"Arbëria venedike 1392-1479"

"Arbëria venedike 1392-1479", e botuar kohët e fundit në shqip (K&B, përkthyer nga Ardian Klosi), na njeh me punën e jashtëzakonshme të një historiani zviceran, Oliver Jens Schmitt, aktualisht profesor për Historinë e Europës Juglindore pranë Universitetit të Vjenës. Megjithë titullin disi modest, ky libër, më shumë sesa historia e sundimeve të Venedikut në Arbëri, është historia e mesjetës së vonë të viseve që shkojnë nga skajet e Albania veneta pra Kotor e Tivar e deri në Epir. Natyrisht e mbështetur në traditën e madhe të Sufflayt, Jirecekut, Ippenit, Valentinit, në monografitë më të mira të studiuesve sllavë e shqiptarë pas vitit 1945, por edhe atyre frëngë ose gjermanë, vepra e Schmittit zbret në Shqipëri si për të korrigjuar tablotë e ideologjizuara-nacionaliste që për kaq dhjetëvjeçarë mbizotëruan në vendin tonë në radhë të parë saje teksteve akademike e shkollore. Ajo niset nga arkivat dhe burimet e botuara për të ndërtuar tablotë dhe nga kombinimi i mprehtë e asnjanës i fakteve për të mbërritur në përfundime.
Schmitt, i lindur në Basel në vitin 1973 veprën e tij e ka shkruar praktikisht në moshën 26-27-vjeçare. E nisi si punim disertacioni pranë albanologut të Mynihut Peter Bartl, epërfundoi në një opus të larmishëm prej 700 faqesh, ku preken të gjitha aspektet shoqërore dhe historike të kohës. Botimi gjermanisht doli në Mynih në vitin 2001.
Në Vjenë Schmitt ka marrë pikërisht katedrën e ngritur rreth një shekull më parë nga Konstantin Jirecek. Zhvendosja e njëkohshme në Vjenë e "Albanien-Bibliothek" të krijuar ndër dhjetëvjeçarë prej Bartlit, e bën sërish universitetin e Vjenës qendër me rëndësi për studimet balkanologjike e në veçanti albanologjike.
Aktualisht historiani është duke shkruar një monografi për Gjergj Kastriotin – Skënderbeun, të cilën mendon ta mbyllë këtë vit.
Gjatë qëndrimit të tij javën e kaluar në Shqipëri, ku u paraqit "Arbëria venedike" në Tiranë e në Shkodër, Oliver Jens Schmitt iu përgjigj pyetjeve të mëposhtme.

Sa kohë ju është dashur për "Arbërinë Venedike"?

E kam filluar punën në vjeshtë të vitit 1997. Kam përfunduar së shqyrtuari dokumentet e botuara aty nga fundi i vitit 1998. Në gjysmën e parë të 1999-s punova në arkivat dhe bibliotekat e Venecies. Ndërsa libri është shkruar kryesisht në periudhën midis korrikut dhe dhjetorit 1999. Këtyre iu shtuan edhe katër muaj hulumtime në Arkivin Shtetëror të Venecies (shkurt - qershor 2000). Me material së këndejmi u plotësua libri. Së fundi më mori një kohë të gjatë hartimi i indeksit. Në vjeshtë të vitit 2000 libri hyri në shtyp. E pra gjithsej gati tre vjet punë.

Kjo vepër e ngjeshur dhe materiali i shumtë faktik që përmbledh të habit: si ka mundësi të krijojë një vepër të tillë një historian në moshën tuaj? Mund të na zbuloni diçka nga mënyra juaj e punës?

