Dragonjtë, nga Lahuta e Malcis te Këngët e Kreshnikëve

Dr. proc.Tonin Çobani, kritik letrar


“Pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme”


Friedrich Nietzsche

1.


Në Lahutën e Malcis, ku këndohet epopeja më e re e një populli të lashtë evropian, si janë shqiptarët, Gjergj Fishta ripohon artistikisht një origjinë mitologjike të botës arbërore prej Dragonjve[1], ashtu si është e njohur prejardhja parahistorike dragonjane e botës anglosaksone dhe vazhdon të konsiderohet krenari për gjermanët heroi i tyre mesjetar, Zigfridi, që u bë i gjithëfuqishëm me gjak dragoi.


Përgjithësisht dragoi është përfytyrua me trup gjarpri dhe krahë të fuqishëm për fluturim: diçka që lidhet me kultin e gjarprit[2] dhe simbolin e shqiponjës.[3] Në mitologjinë popullore shqiptare dragoi është një bir nane që lind me shenjë për të mos e prerë shpata (ose plumbi). Ai ka fuqi të jashtëzakonshme. Muji, pasi ka pirë "tamel gjini nga zanat” është bërë dragua.


Figura e dragoi te shqiptarët nuk gjen paralele me mitologjinë greko-romake e biblike, ku dragoi përfaqëson forcat e kaosit, dhe me këtë simbolikë u përhap në një pjesë të Evropës pas periudhës klasike. Në kulturën paragreko-romake ose paraindoevropiane gjejmë mesazhet e një dragoi, ashtu si e përfytyronin, ndoshta, anglezët e hershëm dhe vazhdojnë ta përfytyrojnë shqiptarët deri në ditët e sotme: dragoi si një forcë e mbinatyrshme që simbolizon energjitë e brendshme të qenieve njerëzore kundër forcave shkatërruese të natyrës, qofshin këto forca edhe brenda ose përtej botës humane.


Së paku, te shqiptarët figura e dragoit është përvijim i heronjve të Dodonës, që zënë fill me Herkulin, Akilin[4] dhe vazhdojnë me Aleksandrin e Madh, Pirron e Skënderbeun. Te shqiptarët dragonjtë, si Gjergj Kastrioti e Lekë Dukagjini, vazhdojnë të lindin përsëri, deri në ditët e sotme (gjysma e dytë e shekullit të 20-të). Pikërisht, Dragonjtë e kohës së vet Fishta këndon si heronj në Lahutë të Malcis, duke u ndeshur me Kuçedrën (Kënga XVI) apo me trupat pushtuese të knjaz Nikollës (kënga XVII).

2.


Përfytyrimi i dragonjve në popuj të ndryshëm është i ndryshëm: nga Azia në Evropë, nga Wellsi ndër shqiptarë. Le të sjellim nëpër mend dragoin e kuq të Wellsit, që qëndron edhe sot e kësaj ditë si emblemë e flamurit të tyre kombëtar: është një figurë zvarraniku e stërmadhe me krahë. Më afër nesh, dikur troje ilire, i ngjashëm me të është modeluar dragoi slloven. Por ky përfytyrim nuk përputhet me atë që shqiptarët konsiderojnë dragua.


Ndoshta, ajo që na ofron Zigfridi i sagave gjermane na ndihmon të kuptojmë dragonjtë shqiptarë: ata janë njerëz të zakonshëm (si princi Zigfrid) me aftësi të jashtëzakonshme (si Zigfridi pasi ka pirë gjakun e dragoit dhe ka ngrënë zemrën e tij). Sot ky dragua shqiptar nuk është lehtësisht i shpjegueshëm: nëse nga përbindëshi me krahë (dragoi i kuq i Wellsit) u përfytyrua njeriu dragua (Zigfridi, Muji) apo nga heroi i fuqishëm (Muji, Skënderbeu) u përfytyrua një përbindësh me krahë, jo i ngjashëm me të, por i abstraguar si fuqi e jashtëzakonshme, shumë herë mbinjerëzore.


