Nga : Elvin Luku, gazetar i Vizion Plus
Elvini Luku <elvini133@yahoo.com>
“Të gjitha
librat e mi janë nyjet e një vargori që shënojnë kodin e identitetit
shqiptar”.
Shqipëria dhe Kosova janë i njëjti
komb, i njëjti popull, kanë të njëjtën gjuhë dhe të gjitha tezat me baza
fetare, që propagandojnë të kundërtën, janë antihistorike.
Prof.Dr.Shaban Sinani
Ky është mesazhi që
studiuesi i njohur, Prof. Shaban Sinani, përcjell përmes kësaj interviste, në
prag të 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Prof. Sinani
argumenton se, besimi nuk është faktor identiteti për popullin shqiptar, siç
është për serbët, grekët, rusët dhe popuj të tjerë. Ai sqaron se, shqiptarët
janë heterogjenë në besim dhe mbitheksimi i besimit, si faktor identiteti, ka
qenë dhe është i gabuar. Në këtë intervistë, studiuesi i njohur ndalet
veçanërisht te dy ndër figurat më të mëdha të penës shqipe, Ismail Kadare dhe
Dritëro Agolli, duke analizuar të përbashkëtat dhe dallimet mes tyre; raportin
mes titujve cilësorë dhe atyre komercial; metodologjinë e një studimi shkencor,
si dhe, konceptin e debatit të vërtetë dhe profesional.
Pyetje: Librat dhe studimet tuaja kanë të veçantë se, veç cilësisë
së lartë, trajtojnë dhe probleme madhore të kombit, kulturës dhe letërsisë
shqiptare: nga letërsia e madhe e Kadaresë, Agollit te kodikët e Beratit; nga
studimet madhore për ciklin e kreshnikëve apo mitologjinë shqiptare tek pritja
e shpëtimi i hebrenjve në Shqipëri etj. Cila është metodologjia juaj dhe çfarë
mendoni për studimet në fushën e letërsisë, kulturës dhe historisë?
Përgjigje: E çmoj shumë mendimin e mirë që keni për librat e mi.
Eshtë vështirë t’i përgjigjesh me pak fjalë pyetjes suaj. E vështirë sepse
argumentet themelorë të studimeve të mia: letërsia shqipe e shekullit të 20-të
(me Kadarenë, Camajn, Agollin), mitologjia, etnotekstet dhe eposi heroik
legjendar, kodikët e Beratit dhe të Shqipërisë dhe shpëtimi i hebrenjve gjatë
luftës antifashiste, duken gati të
pabashkërenditshëm. Dhe është e vërtetë se ndërmjet tyre ka largësi të
mëdha epokash dhe fushash studimore. Por ka dhe diçka thelbësore që i bashkon:
janë të gjitha nyja të një vargori
ndërkohor e mbikohor, që shenjojnë kodin e identitetit shqiptar. Miq të mi, por
edhe njerëz kritikë që nuk i njoh personalisht, duke parë vetëm largësinë, jo vargorin vetë, ndonjëherë janë shprehur
dyshimtarë për mundësinë e suksesit “duke qenë kaq i përhapur”. Mendoj se për
lexuesin mund të jetë më e lehtë ta kuptojë sa i vërtetë është “tepërimi me përhapjen”
duke shenjuar se rruga e formimit tim është krejt atipike. U diplomova për
gjuhësi historike, i udhëhequr nga prof. Shaban Demiraj, me tezën “Ndajfoljet përemërore në gjuhën shqipe”,
që u propozua gjatë mbrojtjes prej të tre oponentëve që studimi të riparaqitej
si disertacion doktorate brenda gjashtë muajve. Për shkak të detyrave që m’u
ngarkuan menjëherë pas diplomimit, fillimisht si gazetar në të përditshmen “Zëri i popullit” dhe më pas si ndihmës
për çështje të kulturës pranë kryetarit të shtetit Ramiz Alia, e vijova
