fisnike t’lahutës jeni rritun,
ju qi burrnín jetike e patët si mësuese,
ju qi lirín kreshnike zgjedh‘ e kishi per nuse,
ju qi n’mprojen e nderit botën keni çuditun,
sot n’murrâna t’harrueme kërkoni kot pushim:
ju qi epopé t’panjoftun shkruet me gjakun e kuq,
plot vrumulisje n’eshtna rrini tue bluem idhnimin,
fatosa orzez, për flîjen e jetës q’u shkoi huq.
U rrzuet tue rrokun armën dhe rrzue me jue fisi;
ato q’atdheut i kjené ndër mote gardh çeliku,
porzmat vigâne t’ueja, jo, nuk i mposhti anmiku
por mâma e fatit, mâma qi befas mbi né krisi.
N’heshtim t’natës shqiptare s’ndëgjihet kund zâ njerit,
prân‘ votres s’fikun nânat n’vaj nuk e njomin bukën,
por me sy t’papërlotun plot shkndija mnije, strukën
tue prit‘ furín ahmarrse qi t’thej‘ t’prîmunt e mnerit.
Jo váj por gjâm e ahté prej pyjesh sjell jehona,
zhumhura e rrebtë e lumit kushtrim zâ-mbytun ngjanë,
shpirtnat errson e ballet vrugon, ndiell mort zezona
q’atdheut palcet gjallnuese mâ t’mshefta po i a thanë.
O Perëndí, na tokën pranuem qi Ti na fale,
n’tê tash tridhet‘ qindavjeta na u end e ndershme jet,
jetuem m’kto troje t’vobta, n’kto brigje t’thata e t’shkreta,
ngujve larg botës tjetër tue ruejtun dhên mbi male.
Me mzi strehueme trupin nga shiu e brshni e marrdha,
n’kasolle e stane t’brishta qi shpërthejshin duhínat,
pa dijt‘ qejfet e holla, pa dijt‘ ç’janë miradinat,
pa njoft‘ doket e lmueta të kombeve fatbardha.
E, pra, t’ushqyem n’kto gryka me bukë kollomoqe
Qi e zbutshin n’új të kronit, s’lypshim kurrgjâ mâ shum,
sepse bylmet na kishin nji lirí t’thjsht‘, t’pashoqe,
qi me hiret e veta na e bânte gjakun t’lum.
Nânat me qumsht‘ të pastër andjen n’shpírt t’on‘ dikojshin
Me fluturue si shqipe në qiell t’nderit shqiptar,
n’flak t’dokeve m’u kndellun e n’zjarrm t’buzmit bujar,
qi kobin e zvetnimit nga votra na e largojshin.
O Perendí, ndër shekuj ûja buzën na e zverdhi,
shpesh u errem pa hângër bukën m’e ruejt‘ për fmín
e mitun q’ish n’e rritun, por n’qe ‘i mik né shpín
na msyni, ia vûm para at buk mikut kur erdhi.
Pse kshtu na e randon jetën me dhunë e me krajata?
Lírin e dy gisht nderi n’shtek t’ballit: s’kishim tjetër:
kto dy të mira zbritshin vobeksín t’on‘ të vjetër.
Po pse, o i Lumi i Qiellvet, na i rrmbeve kto dhurata?
No comments:
Post a Comment