TROPOJA, ME NATYRË MAGJEPËSE E ZHVILLIM NË RRITJE,
-“O malet e Shqipërisë!”...,vargje plot jehonë atdhedashurie, zor se mund t’u shkojnë më shumë se viseve të Tropojës;
-“Atje ku bahet buka në gem”, në masivin e gështenjave, një bukuri e pasuri e rrallë me përmasa ballkanike;
-Lugina të thella sikur zbresin në zemër të dheut, por edhe fushore të hapura e gjalluese;
-Alpet, ngjitë qiellit përpjetë dhe mbi ato lartësi duken si kreshnikë viganë, ngjeshë sup më sup, me shikimin poshtë kah vizitorët “liliputë”;
-Legjendat, baladat e mitet, meloditë e këngët e pashtershme u bëjnë jehonë shkëmbinjve borëbardhë dhe ujëvarave jetëdhënëse buzë kullotave alpine;
-Sa e bukur është natyra e atyre viseve të maleve, aq të bukur e të hijshëm janë banorët e atjeshëm: truplartë e me bukuri engjëllore, krenarë e bujarë, të rreptë e gaztorë;
-Pesë herë i kam vizituar ato vise aq tërheqës. (1969, 1981, 1982, 2009 dhe tani më 2011) dhe përsëri e dëshiroj këtë “privilegj”;
-Viteve të fundit duket më shumë gjallëri e zhvillim, por “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut” si “tollumet e Lulit të Vocërr”(!) Ngjajnë “si mos më keq!“ ...
-“Atje ku bahet buka në gem”, në masivin e gështenjave, një bukuri e pasuri e rrallë me përmasa ballkanike;
-Lugina të thella sikur zbresin në zemër të dheut, por edhe fushore të hapura e gjalluese;
-Alpet, ngjitë qiellit përpjetë dhe mbi ato lartësi duken si kreshnikë viganë, ngjeshë sup më sup, me shikimin poshtë kah vizitorët “liliputë”;
-Legjendat, baladat e mitet, meloditë e këngët e pashtershme u bëjnë jehonë shkëmbinjve borëbardhë dhe ujëvarave jetëdhënëse buzë kullotave alpine;
-Sa e bukur është natyra e atyre viseve të maleve, aq të bukur e të hijshëm janë banorët e atjeshëm: truplartë e me bukuri engjëllore, krenarë e bujarë, të rreptë e gaztorë;
-Pesë herë i kam vizituar ato vise aq tërheqës. (1969, 1981, 1982, 2009 dhe tani më 2011) dhe përsëri e dëshiroj këtë “privilegj”;
-Viteve të fundit duket më shumë gjallëri e zhvillim, por “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut” si “tollumet e Lulit të Vocërr”(!) Ngjajnë “si mos më keq!“ ...
Nga vizitat e para
Në pranverën e vitit 1969 zhvillova vizitën e parë në Tropojë. Më duheshin disa të dhëna muzeale për lidhjet Pukë-Tropojë për LANÇL në vitet 1940-1944. Udhëtimin e kreva në makina të rastit nëpër Vaspas. Nata më zuri në Kam, qendër e minierës së kromit. Ishte njëfarë hoteli, ku mund të kalohej nata. Të nesërmen arrita në qytetin “Bajram Curri”. U takova me përgjegjësin e muzeut Muhamet Seci, një i përkushtuar për muzeun, për traditat atdhetare të Malësisë së Gjakovës (Tropojës). Përshtypja e parë: qenë malet e larta si barrikada gjigande në hyrje të luginës apo qafave të ngushta mes shkëmbinjve.
Më mirë se këto alpe pa fund, nuk e shpreh kush mbijetesën e banorëve të këtyre viseve. Me gjokset e tyre të pamposhtur u mbrojtën, u strehuan dhe përsëri zbritën prej tyre si ujëvarat jetëdhënëse drejt fushoreve deri në brigjet e Drinit, “një lumë i tmershëm, që e quanin Drin”- siç shpreheshin vizitorë të huaj.
Me hulumtimet për organizimin e krahinave malore të Veriut shprehë më së miri në të drejtën dokesore shqiptare (kanunet), m’u ngjall dëshira për të organizuar kërkime të tilla edhe në viset e Tropojës. Prandaj, gjatë viteve 1981 e 1982, gjatë pushimeve verore shkova në “Bajram Curr”, në Valbonë, në Cernicë, në Ragam deri në Pac të Bytyçit e kthim.
