Profesori i letërsisë, Agim Vinca, njihet si albanolog, poet dhe studiues i letërsisë. Ai shpalosi disa pikëpamje të tija për letërsinë e diasporës, ku vuri në pah vlerat që ka kjo letërsi dhe kontributin që ajo e ka dhënë për zhvillimin e përgjithshëm të letërsisë shqipe.
Roli i kolonive shqiptare gjatë Rilindjes Kombëtare
“Letërsia shqipe e diasporës është pjesë integrale e letërsisë sonë në përgjithësi. Si e tillë ajo ndikon në përcaktimin e fizionomisë historiko-letrare të letërsisë shqipe.
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, kur nuk ekzistonte shteti shqiptar, letërsia shqipe është krijuar kryesisht në kolonitë shqiptare në mërgim (Stamboll, Kajro, Bukuresht etj.), si dhe tek arbëreshët e Italisë.
Aty kanë krijuar penat më të shquara të letërsisë shqipe të asaj kohe (Naimi, Samiu, Pashko Vasa, Jani Vreto, Kristoforidhi, Çajupi, Asdreni etj.). Pa ta, letërsia, gjuha dhe kultura shqiptare as që mund të merret me mend.
Pas krijimit të shtetit shqiptar (1912) dhe sidomos nga vitet 1920 e këndej, fuqizohen qendrat kulturore në Shqipëri, si Shkodra, Korça, Elbasani etj., më vonë, pasi bëhet kryeqytet (nga viti 1920 e tëhu), Tirana bëhet qendër e zhvillimeve letrare dhe kulturore shqiptare, për të mbetur e tillë edhe sot.
Por, Noli, Konica e të tjerë vazhdonin të krijonin në mërgim (kryesisht në Amerikë)”, tha prof.dr. Agim Vinca. Ai shtoi se një numër i shkrimtarëve të mëdhenj pas Luftës së Dytë Botërore krijuan jashtë shtetit.
“Në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore një numër i konsiderueshëm shkrimtarësh dhe intelektualësh shqiptarë, kryesisht të orientimit antikomunist, do ta zhvillojnë veprimtarinë e tyre letrare e shkencore në botën e jashtme, kryesisht në Perëndim.
Të tillë ishin dhe janë: Martin Camaj, Arshi Pipa, Ernest Koliqi, Kark Gurakuqi, Namik Resuli, Bardhyl Pogoni, Nexhat Peshkëpia etj. Dy të parët sidomos janë pa dyshim dy nga emrat më të spikatur të letërsisë dhe kulturës bashkëkohore shqiptare.
Letërsia bilinguale në kohën e globalizimit
Pastaj vjen brezi i krijuesve të rinj shqiptarë, kryesisht nga Kosova, që pas vitit 1981, për arsye politike largohen në Perëndim (Zvicër, Gjermani, Suedi etj.).
Në mesin e tyre, krahas krijuesve të zakonshëm, ka edhe krijues të talentuar”, nënvizoi prof. Vinca. Vala më e re e mërgimit është ajo e pas vitit 1990, kur shumë krijues, të të gjitha fushave, përfshirë edhe letërsinë, mërgojnë në vende të ndryshme të botës.
“Disa prej tyre do të krijojnë në dy gjuhë (shqip dhe në gjuhën e vendit ku vendosen) ose, madje, në ndonjë rast, edhe vetëm në gjuhë të huaj (italisht, frëngjisht, anglisht etj.), një fenomen që ekzistonte në letërsinë shqipe në periudhën e Rilindjes dhe që do të rishfaqet në fund të shekullit XX dhe në fillim të këtij shekulli (XXI).
E kam fjalën për bilinguizmin si quhet ky fenomen, i njohur jo vetëm ndër ne, po edhe në botë. Jetojmë në kohën e globalizmit. Komunikimi mes njerëzve sot është shumë më i shpejtë dhe më i lehtë se dikur.
Vlerat që krijohen në botë mund të komunikojë me lexuesit në atdhe (në Shqipëri, Kosovë etj.) dhe e kundërta. Pa krijuesit e diasporës nuk mund të hartohet asnjë antologji dhe histori e letërsisë shqipe”, nënvizoi profesor Agim Vinca.