Interesimi im për mesjetën arbëre zë fill qysh në kohën kur isha në gjimnaz dhe lexoja veprat e Milan von Sufflayt dhe Konstantin Jirecekut. E pra plani për të punuar mbi këtë temë është i vjetër. Pata fat që qysh në semestrin e parë në Universitetin e Vjenës munda të ndjek pranë paraardhësit tim Max Demeter Peyfuss, i njohur në Shqipëri nëpërmjet hulumtimeve të tij për Voskopojën, një seminar për historinë e Shqipërisë, pastaj të mbledh edhe njohuritë e duhura në paleografi dhe gjuhë (shqip, greqishte e re, serbisht). Rëndësi pati edhe studimi i bizantinologjisë pranë Johannes Koderit, bashkautorit të një monografie të madhe për Arbërinë jugore në mesjetë. Kështu që kur fillova punën në vjeshtë 1997 në Mynih, themelet ishin krijuar. Këtu më ndihmuan kushte të shkëlqyera pune: Peter Bartl, mentori i doktoratës sime, më hapi visaret e "Albanien-Bibliothek"; edhe Biblioteka Shtetërore e Bavarisë më vuri në dispozicion vepra të moçme e të rralla. Vendimtar u bë qëndrimi im dhjetëmujor në Venecie, ku Qendra gjermane e Studimeve Venedike më ndihmoi bujarisht me një bursë. Arrita të gjej në Arkivin Shtetëror dhe në biblioteka material të ri me rëndësi. Shumë i rëndësishëm qe pa dyshim edhe botimi i Statuteve të Shkodrës në bashkëpunim me Lucia Nadinin, Gherardo Ortallin dhe Pëllumb Xhufin.
Veç kësaj nuk shkelja në truall të virgjër shkencor: krahas historianëve austro-hungarezë rreth vitit 1900, ishin para vitit 1945 sidomos shkencëtarë italianë e pas 1945-s në radhë të parë dijetarë shqiptarë që dhanë kontribut të madh në këtë fushë. Luan Malltezi kishte botuar më 1988 një monografi të gjerë e të rëndësishme mbi qytetet arbëre nën sundimin venedik. Të tjerë dijetarë si Kasëm Biçoku, Pranvera Bogdani, Kristo Frashëri, Përparime Huta, Gjerak Karaiskaj, Aleksandër Meksi, Selami Pulaha, Spiro Shkurti, Pëllumb Xhufi, Injac Zamputi – po rendit këtu alfabetikisht vetëm ata, veprat e të cilëve i kam përdorur në punën time – hetuan çështje të historisë sociale-kulturore. Krahas këtyre historianë jugosllavë e europianëperëndimorë kanë hulumtuar sidomos arkivat e Dubrovnikut, pjesërisht edhe ato të Kotorit. Bazën e vërtetë të librit e përbëjnë Acta Albaniae Veneta, botuar nga ati jezuit Giuseppe Valentini. Këto 25 vëllime i kam përpunuar sistematikisht, duke hapur qysh në krye një bazë të dhënash për të klasifikuar sipas temave mijërat e dokumenteve e dëshmive. Kjo bazë më mundësoi më pas vlerësimin efikas të materialit. Por megjithatë vendimtar ishte pasioni për temën, i cili nuk më ka lëshuar për vite të tëra. Libri i parë i një historiani është gjithmonë diçka e veçantë – këtë e kuptova kur fillova të punoj për librin e dytë, i cili merret me Stambollin dhe Izmirin në shekullin 19.

Pas këtij libri "është thënë gjithçka" për mesjetën e vonë arbëre në përgjithësi dhe sundimin venedik në Arbëri në veçanti?

Asnjë libër nuk mund ta thotë të vërtetën e fundit, pasi ngritja dhe interpretimi i çështjeve janë gjithmonë shprehje e një tradite të caktuar shkencore dhe meditimeve vetjake të historianit. Vlerësimi i sundimit venedik, për shembull, mund të bëhet nga perspektiva të ndryshme, si sundim i huaj, sikurse ndodhte në kohën e Enver Hoxhës, ose si vazhdim i një orientimi mesdhetar të ultësirës bregdetare arbëre. Veç kësaj një libër i vetëm nuk mund t'i mbulojë të gjitha aspektet në detaje; një monografi nuk mund dhe nuk duhet të ketë karakter enciklopedik.
Këtyre vjen e u shtohet edhe çështja e materialit të ri: vepra e Valentinit mbyllet me vitin 1463; disa burime për periudhën deri më 1470 i kam botuar vetë, megjithatë mungon një botim sistematik i dokumenteve venedike deri në lëshimin e Shkodrës më 1479. Duhet mbledhur e botuar gjithashtu sistematikisht materiali arkivor nga Dubrovniku dhe Kotori. Por edhe arkiva të tjera që janë me rëndësi për historinë e Shqipërisë duhet të përpunohen më thellë: kështu p.sh. kam gjetur në Zadar në shtator 2006 disa dokumente të Gjergj Strazimiroviq Balshës nga fundi i shekullit 14.
Kurse arkivat e mëdha italiane (Venecie, Milano, Mantova, Vatikan) janë hulumtuar më mirë, së paku pjesët më të lehta për t'u studiuar të fondit bazë arkivor. E prapë, në Venecie ka ende regjistra noterësh, fonde trashëgimish, testamente në sasi të mëdha, të cilat thuajse janë të painventarizuara. Kështu që është i pamundur një kërkim i shpejtë, gjetjet varen nga rastësia dhe durimi. Me fjalë të tjera: këtu do duhej të punonin historianë shumë të kualifikuar për të paktën tre a katër vjet, që të gjenin material të ri. Pa dyshim që do t'ia vlente, vetëm se është shumë e kushtueshme. Megjithatë, sa për të dhënë një shembull: një rastësi e tillë më ndihmoi të gjej një dokument që tregon se Skënderbeu kishte një shtëpi të vetën në ishullin kroat Hvar.
Duhen shqyrtuar edhe arkivat e famullive në komunat arbëreshe të Italisë së jugut si dhe gjithë arkivat shtetërore të bregdetit puljez: edhe këtu është i pamundur kërkimi i shpejtë; vetëm një ekip hulumtuesish do mund të gjente në kërkime afatgjata material të ri dokumentar. Deri më tani kjo nuk është bërë, mbetet pra një sfidë për të ardhmen.
Është shumë me rëndësi arkeologjia mesjetare: studiues shqiptarë të artit kanë bërë kërkime me vlerë sidomos për historinë e arkitekturës. Megjithatë vetëm gërmimet sistematike – siç u filluan në Lezhë – janë ato që premtojnë zbulime lidhur me kulturën materiale, bie fjala për mënyrën e banimit dhe jetesën e përditshme. Këtu për hulumtimet shqiptare hapen horizonte krejt të reja, të cilat do mund ta pasuronin në thelb imazhin tonë të ngritur kryesisht mbi burimet e shkruara.
E pra nuk është folur fjala e fundit, përkundrazi, shpresojmë që të intensifikohet sërish hulumtimi në arkiva dhe në terren, që megjithë kushtet e vështira dhe kërkesat e larta shkencore, t'u kthehen këtyre temave edhe studiues të rinj shqiptarë. Kështu pra, një libër i ri është në rastin më të mirë ftesë për t'u marrë me përmbajtjen e tij në mënyrë kritike-shkencore, pastaj edhe për të vijuar e përpunuar më tej fillin e tij tematik.