formimin pasuniversitar në shkencat politike. Më 1992 u emërova në Institutin e
Kulturës Popullore dhe brenda tre vjetësh kisha përfunduar disertacionin “Mitologji në eposin e kreshnikëve”, në
fushën e etno-folkloristikës, mbrojtja e të cilit u shty tre vjet për arsye që
nuk ia vlen të përmenden. Monografia më pas u botua e u ribotua disa herë. Vitin
e kaluar përfundova dy studime të tjera monografike, që lidhen me tezën e
doktoratës dhe vijim i thelluar i saj: “Etnos
në epos” dhe “Tradita gojore si
etnotekst”. Kur nisa punën në krye të rrjetit arkivor kombëtar kisha në
mendje tre projekte kërkimorë, të cilat i realizova në një proces të gjatë
pune. Në vitin 1990 kisha njohur për herë të parë një koleksion dokumentesh
origjinalë për shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri, që ruheshin në arkivin e PPSH
(për shkak të detyrës që m’u ngarkua për të sistemuar përfundimisht një dosje
me riprodhime të tyre, që do t’u dhuroheshin kongresmenëve amerikanë J. DioGuardi
e T. Lantos, të cilët në fillim të qershorit të atij viti vizituan Tiranën -
këto fotokopje për herë të parë bënë të njohur në shkallë ndërkombëtare një
faqe krejt të heshtur të historisë shqiptare, duke u certifikuar, autentifikuar
dhe ekspozuar në Yad Vashem). Po më 1990 kisha
paraqitur për botim një përmbledhje me studime për veprën e I. Kadaresë, që
njëri nga recensuesit e quajti të pagatshëm për t’u botuar (më vonë, ky specialist
i partishmërisë proletare në letërsi, botoi vetë disa libra përshkrimorë për Kadarenë).
Sa u takon kodikëve të Shqipërisë, besoj se do të ishte ëndrra e çdo studiuesi
që e sheh të arritshme mundësinë e njohjes së tyre. Shpesh mendoj se gjatë tri
dekadave pune në disa detyra e fusha kam kryer disa universitete: në gjuhësi e
letërsi në fillim, në politologji më pas, në etnologji e antropologji, në
histori kulture e qytetërimi, dhe ky ka qenë fati im i mirë. Kështu, duke
punuar së paku një dekadë rresht, shkrova e botova librat monografikë “Kodikët e Shqipërisë në ‘Kujtesën e Botës’’”,
“Prania historike dhe shpëtimi i
hebrenjve në Shqipëri”, “Camaj i
paskajuar”, “Letërsia në
totalitarizëm dhe ‘Dossier K’” dhe të tjerë. Fakti që këta libra kanë pasur
dhe botime në gjuhë të huaj (frëngjisht, anglisht, kroatisht) më bën të mendoj
se vërtet kanë të bëjnë me kodin e identitetit shqiptar. Ju më pyesni për
metodologjinë. Unë shkurtimisht do të thoja se në mënyrën si punoj unë
vazhdimisht kam 3-4 projekte në duar njëherësh (nuk ka pasur ndonjë çast në
jetën time që të kem pasur vetëm një projekt në punë e sipër) dhe kurrë nuk më
ka ndodhur që të mos e di se çfarë do të bëj minimalisht për dhjetë vjetët e së
ardhmes. Pak a shumë këtë unë e quaj ideal shkencor.
Pyetje: Në librin tuaj të fundit “’Njerëzit e krisur’ të Dritëro Agollit” ju shkruani se “letërsia e Dritëroit u rezistoi stuhive”.
Sipas jush, kjo rezistencë, qoftë e Agollit apo e Kadaresë, ka të bëjë me
lidhjet e postet e tyre në atë sistem, apo për shkak të veprës së tyre?
