Adoleshencë, identitet dhe botë virtuale

Ndërveprimi me të ngjashmit përbën një kërkesë themelore për njohjen e vetvetes dhe është nëpërmjet ndërveprimit me të tjerët që qeniet njerëzore fitojnë një njohuri të vetes



Carla Antoniotti


Në ditët e sotme bota e jashtme nuk është më e përbërë vetëm nga familja, nga shokët dhe nga shkolla, por edhe nga të gjithë ata, me cilët hyhet në marrëdhënie nëpërmjet rrjeteve sociale informatike. Si vepron ky modalitet i ri ndërveprimi në zhvillimin e adoleshentëve?

Ndërveprimi me të ngjashmit përbën një kërkesë themelore për njohjen e vetvetes dhe është nëpërmjet ndërveprimit me të tjerët që qeniet njerëzore fitojnë një njohuri të vetes. Dy flukse ndjesore të dallueshëm janë gjithmonë të pranishme në mënyrë simultane: perceptimi i vetes dhe perceptimi i botës. Çdo informacion lidhur me botën i korrespondon një informacioni lidhur me veten dhe zhvillimin e njohjes së vetes ndjek procesin me të cilin kuptohet realiteti i jashtëm. Përpunimi i njohjes është kështu një proces unitar i përbërë nga rregullimi reciprok i dy polariteteve: Vetja dhe bota. Në epokën tonë bota e jashtme nuk përbëhet më vetëm nga familja, nga shokët dhe nga shkolla, por edhe nga të gjithë të tjerët, me të cilën hyjmë në marrëdhënie nëpërmjet rrjeteve sociale informatike. Për adoleshentët në formim, kjo sjell mundësi më të mëdha konfrontimi dhe, për pasojë, një pasuri, por në të njëjtën kohë një rrezik në momentin në të cilin bota virtuale do të bëhej predominuese respektivisht botës reale, në mendjen dhe në jetën e fëmijëve.


Njohje e vetes

Adoleshenca është një fazë e jetës, e cila, megjithëse duke u quajtur shpesh si periudhë tranzicioni në jetën adulte, korrespondon me një moment të përcaktuar evolutiv me karakteristika specifike që e bëjnë një fazë autonome. Shumë studime lidhur me adoleshencën i referohen nocionit të detyrave të zhvillimit, me avantazhin se mund të përfshihet në një kriter unitar kompleksiteti i përvojës adoleshenciale, duke i evidentuar njëkohësisht aspektet e universalitetit dhe ato specifike të kulturës së përkatësisë. Detyrat e zhvillimit, të diversifikuara për çdo fazë të jetës, u korrespondojnë aspekteve në të cilat njeriu është thirrur për t'u impenjuar me qëllimin e arritjes së kompetencave të caktuara njohëse, afektive dhe relacionale. E tejkaluar secila fazë, fillohet me impenjimin e fazës së mëpasme. Në individualizimin e detyrave të zhvillimit ndikojnë në mënyrë të rëndësishme aspekti historik dhe aspekti kulturor. Adoleshenca është një fazë e jetës e karakterizuar në mënyrë tipike nga ndryshimi. Ndryshimet adoleshenciale janë fiziologjikë, por duke qenë të paparashikueshëm, të paqendrueshëm dhe kontradiktorë, pashmangshmërisht rezultojnë destabilizues. Ata përfshijnë njeriun në tonalitetin e tij dhe modifikimet i përkasin sferës së mendimit, të trupit dhe të marrëdhënieve.


Kategori universale

Duke menduar t'i rigrupojmë detyrat e zhvillimit adoleshencial në kategori universale, mund të individualizojmë një kategori që përfshin detyra të lidhura me zhvillimin njohës dhe me fitimin e mendimit hipotetiko - deduktiv; një kategori relative me zhvillimin fizik dhe seksual; dhe së fundi, një kategori e drejtuar nga dimensioni i marrëdhënieve ndërpersonale. Qëllim i fundit i të gjitha detyrave të zhvillimit në adoleshencë është evolucioni i identitetit dhe riorganizimi pasues i Vetes. Përdorimi i social network nga ana e brezave të rinj mund të ketë një funksion stimuli dhe zhvillimi të parakohshëm të të gjitha detyrave evolutive të adoleshentit, por mund të përfaqësojë rrezik për një zhvillim të ekuilibruar në momentin në të cilin përvojat në rrjet do të duhej të zëvendësonin ato të jetës reale. Le të analizojmë më poshte kategoritë e ndryshme të detyrave të zhvillimit.