Kohët e fundit janë botuar 2 a 3 monografi mbi Skënderbeun dhe së paku po kaq janë duke u hartuar. Mes tyre edhe punimi juaj. Ku përqendrohet vepra juaj? Ç'aspekte të reja të personalitetit dhe të problematikës kërkoni të ndriçoni? Ka edhe këtu, si për "Arbërinë Venedike" burime dokumentare të pazbuluara ose të hulumtuara pak? Dhe, kur pritet të dalë libri?

Që të shkruash për Skënderbeun do të thotë të hysh në një traditë shumë të gjatë studimore. Kjo traditë gati-gati ia zë frymën hulumtimeve të reja. Pasi, po të krahasosh punimet ekzistuese, do të gjesh në shumicën e tyre një tip strukture narrative: kjo ngrihet mbi mënyrën kronologjike, e ndërprerë nga analizat e strukturave shtetërore, simbolika e pushteteve dhe ndërtimi i tablove.
Ndërsa libri im, të cilin shpresoj ta përfundoj deri në verë, mbështetet në radhë të parë mbi materialin burimor. Kjo do të thotë se përpiqet t'i mënjanojë krejt historitë interepretuese të shekujve 19 e 20 dhe të përqendrohet në materialin bashkëkohës. Materialin e botuar e kam plotësuar nëpërmjet një numri qëndrimesh në arkivat e Milanos, Manovës, Modenës, Dubrovnikut dhe Zadarit, si dhe me punën në sektorin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Kombëtare austriake në Vjenë.
Megjithatë në librin tim fjala nuk është vetëm për përpunimin e materialit të ri. Ky libër kërkon, duke iu shmangur strukturave të deritashme narrative, ta ndajë temën e Skënderbeut dhe mjedisit shoqëror të tij sipas fushave problemore; kështu heton, sa për të përmendur vetëm disa tema, çështjen e shpurës pasuese të tij, rëndësinë që kishte besnikëria dhe tradhtia, imazhin ideal të prijësit; ngre pyetjen, nëse dhe për sa kohë e ashtuquajtura "Besëlidhje e Lezhës" përbënte vërtet shtyllën e pushtetit të Skënderbeut dhe çfarë programi politik mund të lexojmë nga burimet.
Por libri ngre edhe çështje të historisë ekonomike, lidhur me transaksionet financiare të Skënderbeut, tregtinë e tij në Adriatik, politikën doganore, importin e teknologjisë luftarake; ngre pyetjen p.sh. se ç'rëndësi kishin për shoqërinë arbëre ndihmat në të holla të Venedikut dhe të papës. Një shembull konkret: ç'vlerë kishte një dukat në male? Atje banorët merreshin kryesisht me blegtori. Për Arbërinë mungojnë të dhënat. Por pyetja mund të marrë përgjigje nëpërmjet krahasimit me kushte të ngjashme shoqërore në Dalmaci, ku kemi më shumë burime dokumentare: një katund barinjsh, që kishte 19 burra, merrte në vitin 1442 në Shibenik, një qytet me rëndësinë e Shkodrës, 19 dukate për prodhimin e djathit në një vit, e pra një bari fitonte 1 dukat në vit. Në rast se Skënderbeu merrte prej Venedikut një pagë vjetore prej 1400 dukatesh, kjo për kushtet e Italisë, dmth. për një ushtri mercenare italiane, ishte ndoshta pak, por në Arbëri Skënderbeu mund të paguante me to për një vit një trupë të vetën prej 1400 burrash. Shpura e zakonshme e Skënderbeut kishte rreth 1500 burra. Me fjalë të tjera, vetëm paraqitja e pagesave në kontekstin e tyre, bën të mundur ta interpretosh rëndësinë e kësaj mbështetjeje.
Një temë tjetër e rëndësishme është edhe analiza e Marin Barletit, i cili në mjaft pika është shumë më i besueshëm nga sa është menduar deri më sot: Barleti më njërën anë përdor modele rrëfimtare nga letërsia antike, të cilat ishin në modë në Italinë e Rilindjes së shek. 15; më anë tjetër gjejmë tek ai shumë përfytyrime dhe mënyra tregimtare për heronjtë idealë sikurse ndeshen në epikën në vargje të Epirit, ku jetonte në shekullin 15 një popullatë e përzierë greke, arbëre, sllave, vllehe dhe italiane. Këto krahasime të ndihmojnë të kuptosh përse gëzonte Skënderbeu në Ballkan një famë kaq të madhe.
Pyetje si këto dhe të tjera do të krijojnë një tablo e cila shmanget nga paraqitjet paraardhëse. Megjithatë edhe ky këndvështrim tjetër nuk i ndryshon ndonjë gjë madhështisë politike dhe njerëzore të Skënderbeut, i cili jo pa arsye për shekuj të tërë ishte në Perëndim njeriu më i njohur nga vendet e Europës Juglindore.