Përgjigje: Mendoj se ajo pjesë e letërsisë shqipe të realizmit
socialist që u ka mbijetuar ndryshimeve politike të dy dekadave të fundme, që
shprehen në kalimin prej shoqërisë së vigjilencës në shoqërinë e hapur, bën
dallimin me letërsinë dogmatike dhe të disiplinuar. Në sistemet totalitare,
qofshin të majta si në Lindjen ish-komuniste, qofshin të djathta si në botën
latinamerikane, letërsia shihet si rrezik kur bëhet shkas që të kthehet në
lëvizje mendimi. Në Shqipëri lëvizjet e mendimit janë të rralla: në traditën
shqiptare problemet e zhvillimit më së shpeshti janë zgjidhur me kryengritje,
rebelime, revolucione, luftëra e konflikte, madje dhe me atentate. Shoqëria
shqiptare e vigjilencës ka qenë e pamëshirshme për ato raste kur vepra e një
shkrimtari mund të bëhej faktor ndikues, pavarësisht se në ç’pozitë a funksion
gjendej shkrimtari. “Partia të ngre në
qiell, partia të fut nën dhé”, pikërisht kështu u formulua zyrtarisht mendimi
për një vepër të Kadaresë në fundin e viteve 1970. Për mënyrën si është
kontrolluar provokimi ideor në veprën e I. Kadaresë nuk do të zgjatem. Por nuk
kanë qenë më të pakëta dhe veprat e D. Agollit që janë kritikuar e ndaluar,
sidomos në prozën humoristike dhe në dramaturgji: “Zhurma e erërave të dikurshme”, “Fytyra e dytë”, “Mosha e
bardhë”, “Baladë për një grua”, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, disa
tregime dhe cikle me poezi të botuara në fillimin e viteve 1980 në të
përjavshmen “Drita” e në “Nëntori”. Këto vepra nuk janë
antikomuniste, por disi dalin “jashtë kodit”, pjesërisht a tërësisht. Tek “Zhurma e erërave të dikurshme”
karakteret janë atipikë dhe rrethanat edhe më atipike. Në romanin “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”
nxitet vetvetiu pyetja nëse burokracia është çështje sistemi apo një dukuri
rastësore. Kjo është aq e vërtetë, sa përkthyesja bullgare e këtij romani
Marina Marinova pati probleme, sepse në Sofje u hap një hetim me paramendimin
se autori i vërtetë duhej të ishte bullgar, përqeshja duhej të kishte lidhje me
Zhivkov-in, ndërsa Dritëro Agolli duhej të ishte thjesht një pseudonim. Dramat
“Mosha e bardhë” dhe “Baladë për një grua” u ndaluan qysh në
shfaqjet e para. Teksti i së dytës u zhduk krejt nga qarkullimi, ndërsa “Mosha e bardhë” u botua në Prishtinë.
Nisur nga një pohim publik i autorit, se për dramën “Baladë për një grua” nuk ekzistonte as dorëshkrimi, as
daktiloshkrimi, vitet e fundit bëra disa kërkime dhe më në fund teksti u gjet.
Së bashku me regjisorin Pirro Milkani, që po punon për realizimin e një
dokumentari për D. Agollin, ia dhuruam këtë dorëshkrim disa kohë më parë dhe ju
mund ta merrni me mend se ç’kënaqësi shihej në atë çast në gjithë qenien e tij.
Për të përfunduar: është shumë e qartë se detyrat apo përgjegjësitë që kanë
kryer shkrimtarë si D. Agolli e I. Kadare, po aq sa mund t’u kenë krijuar
lehtësira botimi, po aq u kanë krijuar dhe situata kritike. Ndërsa në leximin e
sotëm rrethanat e botimit apo të ndalimit të veprave janë pa ndikim, janë thjesht
çështje të historishkrimit të letërsisë. Një shekull e ca më parë, në esenë “Le gai savoir”, filozofi gjerman F.
Nietzsche pati shpallur se “Zoti është
zhdukur, domethënë Zoti ka vdekur”. Gérard Genette, në librin e njohur “Palimpsestes:
La littérature au second degré”, zhvilloi mendimin se në
botën e sotme s’ka më krijues po vetëm rikrijues. Në
vitet 1970, studiuesi francez R. Barthes, duke iu referuar pavarësisë së veprës
nga krijuesi, botoi librin “La mort
d’auteur”, duke e përjashtuar kështu jetën e shkrimtarit nga përftimi i
letërsisë. Në këtë kuptim, në receptimin e sotëm të letërsisë së Kadaresë apo
Agollit s’ka më rol karriera e tyre, madje as historia e botimit të veprave të
tyre.