Zhvillim njohës

Zhvillimi i mendimit tek adoleshenca shikon të shfaqen aftësitë e abstragimit logjik. Mendimi logjiko - deduktiv sjell një zgjerim të vizionit të botës që rezulton i ndërtuar nga realitete jo domosdoshmërisht të jetuar personalisht, por të deduktuar nëpërmjet hipotezash dhe teorish. Zhvillimi mendor ka reperkusione të rëndësishme në nivel të kapaciteteve logjike dhe të qëndrimeve morale. Adoleshenti është në gjendje të mendojë mendimin e vet. Ky është një ndryshim i rëndësishëm që përfshin aftësitë metanjohëse, domethënë aftësinë për të reflektuar mbi njohuritë e veta, por edhe mbi strategjitë e përdorura për ta arritur njohjen.

Në adoleshencë, ndryshojnë edhe aftësitë e gjykimit moral. Ndërsa, fëmija posedon një moral heteronom, të mbështetur mbi parimin e autoritetit të të rriturit dhe mbi rezultatet perceptues të një veprimi (për shembull, për një fëmijë është më e rëndë të prishë tri objekte padashje sesa një me dashje), adoleshenti zhvillon një moral autonom, të mbështetur mbi kuptimin dhe pranimin kritik të normave, me njohjen e përgjegjësisë subjektive të veprimeve të kryera. Ndërtimi i një imazhi të vetes dhe i botës që është koherent dhe i qëndrueshëm në kohë, përbën në këtë fazë vendimtare të jetës bërthamën e maturimit. Ndjenja e identitetit personal paralajmërohet si një nevojë si për të pasur konfirmime të jashtme ndaj pasigurive dhe paqëndrueshmërive personale, ashtu dhe për ta kërkuar unitetin dhe unicitetin personal. Interneti mund të konsiderohet amplifikator i mundësisë së përdorimit të aftësive të reja intelektive të adoleshentit: përdorimi i imazheve të shpejta, mundësia për të bërë thellime dhe kërkime mbi çdo argument, mundësia për të konsultuar ekspertë disiplinash të ndryshme i lejojnë adoleshentit që të eksperimentojë me të madhe aftësitë njohëse të rendit superior që po maturon. Megjithatë, i njëjti bollëk informacionesh dhe shpejtësia me të cilën sigurohen nuk mundësojnë që të kalohet një kohë e mjaftueshme për të reflektuar, e domosdoshme për sedimentimin e njohurive.