Gjithsesi, te dragonjtë shqiptarë, përveç fuqive të mbinatyrshme dhe pavdekësisë, janë evidente në çdo rast edhe krahët: si rudiment fizik dhe si funksion. Shtjefen Gjeçovi, sivëlla françeskan dhe mik i afërt i Fishtës, është ndër ata studiues, që rrënjët e popullit shqiptar i kërkuan në lashtësinë parakristiane e paraklasike. Ai shpjegon se një “njeri qi len (lind) me këmishë (ose “me flatra t’arta nën sqetull”) bahet drangue”[5] Dhe ky Dragua shqiptar është krejt ndryshe jo vetëm nga dragoi që u mund prej Shën Gjergjit (mitologjia biblike), por edhe nga ata dragonj që, sipas mitologjisë greko-romake, përfaqësonin forcat e kaosit dhe qenë mundur prej Zeusit, Apollonit, Kadmit etj.[6]


3.


Me një lexim të parë të Lahutës së Malcis, lufta kundër Kuçedrës vjen si një konflikt paralel me konfliktin e shqiptarëve kundër trupave pushtuese të knjaz Nikollës së Malit të Zi (Krajli i eposit të kreshnikëve). Por, në thelb, lufta e Dragonjve me Kuçedrën është një konflikt universal midis të mirës dhe të keqes, që, në tërësinë e Lahutës, na kumton se heronj të tillë, si: Marash Uci, Oso Kuka, Ali pashë Gucia, Çun Mula e plot të tjerë përfaqësojnë të mirën, prandaj edhe fitojnë, pavarësisht, nga rrethanat historike, që, përgjithësisht, i kanë jo të favorshme. Pak a shumë kështu vijnë edhe heronjtë e Këngëve të Kreshnikëve: Gjergj Elez Alia, Muji, Halili, etj.


Kuçedra, e cila duhet mundur prej Dragonjve, është një mostër i stërmadh “me shtatë krena e gjashtë palë kthetr”’. Ajo shfaqet në Bigë të Shalës (Dukagjin) dhe shtrihet me bisht deri në breg të lumit Drin (“N’Bigë t’Shalës ka dalë Kuçedra... Bishtin gjatë me i mbërrijtë në zall”). Kuçedra është zemëruar dhe “zjarr e squfur tue flakërue, krepa e gur tue rrokullue, Dukagjinin don me shue”.


Edhe Bajlozi (“Kishte dalë një Harapi zi prej detit”) Gjergj Elez Alinë “e ka shinue” në topuz:


“përmbi kryet topuzi i ka fjurue,
dymbëdhjet' pash m'lendin' u ngul topuzi,
dymbëdhjet' pash përpjet' si re, u çue pjuhni.”


4.


Në Lahutë të Malcis është edhe një Dragua fëmijë, Vocërr Bala, i cili na kujton Omerin e gjithëfuqishëm qysh në moshën 7-vjeçare. Madje për shkak të Vocërr Balës nis konflikti i Dragonjve me Kuçedrën në këngën e 16-të, sepse Kuçedra “Dukagjinin don me e shue për një dhunë që i ka ba Shala kur dragoi Vocërr Bala fëmijë tue qenë n’një shpatull të Malit n’gjumë e ndeshka e një sy prej ballit nxjerr ia paska me një hu, kah ia ngulka der në tru”. Ndërsa dragoi protagonist kryesor është Llesh i Zi, i cili u prin dragonjve kundër Kuçedrës dhe vetë i jep asaj goditjen kryesore:


Në këngën e 17-të të Lahutës së Malcis dragonjtë rugovas Xhem Sadria e Rrustem Uka bëhen përsëri të pavdekshëm kur bien në pritën e 300 malaziasve të knjaz Nikollës, duke u shndërruar, kështu, në Dragonj (“Pse Dragonj t’dy tue qëllue, Me Kulçedrën i’n mësue me u gjue”).