Pyetje: Ju keni studiuar dy ndër emrat më të mëdhenj të letërsisë në
periudhën e komunizmit. Ku dallon letërsia e Kadaresë nga ajo e Agollit? Çfarë i
ndan dhe çfarë i bashkon këta dy shkrimtarë?
Përgjigje: Në të vërtetë, krahas këtyre dy shkrimtarëve, kam
studiuar gjithashtu dhe veprën e Martin Camajt, të cilën, për rrethana që i
shpjegova, kam pasur rast ta njoh edhe para viteve 1990. Por ju keni të drejtë
që e përqendroni pyetjen tuaj tek Kadare e Agolli, sepse monografia ime “Camaj i paskajuar” pak kohë ka që është
botuar. Mirë, duhet të kthehem tek krahasimi. Dikur shqiptoheshin disa
opozicione shumë të thjeshta, ndonëse nuk kishin të bënin drejtpërdrejt me
tekstin: Kadare paraprin zhvillimin e prozës, Agolli të poezisë; Kadare shkruan
letërsinë e qytetit, Agolli të fshatit; Kadare shkruan për lexuesin e
Perëndimit, Agolli për lexuesin e vendit; Kadare konteston sistemin, Agolli e
qorton për ta shpëtuar nga të këqijat; Kadare është revizionist, Agolli është i
besuar. Në mënyrën si lexohej letërsia dikur: si art, ideologji e politikë
njëherësh, këto opozicione ishin të nënkuptueshme. Por ndonjëherë formuloheshin
e shqiptoheshin edhe publikisht. Në një plenum të Lidhjes së Shkrimtarëve që u
mbajt në fundin e viteve 1970 u tha saktësisht se shkrimtarët shqiptarë nuk
duhet ta kërkojnë famën në Perëndim. I. Kadare disa herë është shprehur se “me kalorësi, prej shumë vitesh, nuk kam
pretenduar, madje kam insistuar të shmangem prej çmimeve në poezi”. Duke
ardhur në kohën e sotme mendoj se letërsia e këtyre dy shkrimtarëve ka të
përbashkët së pari etnografizmin, pastaj mitin e prejardhjes, mitin e lavdisë
historike, mitin e qendresës. Pavarësisht se letërsi ideologjikisht të rrethuara
prej marksizmit, një ideologji tipike internacionale, tek të dy autorët ka me shumicë
albanocentrizëm. Në pikëpamje të mjeteve të shprehjes, mendoj se të dy, duke
pasur si ndërmjetëse poezinë e Majakovskit, apo të ashtuquajturin “levnij futurizm” - futurizëm i majtë,
përftuan estetikisht dhe teorikisht prej traktatit
të Marinetti-t disa nyja thelbësore: mitin e teknikës, industrializimit dhe
urbanizimit; fjalorin teknokratik dhe shthurjen e vargëzimit klasik. Do të
mjaftonte të kujtonim titujt e dy vepra të tilla të tyre, si “Endërr industriale” dhe “Dashuri e ferrobeton”. Në rrafshin
tematologjik vepra e Kadaresë dhe ajo e Agollit kanë afërsi, por në rrafshin
sistematik disi largohen. Po ashtu dhe në
figurshmëri. Poezia e Agollit është e hapur për gjedhe dhe kode poetikë lindorë,
prej rubaive e masnavive perse deri tek hajku
e tanka kineze e japoneze. Ndërsa
poezia e Kadaresë, duke përjashtuar fillimet, ku ka ndikime të poezisë ruse
(Majakovski, Pushkini, Esenini), është kryesisht europiane. Poezia e Agollit
është më e afërt me kodin poetik popullor tradicional, kurse ajo e Kadaresë më
elitare. Në poezinë e Agollit ka një ndikim të dukshëm prej Naimit (mund të
krahasohen “Bagëti e bujqësia” dhe “Nënë Shqipëri”), kurse në atë të
Kadaresë më shumë ka prerje ndërtekstuale me Migjenin dhe De Radën. Dukuritë
metafizike (dhimbja, trishtimi, humbja, vdekja) janë më të pranishme në poezinë
e Agollit. Tek Kadare këto dukuri shprehen në një formë të tërthortë, përmes
paraleleve me dukuritë natyrore (shiu, vjeshta, dimri, sëmundja, zymtësia). Në
një rast që përmendet shprehja rituale e ngushëllimit “për të mirë” (tek “Dimri i
vetmisë së madhe”), për Kadarenë u bë një diskutim i ashpër deri në zyrën e
N. Hoxhës. Në prozën e Agollit vërehen gjurmët e një rendi dhe botëkuptimi bektashian
(“Njeriu me top”, “Arka e djallit”), kurse në prozën e
Kadaresë afëritë përfytyrimore janë kryesisht me fondin e baladave mesjetare
shqiptare (“Ura me tri harqe”, “Kush e solli Doruntinën”, “Një dosje për Homerin”, “Prilli i thyer”, “Konkurs bukurie burrash në Bjeshkët e Nemuna”). Karakteret e
krijuara nga Kadare e Agolli si rregull nuk u nënshtrohen njëherësh pesë kanoneve
apo kodeve të sjelljeve skematike komuniste.