Zhvillim fiziko - seksual

Ndryshimi trupor që ndodh në fazën e jetës së adoleshencës është i krahasueshëm për nga shpejtësia, intensiteti dhe tonaliteti vetëm me ndryshimin e dy viteve të parë të jetës së fëmijës. Shpesh ndryshimet, për sa të pritura, e kapin në befasi paraadoleshentin që është akoma i lidhur me një përfaqësim të vetes të tipit fëminor; fillimisht do ta ketë të vështirë të pranojë ndryshimet e trupit të vet, duke perceptuar se nuk ka asnjë mundësi kontrolli ndaj tij. Imazhi trupor përbën përfaqësimin mendor që njeriu ka për trupin e vet dhe buron nga interpretimi i vet personal ndaj tij; kjo e fundit përcaktohet nga dëshira, ëndërra dhe shpresa lidhur me atë që ka qenë dhe me atë që do të dëshirohej të ishte. Imazhi trupor personal ka kështu konotacione afektive dhe bëhet pashmangshmërisht burim preokupimi dhe ankthi për paraadoleshentin në ndryshim. Shpejtësia me të cilën adoleshenti arrin maturinë trupore nuk është e ekuilibruar nga koha e nevojshme për të arritur maturinë psikike. Vitet e para të periudhës adoleshenciale karakterizohen nga një jetesë disekuilibri midis mendjes dhe trupit, që zgjat deri kur nuk ndodh "mendëzimi i trupit", ai proces përfaqësimi mendor që ka qëllim ta bëjë trupin të kuptueshëm dhe koherent me vlerat e brendshme. Përfundimi me sukses i detyrës së zhvillimit lidhur me ndryshimet fizike dhe trupore nënkupton, që të arrihet një integrim i mirë midis mendjes dhe trupit. Veç kësaj, ndryshimet fizike, trupore dhe seksuale, sjellin fitimin e një identiteti të llojit që shpesh është origjinë vuajtjesh të thella dhe ambivalencash të vështira për t'u zgjidhur. Shpesh problemet e lidhura me zhvillimin fizik e seksual të adoleshentit nuk përcaktohen nga fenomenet biologjikë të pubertetit, por nga domethënia që fenomene të tillë marrin si për veten, ashtu dhe për të tjerët. Tek adoleshentët, frika se transformimet në zhvillim i ndryshojnë përgjithmonë në mënyrë jo të dëshirueshme për ta është shumë e pranishme dhe kërkon një punë intensive kuptimi dhe përpunimi të asaj që po ndodh; një aktivitet i vazhdueshëm manipulimi i trupit ka për qëllim që ta bëjë më të paraqitshëm dhe më të pranishëm si për veten, ashtu dhe për të tjerët. Krahasimi me të tjerët është një aspekt themelor në procesin e mendëzimit trupor. Studimet e drejtuara nga efektet e diferencave ndërindividuale tregojnë kohën e fillimit puberal si faktor potencial rreziku për adoleshentët përpara kohe apo në vonesë respektivisht homologëve. Adoleshentët "jashtëkohe" do t'i kishin nivelet e stresit më të larta që do t'i bënin më të cënueshëm, më pak në gjendje që të përballojnë problemet e zakonshme për adoleshentët.


Faktorë kulturorë

Veç të tjerash, një aspekt me rëndësi themelore jepet nga faktori kulturor, domethënë ndryshimet fizike dhe zhvillimi puberal marrin një domethënie të ndryshme në kulturat e ndryshme: një theksim më i madh apo më i vogël i ndryshimeve nga ana e të rriturve domethënës për adoleshentin, mënyra dhe shpeshtësia me të cilën flitet për zhvillimin fizik dhe seksual, modalitetet e ndryshme me të cilat përjetohet dhe përdoret cilësia fizike në kulturën e përkatësisë, përcaktojnë mënyra të ndryshme për ta konsideruar dhe kuptuar detyrë zhvillimi, mbi bazën e domethënieve dhe të dimensioneve normative e vlerësuese të atribuara. Në internet konfrontimi me bashkëmoshatarët respektivisht problematikave kulturore është lehtësuar. Megjithatë, në botën virtuale të informatikës është pikërisht trupi ai që qëndron i fshehur dhe kjo mundëson që të ndjehesh pjesë e një grupi edhe pa ju shfaqur fizikisht të tjerëve.


Zhvillim relacional

Në zhvillimin e identitet personal mban një rol vendimtar dimensioni relacional dhe ndërpersonal: familje dhe grup të njëjtësh marrin role të ndryshme dhe themelore. Respektivisht familjes, adoleshenti jeton një shtytje drejt autonomsë dhe pavarësisë. Një nevojë e tillë largimi mbështetet nga nevoja për të zhvilluar një ndjenjë të vetes të karakterizuar nga uniciteti. Detyra që familja gjendet të luajë në këtë fazë të jetës nuk është më ajo që të bjerë nga prapa sesa të përfshijë, domethënë të sigurojë rrugëdalje kur ndjesia e çorientimit është shumë intensive. Familjes i kërkohet që të shërbejë si palestër me fëmijën adoleshent, me qëllim që të ushtrojë të luftojë dhe të ripaqtohet. Nëqoftëse prindërit nuk pranojnë që të hyjnë në lojë, duke u bërë shumë dorëlëshuar apo duke u ngurtësuar pas kufizimesh absolute, do të bëhej më shumë i vështirë për adoleshentin integrimi i aspekteve të eksperimentuar të një identiteti adult: autonomi, pavarësi, përgjegjësi. Një rol po aq domethënës luhet nga grupi i bashkëmoshatarëve me të cilët eksperimentohen emocionet e reja të lidhura me bashkëpunimin, me seksualitetin dhe me konkurrencën sportive, dashurore, shkollore. Detyrë e bashkëmoshatarëve është ajo që të ofrojnë modele mendimi dhe sjelljeje të ndryshme, me të cilat të ketë konfrontim. Shpesh një marrëdhënie miqësore përdoret për të eksploruar identitetin personal: për shembull, duke dëgjuar detajet e përvojës mike, adoleshenti kërkon që ta kuptojë më mirë vetveten. Me përdorimin e internetit për të hyrë në marrëdhënie me të tjerët është shumë më e lehtë, sasia e njerëzve me të cilët kihen kontakte, shumëfishohet. Nëpërmjet informatikës, adoleshentët e sotëm zhvillojnë një ndjenjë përkatësie në një grup shumë më të gjerë se ai i miqve dhe i shoqërisë dhe gjejnë në takimin në rrjet një komunitet ideal me të cilin të identifikohen.