Dragonjtë kanë armët e tyre, që mund të jenë gurë të stërmbëdhenj (“Po i shtrëngohet Let Patani edhe dyndë një bet currani, njizet vetë, po, mos m’e lujtë”), vegla të përdorimit të përditshëm (“E me fuzhnja e dana t’gjata, me veriga e rrfanë çeliku, hekra barkash të Venedikut”) apo armë tradicionale, si: shpata (“Rrustem Uka, trimi i trimit ... e rrokë shpatën me dy duer”), topuzë (“Tom Galia... trandë topuzin, njëqind okë”), heshta (“Gjeto Gega shpejt ka rrahë heshtën trashë sa një mashkull (bosht) qerri”) e deri te armët e zjarrit, pasi epiteti i Mehmet Shpendit është “pushkatar” (“N’atë Mar Lulën, trim bujar, n’Gjelosh Kolën, kuvendtar, n’Mehmet Shpendin, pushkatar”).


Ky arsenal armësh në përdorim të dragonjve, që Fishta jo rastësisht ka përshkruar, merr vlerat e shtresëzimeve “arkeologjike” prej nga vijnë figurat mitologjike të dragonjve, me të cilët identifikohen luftëtarët malësorë në Lahutë të Malcis dhe, përmes tyre, mbarë bota shqiptare, përfshirë edhe trimat e Jutbinës. Kuçedra, nga ana e saj, ka si armë kryesore kundër dragonjve përveç gurëve (“Hidhen krepat porsi ranë(rërë) flakërojnë currat...”) edhe zjarrin e jargët (pështymën) e qelbura (“Lëshoju flakë e zjarr prej goje, hidhju jargun hoje-hoje, një ditë udhë me ikë prej soje, prej qelbësirës që i del goje”).

Mund të hiqet një paralele me Gjergj Elez Alinë. Ai pasi “likpërmjet' balozit te i ka ra” në topuz dhe me shpatë “kryet me neje trupit ia ka damun”:


zhag për kambet trupin e ka ngrehun,
me gjith' at m'nji bunar e ka mbytun,
të tan' lumën gjaku e ka tërzue,
për tri vjet krejt vendin e ka qelbun.


5.


Gjatë kohës kur shkruhej Lahuta e Malcis, qeniet mitologjike të dragonjve nuk ishin sistemuar ende ndër tekste universitare e enciklopedi të kulturës popullore shqiptare. Për dragonjtë bisedohej sa herë vetëtinte e bubullonte, dimrit apo verës. Flitej për luftën e tyre me një Kuçedër diku më afër apo më larg vendbanimeve të atyre që tregonin, në vartësi me horizontin e gjëmimeve të motit. Dhe ashtu në përshkëndritjen e dritës së vetëtimave dragonjtë përfytyroheshin në qiell, si heronj të dritës; ndërsa gjëmimet e bubullimave shkaktoheshin prej goditjeve mbi Kuçedrën antagoniste, që vinte nga nëntoka, nga bota e errësirës dhe shkaktonte thatësirën, dëmtimet e gjësë së gjallë dhe fatkeqësitë e njerëzve.


6.