Pyetje: Në librin e saj të fundit, bashkëshortja e Kadaresë,
shkrimtarja Helena Kadare, tentoi të sheshonte disi tensionin dhe “të ulte
gjakrat”, mes Kadaresë dhe Qosjes. Si e keni parë ju debatin mes tyre? A kaloi
ai nga argumenti te sulmet personale?
Përgjigje: Jo vetëm e kam ndjekur, por kam marrë pjesë ndoshta dhe
me ndonjë tepërim në polemikën që u hap. Kam shprehur dhe shpreh edhe sot
mendimin se besimi nuk është faktor identiteti për popullin shqiptar, siç është
për serbët, grekët, rusët dhe popuj të tjerë. Shqiptarët janë heterogjenë në
besim dhe mbitheksimi i besimit si faktor identiteti ka qenë dhe është i
gabuar. Identiteti ka të bëjë me etnotipin, është çështje gjenotipike, sigurisht
me ndikime prej historisë, por jo e kundërta. Në shekullin e 15-të, kur u shfaq
Islami në Ballkan, identiteti shqiptar ishte kodifikuar. Popujt që përveçohen
në kohët moderne janë të vonuar. Për mendimin tim Kadare kishte të drejtë kur
propozoi për diskutim tezën e identitetit europian të shqiptarëve. Kjo tezë u
keqkuptua, u interpretua si një thirrje për rikrishterim të shqiptarëve. Në
fakt, edhe sikur të kishte qenë kështu, dihet mirë se thirrjen e parë për
kthimin në fenë e të parëve shqiptarëve ua ka bërë Faik Konitza, i cili edhe
vetë u ungjillizua. Shumë njerëz këtë mund të mos e dinë, por studiuesit e
historisë së letërsisë duhet ta dinë doemos. Po e theksoj këtë, sepse në të
vërtetë ideja e Kadaresë u demonizua, sikur të kish qenë ai i pari shqiptues i kësaj
“blasfemie”. Kam përshtypjen se në gjithë ashpërsinë e polemikës mund të ketë
ndikuar një fakt krejt i parëndësishëm: i ndjeri I. Rugova, me sa dihet, pati
pranuar të ungjillizohej. Jam shprehur dhe mendoj ende njësoj, se teza e
identitetit të dyfishtë apo të trefishtë të shqiptarëve (ose e “pluriidentitetit”/”multiidentitetit”, siç e propozoi dhe R. Qosja), është prodhuar
prej shkollës serbe, që, kohët e fundme, është pasuar dhe nga studiues të tjerë
(A. Željaskova, “Albanian Identities”,
Sofia 2000). Antinomitë “albanac - šiftar
- šiptar”, “albanci - arnauti”,
tani së fundmi dhe “albanac - šiftar - šiptar
- kosovar”, janë kurthe të ngritura ndaj dijes shqiptare qysh në shekullin
e romantizmit. Ak. Qosja, duke pretenduar se duhet të diskutojmë për realitetin
(me të cilin identifikonte vetveten), jo për projektet (me të cilët
identifikonte Kadarenë), i bëri dëm mendimit shqiptar. Shkencat kombëtare e
kanë për detyrë të promovojnë konvergjencën - shkenca e tjetrit le të merret me
të kundërtën. Aventurat për krijimin e dy vendeve, dy popujve, dy gjuhëve, duke
iu referuar kryesisht dallimit, dhe “dallimi i rëndësishëm” është vetëm ai
fetar, janë antihistorike. Pak fjalë edhe për pjesën tjetër të pyetjes suaj.