Emocione konfliktuale

Përvoja e marrëdhënieve të para afektive është një tjetër aspekt vendimtar në maturimin adoleshencial, që të vendos përpara një konflikti: të dashuruarit mund të bëjë të përjetohen ndjesira konfliktuale si ndaj vetes, ashtu dhe ndaj grupit të miqve. Emocione jashtëzakonisht të pëlqyeshëm mund të kundërshtohen nga frika e të qenit të mundur, duke humbur siguritë para pak kohe të fituara apo nga frika se mund të humbet shumë lumturi, me ndjesinë e cënueshmërisë në kuptimin e mirëqenia personale është në duart e një njeriu tjetër. Veç kësaj, ndërtimi i një lidhjeje afektive implikon një ripërcaktim të të qenit në grupin e miqve. Nganjëherë grupi mund ta pengojë kërkimin e hapësirave të intimitetit, mund ta jetojë marrëdhënien si një tradhti apo braktisje, duke kritikuar mikun që preferon të dalë me vajzën me shprehje të llojit: "Nuk është më ai", duke ripropozuar kështu skemën e prindërve që shumë herë i kanë thënë: "Nuk po të njoh më". Riparaqitet kështu nevoja e ndërtimit të një ekuilibri të ri. Herë të tjera çifti mbetet i përfshirë në grup dhe nuk i modifikon marrëdhëniet paraekzistuese; në këtë rast lodhja është më e vogël, por marrëdhënia është më pak komplekse dhe më pak komplete. Marrëdhëniet afektive i mundësojnë djalit që të vërë në provë ndjenjën e vet të dashamirësisë personale që mund të jetë konfirmuar apo mund të ripërcaktohet, duke pasur efekte pozitive mbi identitetin personal. Roli i figurave prindërore dhe stili i tyre relacional influencojnë mënyrën me të cilën adoleshenti i propozohet tjetrit ose nuk i propozohet, duke e shmangur marrëdhënien me seksin tjetër. Interneti përfaqëson vendin ku mund të eksperimentohet me qëndrime të mbrojtura nga mundësi e mosekspozimit realisht, kështu që për shumë njerëz të ndrojtur ndaj konfrontimit të drejtpërdrejtë mund të përfaqësojë një trampolinë të mirë lëshimi në botën sociale. Megjithatë, adoleshenti paksa tepër i ndrojtur rrezikon që të mbesë i mbërthyer në kënaqësinë tranzitore të marrëdhënieve shumë të lehta për t'u realizuar, duke shmangur kështu ekspozimin në marrëdhëniet e vërteta, në të cilat shikohesh në sy.