Studimet e derisotme mitologjike për dragonjtë shqiptarë kanë qenë përgjithësisht përshkruese dhe me ndonjë tendencë krahasuese të paargumentuar deri në fund me figura të përngjashme të mitologjisë ballkanike.[7] Për pasojë, konflikti në mes të asaj që shënjon fjala “dragua” në mitologjinë shqiptare (dhe në Lahutë të Malcis e në Këngët e Kreshnikëve) dhe të asaj që po kjo fjalë shënjon në mitologjinë greko-romake (dhe në mitologjinë biblike) ka mbetur ende i pazgjidhur. Këtë gjë e vërejmë edhe në etimologjinë jo fort të qartë të fjalës dragua (drague) apo drangue (drangua), që merret, sipas Çabejt, si “huazim prej latinishtes, e cila, nga ana e saj, e ka prej greqishtes së vjetër”[8] Por Çabej lë edhe një shteg të hapur për këtë huazim gjuhësor, sepse, vëren ai, “figurat vetë të Dragonjve mund të jenë të një burimi vendas paralatin e të jenë përzier pastaj me përfytyrimet romake”.[9] Dhe me të vërtetë ai burim vendas, i cili është jo vetëm paralatin, por edhe parahelen, shpjegon faktin përse dragonjtë te shqiptarët kanë mbetur në një “rol heroik... bash të përkundër me atë tjetrin të një përbindëshi”[10] si Kuçedra. Ky shteg i çelur prej Çabejt ka shpjegimin e vet ndër studiues të thelluar të mitologjisë universale, të cilët kanë arritur në përfundimin se kulti i Dragoit ka pësuar ndryshime në kuptimësinë e vet simbolike.[11] Kështu, më parë se në mitologjinë greko-romake (dhe më pas në mitologjinë biblike) dragoi të përfaqësonte simbolin e së keqes, ai (dragoi) është njohur si “beneficent”, simbol i së mirës, si “qenie symprehtë e sydepërtues në thellësi të tokës”[12] për të parandaluar të keqën që mund t’u vinte njerëzve prej andej. Ne na vjen për mbarë të themi se dragonjtë, simbol të së mirës u konsideruan si të tillë prej pellazgo-ilirëve dhe ashtu kanë mbetur në vazhdim deri te shqiptarët e ditëve të sotme. Ka edhe studiues të tjerë të mitologjisë që mbështesin tezën e ndryshimit të kultit të dragonjve, pasi i përcaktojnë ata edhe si simbol i së mirës, “i draghi buoni”[13]. Madje te kulti i Dragonjve shohin edhe energjitë e frikshme instiktive të brendësive të qenieve njerëzore, pak a shumë, ashtu si në këngën e 16-të të Lahutës së Malcis i paraqet edhe Fishta dragonjtë në luftë me Kuçedrën.


7.


Është e kuptueshme se Fishta nuk u nis nga arsyetime të gjata shkencore për të krijuar figurat e dragonjve të Lahutës së Malcis. Ai u mbështet në letërsinë gojore të popullit (përfshirë edhe Këngët e Kreshnikëve), epopenë e të cilit po këndonte (këngën e Gjergj Elez Alisë ai e rikrijoi thuajse ad literat qysh në blenin e dytë, botuar më 1907). Ai bëri objekt të krijimtarisë së vet ngjarjet më të rëndësishme historike të periudhës së Rilindjes Kombëtare, heronjtë me të shquar ndër shekuj të shqiptarëve dhe u ndal në përshkrimin e episodeve ku heroizmi masiv shpalosej si një ndërgjegje kolektive. Pikërisht, në kërkim të rrënjëve të kësaj ndërgjegjeje kolektive kombëtare, atij iu desh të lyente pendën në mitologjinë popullore, që vinte deri në kohërat moderne si një realitet kulturor gjithëpërfshirës i komunitetit shqiptare: i krahinës pellazgo-ilire, i fisit iliro-arbëror apo i individit shqipfolës. Shi në këtë fazë të kërkimit të rrënjëve etno-kulturore të popullit të vet iu shfaq figura e shqiptarit-dragua në luftë me të keqën, figura e dragonjve të tregimeve popullore në luftë me kuçedrën. E keqja, kuçedra, tanimë ishte edhe lakmia e knjaz Nikollës për tokat shqiptare të Plavës dhe Gucisë, ashtu siç ishte, si shkretimi i Kuçedrës, çdo agresion ushtarak ndaj trojeve shqiptare.


Ka pasur studiues, që, të orientuar nga një interpretim i Jungut për demonologjinë, kanë arritur ta argumentojnë antagonizmin e dragonjve me kuçedrën, si një “dyskajshmëri psikologjike”[14] Edhe me një këndvështrim të tillë mund të komentohet kënga e 16-të e Lahutës së Malcis, nëse marrim parasysh groteskun e Fishtës në realizimin e artistik të kuçedrës (“një ditë udhë me ikë prej soje, prej qelbësirës që i del goje”), përkundrejt epiteteve për dragonjtë (“trim si Zana, trim bujar, trimi i trimit, pika e djalit, harushë mali, kuvendtar, burrat e dheut, që u pëlqen kanga” por edhe “trima t’qartun, katallanj, si reja me shtrëngatë, si i terbue”) apo në kontrast me lirizmin idilik që derdhet në pasqyrimin e Orëve të Maleve. Dhe kur vjen puna të analizohen këto epitete që Fishta u ka dhënë dragonjve, ngjashmëria e tyre me Kreshnikët është më e shpjegueshme. Mbi të gjitha te kënga “Fuqia e Mujit”:


E ka marrë Muji gji me pi,
O, se ç’po i jep edhe Zoti fuqi:
Kenka ba si me kanë drangue
Ka marre gurin me e peshue,
N’cep të krahit Muji e ka vdue:
Njimijë okësh gurit i ka qindrue.