Mendoj se për I. Kadarenë sprova për identitetin europian të shqiptarëve është
një vepër aq modeste sa nuk mund t’i shërbente për protagonizëm.
Pyetje: Në shtyp, dhe sidomos në televizon, në të shumtën e
rasteve, nuk ka debat të vërtetë dhe profesional, nuk ka ide, por, thënë troç,
fjalë që degjenerojnë në sherr dhe banalitet. Sa gisht kanë aktorët mediatikë
në këtë mes dhe çfarë mendoni për konceptin e debatit të vërtetë dhe profesional?
Përgjigje: Kjo është pamja më e shëmtuar e krizës së pashpallur që
jeton vendi. Eshtë kriza e mendimit, e shoqëruar prej krizës së karaktereve.
Mendoj se aktorët mediatikë, kur e shpallin veten fitues krahas një faktori
politik, nga ana profesionale e kanë çfaktorizuar veten, dhe të tillë në
Shqipëri ju e dini se ka shumë. Në një vend ku, bie fjala, për të përmendur vetëm
një fakt të mirënjohur, zgjedhja e kryetarit të shtetit festohet me birrë “te
tymi” dhe me praninë e njëkohshme publike të kryetarit të qeverisë, të kryetarit
të kuvendit dhe drejtorit të një televizioni jopublik, si mund të mendosh
pozitivisht për emetuesit televizivë? Unë e kuptoj se në shoqëritë demokratike
ka media shtetërore dhe joshtetërore, të orientuara majtas e djathtas, të
ekuilibruara e të çekuilibruara, biznesi dhe jobiznesi. Siç është dhe “Rai”,
për shembull. Por një herë në stinë edhe zëdhënësit e qeverisë bëjnë një sfidë,
siç qe rasti i Celentano-s. Meqë ra fjala, e keni vënë re se nuk ekziston më
institucioni i zëdhënësit, përveç atij/asaj të kronikës së zezë? Sepse nuk
është e nevojshme: zëdhënësit vullnetarë janë dhe më të pëlqyer!
Pyetje: Ju jeni në bordin këshillimor të shtëpisë botuese “Naimi”. Kemi vënë re se u qendroni larg
botimeve komerciale (ku fitohen shumë para), dhe zgjidhni, mbi të gjitha, cilësinë.
Pse kjo zgjedhje?! Ç’mund të na thoni, shkurtimisht, për politikën e botimeve
në Shqipëri?
Përgjigje: Eshtë e vërtetë se kam pasur mundësi të përfitoj nga
detyrat që kam kryer, duke përdorur të shkuarën time për botime fitimprurëse.
Kam punuar shtatë vjet me Ramiz Alinë, në një nga kohët më të vështira të
historisë moderne të Shqipërisë. Kam punuar dhe tre muaj, në ditët më të
ndërlikuara të S. Berishës si president i
vendit, si njeriu që erdhi në krye të shtetit pa pasur as njohuritë fillestare
për sjelljen zyrtare dhe protokollin. Në kohën që drejtova arkivat e
Shqipërisë, megjithëse i tejngopur me informacion, vetvetiu në tryezën time
kalonin ditë për ditë qindra dhe mijëra fletë fotokopjesh, që linin gjurmë në
kujtesë. Por e kam shpallur prej shumë kohësh: do të shkruaj kujtime vetëm kur
të jem plakur. Po e përsëris: tani për tani kam projekte të saktësuara së paku
edhe për 15 vjet. Ndoshta atëherë do të shkruaj për libra të shitshëm, por dhe
atëherë si një detyrim ndaj kujtesës së historisë. Sa i takon pjesës së dytë të
pyetjes: mendoj se në Shqipëri nuk ka politikë botimesh. Një ndër tre shqiptarë
është shkrimtar, një ndër tre shqiptarë është këngëtar a piktor dhe një ndër
tre shqiptarë është emigrant. Kështu, botohen 1500-2000 libra në vit, dhe ka më
shumë libra se lexues. Po të shprehej figurativisht, kjo gjendje do të shenjohej
si një vijë e drejtë, që është vija e status quo-së, vija mediokre e botimeve të
vetëfinancuara, që dalin në publik “për qejf të autorit”.