Pak mendime për historianët e sotëm shqiptarë. Po me të rinjtë ç'ndodh? Është kapërcyer vallë trauma e historiografisë së ideologjizuar dhe nacionaliste?

Në Shqipëri studimet shkencore historike në Universitet e Akademi kanë lindur vetëm pas vitit 1945 dhe pas kësaj janë përqendruar fort pranë Akademisë. Këtu Shqipëria nuk është shembull i vetëm, pasi edhe në Maqedoni kushtet janë të ngjashme. Aktualisht kushtet materiale për shkencëtarët janë të vështira. Së bashku me Institutin e Historisë në Tiranë dhe Akademinë e Shkencave dhe Arteve në Kosovë, Komisioni ballkanik i Akademisë së Austrisë dhe Instituti im universitar po planifikojnë një proces të ngjeshur dialogu dhe diskutimesh. Në dhjetor 2006 u organizua në Vjenë një konferencë e parë përgatitore. Në diskutim me institucionet e lartpërmendura në Tiranë dhe Prishtinë, albanologët e huaj më në emër si Nathalie Clayer, Peter Bartl, Noel Malcolm, Konrad Clewing, Bernd Fischer përmblodhën gjendjen e studimeve mbi temat më të rëndësishme të historisë së shqiptarëve. Përfundimet do të botohen edhe në shqip. Në një hap të dytë historianët shqiptarë do të shprehin mendimet e tyre mbi pikëpamjet e kolegëve të huaj. Rezultatet e këtij dialogu do të diskutohen me hollësi në një kongres të madh historianësh, i cili do të përgatitet nga të gjitha institucionet e lartpërmendura. Fjala këtu është më pak për hulumtime vetjake sesa për interpretimin dhe diskutimin e metodave të reja. Kam kënaqësi që si Instituti i Historisë në Tiranë i përfaqësuar nga prof. Dr. Marenglen Verli ashtu edhe ASHAK, e përfaqësuar nga prof. dr. Rexhep Ismajli, po e mbështesin në mënyrë të qëndrueshme këtë proces.
Së fundi po kujtoj si një nismë të vogël, që Instituti im universitar jep bursa për studiues të rinj nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia: më 1 mars presim një kolege dhe një koleg nga Kosova si dhe një historian të ri nga Shqipëria. Ky është një hap modest, një ofertë për të rinj që dëshirojnë të qëndrojnë për hulumtime jashtë shtetit.