Stile personaliteti

Të gjithë adoleshentët gjenden të bëjnë hesapet me detyrat e zhvillimit të para më lart, por secili adoleshent do t'i përballojë me mënyrën e vet, sipas modaliteteve të tij dhe në bazë të karakteristikave që e dallojnë. Zhvillimi individual, brenda të cilit përkufizohen konturet e identitetit, ndodh nëpërmjet një prove zjarri midis përvojës që është multiformëshe dhe e ndryshueshme dhe skemave emocionale që burojnë nga përvojat e perceptuara më parë dhe të rirenditura në kujtesë. Në bazë të nivelit të akordit apo të disakordit që del nga kjo, ruhet koherenca e brendshme që shërben si bazë e ndjenjës së unicitetit dhe e vijueshmërisë historike të individit. Në zhvillimin e këtij procesi fiton një vlerë themelore aftësia për të dalluar dhe rirenditur dy aspekte të përvojës: perceptimin e vetes dhe perceptimin e mjedisit fizik dhe relacional, me fjalë të tjera, ndjenjën e brendshme dhe të jashtme të individit. Demarkacioni midis vetes dhe tjetrit, midis gjendjeve të brendshme dhe veprimeve që i shkaktojnë duhet të perceptohet në mënyrë të qartë me qëllim që ndjenja e identitetit personal të mund të shfaqet si komponente stabiliteti e individit. Procesi i ndarje - individualizimit ndodh sipas dy polariteteve: një lexim i vetes mbizotërueshmërisht i brendshëm dhe një lexim i vetes mbizotërueshmërisht i jashtëm. Të priresh drejt së brendshmes nënkupton të nisesh nga ngjashmëritë e perceptuara midis ndjenjës së vetvetes dhe karakteristikave të figurave domethënëse, prania e të cilave ndjehet si konstante dhe e rregullt; anasjelltas, të priresh drejt së jashtmes nënkupton që zë nisesh nga ngjashmëritë e perceptuara me figurat domethënëse, të ndjera si të paparashikueshme, për të nxjerrë aspekte të vetes.


Ekuilibër midis tendencave

Ekuilibri rezultues midis tendencës drejt së brendshmes dhe tendencës drejt së jashtmes kushtëzon modalitetet e formimit të identitetit. Tek disa njerëz është më e fortë tendenca për ta përqendruar vëmendjen mbi botën e brendshme, duke u nisur nga si të lexohet konteksti i jashtëm (për shembull, nëqoftëse ndjej frikë, atëhere ka një rrezik). Në njerëz të tjerë vëmendja orientohet kryesisht mbi mjedisin e jashtëm dhe leximi i botës së brendshme deduktohet, duke u nisur nga perceptimet e kontekstit të jashtëm (për shembull, nëqoftëse më thonë se një ushqim është i mirë, atëhere me pëlqen). Leximi i brendshëm rezulton optimal kur bota e jashtme duket mjaftueshmërisht konstante dhe e parashikueshme, ndërsa leximi i jashtëm duket më i mirë kur karakteristikat e botës rezultojnë më të sfumuara apo ambigue. Janë të dy modalitete adaptuese që fillojnë të strukturohen gjatë moshës adoleshenciale. Kërkimi një stabiliteti individual ndiqet nga të gjithë individët. Në subjektet me lexim të brendshëm stabiliteti individual është i lidhur me aftësinë për t'i transformuar gjendjet fizike në emocione korresponduese; ndjenja e brendshme e stabilitetit mund të marrë karakteristika pozitive (vlerë personale, ndjenjë dashamirësie) ose negative (zhvlerësim personal, ndjenjë keqdashësie). Në subjektet me lexim mbizotërueshmërisht të jashtëm stabiliteti individual krijohet nga marrja nga jashtë e një përkufizimi apo një legjitimimi e ndjesive personale; ndjenja e stabilitetit mund të kapet me përkufizimin e dhënë nga njerëz të tjerë, domethënës apo me parime abstrakte dhe norma sociale. Janë të gjitha mënyra për t'i vënë rregull përvojës personale, secila me pikat e forta dhe të dobta të tyre. Të qëndruarit i kapur pas perceptimeve personale, me një lexim të brendshëm, sjell një ndjenjë stabiliteti dhe sigurie, por mund të sjellë edhe vështirësi në perceptimin e ndryshimeve përreth dhe në përshtatjen ndaj tyre. Të qenurit të përqendruar ndaj leximit të brendshëm sjell një aftësi të mirë në kapjen e ndryshimeve përreth vetes, duke favorizuar fleksibilitetin ndaj ndryshimeve, por mund të bëjë të humbet ndjenja e perceptimit të menjëherë dhe të shkaktohen luhatje të gjendjes shpirtërore të vështira për t'u menaxhuar. Modulimet e ndryshime të fleksibilitetit përballë ndryshimeve, ashtu si itineraret e zhvillimit të karakterizuar nga lexime kryesisht të brendshme apo të jashtme i bëjnë individët shumë të ndryshëm midis tyre dhe lejojnë që të strukturohen stile personale në ndërtimin e identitetit. Në adoleshencë, ravijëzohen stilet e ndryshme të personalitetit dhe në përballimin e detyrave të zhvillimit adoleshenti kërkon ekuilibrin e tij midis botës së brendshme dhe të jashtme, në tentativën për gjetjen e stabilitetit.