Rrënjët mitologjike të iliro-shqiptarëve, edhe nëse ne nuk i kërkojmë te figura mitike e dragoit, si këndon Fishta në Lahutë të Malcis (ku duhet parë integruar edhe kulti i gjarprit dhe simboli i shqiponjës), ato rrënjë aty janë. Kur rapsodi shqiptar këndon për Mujin “Kenka ba si me kanë drangue” ai e beson atë që këndon për të shkuarën dhe të ardhmen e vet.





[1] Tonin Çobani, Figurat mitologjike në Lahutë të Malcis, TOENA, Tiranë, 2008.

[2] Sipas Aleksandër Stipçeviq-it “asnjë kafshë në simbolikën religjioze të ilirëve nuk ka luajtur rol të rëndësishëm sa gjarpri”, sado që këtë simbolikë e kanë pothuaj “të gjithë popujt që shtrihen në viset ku jetojnë gjarpërinj”. Gjarpri është kafshë ktonike “simbol i mençurisë, i së keqës, shëndetit, plleshmërisë”(Aleksandër Stipçeviq, “Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultet”, Toena, Tiranë, 2002, f.309). Kujtojmë gjarpërinjtë që u japin forcë kreshnikëve ose u shërojnë plagët..

[3] Dhimitri Pilika, Pellazgët, origjina jonë e mohuar, Botimet Enciklopedike, Tiranë 2005. Dhimitri Pilika ka argumentuar se Shqiponja e Zeusit të Dodonës, parahelene, është përcjellë ndër iliro-epiroto-shqiptarët, si simbol i potencës së sundimit dhe ndëshkimit. Ajo vjen nga qielli dhe kur është me krahë të hapur simbolizon diellin dhe rrezet e tij. Shqiponja u kundërvihet kafshëve htonike, edhe gjarprit. Nga shtatë mëkatet më të rënda, simbolizon krenarinë, ndër katër virtytet bazë, drejtësinë (Dizionario dei simboli, Edizione Piemme, Monferrato, 2004, f.96). Te Cikli i Kreshnikëve janë zogjtë që u shërbejnë heronjve shqiptarë për të mos ia lënduar kush krenarinë dhe për të dëshmuar drejtësinë e bëmave që kryejnë.

[4] “Akili ishte pellazg e jo helen, stërgjysh i Pirro Millosit, këtij stërgjyshi autentik të Skënderbeut dhe të mbarë shqiptarëve” (Dhimitri Pilika, vepër e cituar, f.319).

[5] Shtjefen Gjeçovi, Trashëgimia trako-ilire, Ora, Tiranë ,2003, f.74.

[6] Angela Cerinotti, Atlante dei Miti dell’antica Grecia e di Roma antica, Casa editrice Demetra, Colognola di Colli, 1998, f.85. Dizionario dei simboli, f.96.

[7] “Dragoi: Figurë gjysmë-njeri e mitologjisë së Shqipërisë veriore (!?)... dhe i ngjet zmaj-it serb e bullgar” (Robert Elsie, Leksiku i kulturës popullore shqiptare, Skanderbeg-books, Tiranë, 2005, f.49).

[8] Eqerem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes III, Tiranë, 1987, f.302.

[9] Po aty, f.301.

[10] Po aty, f.301.

[11] Jonathan Zittell Smith, Animals and plants in myth and legend, në The new Encyclopaedia Britannica in 30 volumes, Macropaedia I, Çikago, 1984, f.915.

[12] The new Encyclopaedia Britannica, Mikropaedia III, vepër e cituar, f.652.

[13] Angela Cerinotti, vepër e cituar, f.92.

[14] Ruzhdi Ushaku, Hulumtime etnolinguistike, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2000, f.18.

Burimi: Revista Kuvendi