Pyetje: Veç faktit se jeni cilësor, ju keni edhe një bum botimesh: Çfarë
do të marrë lexuesi nga ju dhe krijimtaria juaj në vitin 2012?
Përgjigje: Eshtë e vërtetë se kam pasur disa botime këto kohë. Një
mike që mban ligjëratat e letërsisë shqipe në Romë më shkruante me humor para
disa kohësh se ishte kënaqur që ishte botuar libri me studime për D. Agollin,
por mos kisha diçka të re ndërkaq? E kam thënë dhe herë të tjera: këta janë
libra që botohen sot, por pjesë-pjesë në versione të para janë botuar në
revista e të përditshme qysh në vitet 1980 e këndej. Në fakt, për vitin 2012,
kisha vendosur që, sipas legjislacionit në Shqipëri, të kërkoja të drejtën e “vitit sabatik” (“sabbatical year”), që është e drejta e studiuesit për t’u marrë me
veten, me formimin dhe riformimin shkencor në çdo shtatë vjet. Mirëpo sivjet
është qindvjetëshi i shpalljes së pavarësisë dhe e shoh se nuk mund të rri
mënjanë. Besoj se në këtë kuadër sivjet do të botohet një tekst kolegjial me
titull të përafërt “Një shekull letërsi”,
pjesë e një projekti më të rëndësishëm që ka Qendra e Studimeve Albanologjike,
për një histori antologjike të letërsisë shqipe, prej fillimeve deri sot, ku do
të kem dhe unë një autorësi modeste. Pak a shumë do të jetë modeli “Studi e testi”, që është zbatuar me
frytshmëri prej Koliqit qysh në fillimet e kolanës “Shkrimtarë shqiptarë”. Por gjithsesi dhe këtë vit do të kem një
libër të ri, me titullin e përtashëm “Migjeni
dhe mitet”. Në fakt do të ishte më mirë të thuhej “Migjeni pa mitet”: pa mitin e malit, që e pati robëruar letërsinë
shqipe për disa shekuj me radhë; pa mitin e heroit, që gjithashtu e pati
kryqëzuar letërsinë shqipe tek kreshnikët dhe më pas tek “heroizmi i popullit tonë në shekuj”; pa mitin e revolucionit, që
gabimisht studiuesit e kërkuan dhe ia zmadhuan për një gjysmë shekulli pas
luftës antifashiste, dhe pa shumë mite të tjerë. Migjeni është shkrimtari që e
ktheu letërsinë shqipe në qytet, dhe kjo meritë e tij do të mbetet e
padiskutueshme. Migjeni është shkrimtari që, ndonëse bashkohej me Neitzsche-n
në pyetjen “Perëndi, ku je?”, tekstin
biblik e shfrytëzoi si metatekst më mirë se kushdo tjetër. Migjeni është i pari
që bashkoi në letërsinë e tij dëshpërimin planetar të “brezit të humbur”,
fuqinë shenjuese të fjalës si në letërsinë simboliste, realizmin social që
kishte pushtuar gjithë Europën, kriticizmin e një shekulli që do të kalonte në
dy luftëra. Jashtë “shkollës jezuite”
dhe “shkollës franceskane”, nëse do
t’u referoheshim termave të Koliqit; pranë “Botës
së re” po aq sa dhe pranë “Shkëndijës”,
Migjeni do të mbetet një “outsider” i
letërsisë shqipe të kohës. Libri do të ketë dhe një fashikull dokumentesh të
panjohura për jetën dhe veprën e Migjenit, duke përfshirë burime që kanë të
bëjnë me etnicitetin e tij, me fatin e “Vargjeve
të lira” (ndalimin apo vetëndalimin e tyre), me lidhjet që poeti kishte me
grupime ideologjike dhe fetare.
Intervistoi Elvin Luku