Të rritesh në rrjet

Përdorimi i internetit mund të ndërhyjë në këtë proces, duke e lehtësuar apo duke e penguar adoleshentin, i cili, në bazë të karakteristikave të tij, mund të konfrontohet dhe të shfrytëzojë teknologjitë e reja për t'i zgjeruar interesat dhe marrëdhëniet e veta në mënyrë konstruktive ose, anasjelltas, të tërhiqet në dhomën e vet me iluzionin se ka raporte miqësie apo deri lidhje sentimentale në botën viruale, duke shmangur konfrontimin me realitetin e jashtëm. Duke lundruar në rrjet është e mundur që procesi i autonomisë afektive dhe i ndarjes nga fëmijëria lehtësohet. Pa pasur nevojë të dalësh nga shtëpia dhe pa u varur nga prindërit e tyre, adoleshentët mund të ndahen psikologjikisht, duke eksploruar dimensione misterioze të realitetit, pa kontroll nga ana e të rriturve, duke shtrënguar lidhje virtuale me bashkëmoshatarët. Nëpërmjet Social Network, adoleshentët mund të përdorin informacione dhe stimuj për të eksploruar forma të reja të ndërtimit të identitetit. Megjithatë, identiteti social adoleshencial i fituar shumë përpara kohe rrezikon që të bëhet forma e vetme e mundshme e identitetit. Ekziston rreziku, që të krijohet një varësi nga situatat e lojës të tilla, për të cilat fëmija anashkalon aktivitetet sociale dhe të formimit që do të mundësonin një futje harmonike në teksturën e marrëdhënieve ndërpersonale. Kur koha e kushtuar luajtjes me kompjuter zë pjesën më të madhe të orëve të pasdites, është e pashmangshme që gama e aktiviteteve të lidhura me rritjen personale dhe sociale është reduktuar ndjeshëm. Veç kësaj, në këto raste është më e lehtë që fëmijët të flasin me të panjohur dhe të realizojnë lidhje ndërpersonale në botën virtuale në vend, që të konfrontohen me njerëzit e afërm dhe figurat prindërore. Ndërveprimet verbale në familje tentojnë që të reduktohen në mënyrë drastike kur adoleshentët janë përdorues të fortë të internetit, domethënë pikërisht kur do të ishte e rëndësishme një afërsi më e madhe nga ana e prindërve, pasi në disa lojëra informatike fëmijët bëhen protagonistë gjestesh me dhunë ekstreme dhe, duke lundruar në rrjet, janë të ekspozuar në mënyrë të pakontrolluar ndaj llojesh të ndryshme materiali pornografik.

Adoleshentët janë shpesh mosbesues ndaj prindërve dhe të propozimeve të ardhura nga të rriturit e referimit, pasi kanë frikë se mos humbasin autonominë mezi të fituar para pak kohësh.


Të rritur bashkëpunues

Për të mbështetur aftësitë krijuese të adoleshentëve, të rriturit duhet të mbajnë distancën e duhur, pa shprehur gjykime kritike zhvlerësuese. Midis adoleshentëve dhe të rriturve mund të ekzistojë një marrëdhënie pozitive reciproke dhe mund të takohet midis brezash edhe nëpërmjet internetit: kultura e rritur, duke arritur të ruajë një marrëdhënie të mirë me të rinjtë, bëhet më e hapur ndaj ndryshimeve dhe risive; kultura rinore, nëqoftëse mbështetet nga ajo e rritur, mund të zhvillohet në drejtim krijues, duke ruajtur një lidhje më të fortë me realitetin. Prania e vëmendshme dhe bashkëpunuese e të rriturve të aftë që të mbështesin adoleshentët u lejon atyre që ta modifikojnë në mënyrë krijuese projektualitetin dhe të zhvillojnë në mënyrë harmonike identitetin personal të tyre.


Carla Antoniotti është psikologe, psikoterapeute, PhD në Shkenca Njerëzore pranë Universitetit Milano Bicocca, Docente në Shkollën e Psikoterapisë Njohëse të Komos.