Tani udha kalonte brigjeve të Drinit, fshatrave të Pukës. “Shkalla e Arstit” ishte dhe mbetet pjesa më e rrezikshme e kësaj udhe krejt nëpër shpate shkëmbore sikur matet me luginën e thellë të Drinit..
Mbresëlënëse dhe e paharrueshme qe Valbona! Herë hapej, herë mbyllej si në Këlcyrë, shoqëruar për së gjati prej shkëmbinjve kryelartë, hijerëndë, me të çara të thella ku dilte uji i rrëmbyeshëm prej thellësisë së maleve.
Alpet i qëndrojnë Tropojës si kurorë që prej Nikaj-Merturit në perëndim e deri në Shipshan, verilindje të qytetit të “Tropojës së Vjetër”. Ndërsa hapësirat fushore shtrihen që prej qytetit të “Bajram Currit”, deri kufi me Has, sado që ndërpriten aty-këtu drejt lindjes me kodra të larta.
“Mue më keni ku bahet “buka në gem”
Masivi i gështenjave, që fillon që prej Dushajve të Epër, mbi hidrocentral, dhe për tërë masivin malor gëlqeror që prej Kores së Merturit, jug-perëndim dhe vazhdon për disa km deri në veri të qytetit Bajram Curri. Por gështenja – “buka në gem” vazhdon me ndërprerje te “Rruga e Gashit” deri në Myhejen, në veri-lindje.
Për këtë masiv të pamatë gështenjash, pasuri e paçmuar deri në ditët tona, është folë për një fabrikë përpunimi të frutave të gështenjave, por ky premtim përcillet me vite, ndërsa shumë fruta kalben nën këto pemë “të shenjta”.
Legjendat tregojnë se Perëndia urdhëroi engjëjt të krijonin këto kashnjete pa fund këtyre maleve, banorët e të cilëve mbijetojnë në gjirin e tyre. Engjëjt morën thasët me gështenja dhe grushta-grushta i hodhën shpateve të Alpeve. Njëri prej engjëjve kaloi mbi Drin drejt Kokdodës së Pukës për t’i shpërblye edhe këta banorë besimtarë, punëtorë e mikpritës. Mirëpo kur engjëlli futi dorën në thes dhe nxori gështenjat e fundit, pau se kishin mbetë gështenja kokërrvogla. I hodhi me urimin: “Zoti ju amëlsoftë!”. Dhe kështu, lavdërohen kokdodasit për gështenjat më të ëmbla se të fshatrave të tjera.
Po masivi i gështenjave, përveç frytit, ka edhe një pasuri tjetër të pakrahasueshme me të gjitha pemët e tjera: ka lulen e gështenjës-ushqim për bletët. Mjalti i lules së gështenjës është shumë i pasur me elemente shërues për zemër dhe reumatizëm.
-Edhe vetë bleta,-thonë bletërritësit, - vetëkurohet me këtë mjaltë se e bën më të fortë, më rezistuese. Prandaj duhet të përkrahen dhe të nxiten bletërritësit e këtyre viseve. Të përkrahen me programe e masa konkrete nga Ministria e Bujqësisë e jo “me premtime zgjedhore”.
Kur vendosën fiset të hapeshin prej vendqëndrimeve të mbrojtura gjatë shekujve për mbijetesë, njëri prej tyre tha se do të ishte i kënaqur të vendosej “ku bahej buka në gem”, dmth poshtë masivit të gështenjave. Që prej asaj kohe thonë se fryti i gështenjës u quajt “buka në gem”. Për të kursyer bukën e pakët, banorët e maleve për darkë e mëngjes hanin gështenja të pjekura apo edhe të ziera. Kur kishin, e shoqëronin me qumësht dhe arra “bukën në gem”.
Më mirë se këto alpe pa fund, nuk e shpreh kush mbijetesën e banorëve të këtyre viseve. Me gjokset e tyre të pamposhtur u mbrojtën, u strehuan dhe përsëri zbritën prej tyre si ujëvarat jetëdhënëse drejt fushoreve deri në brigjet e Drinit, “një lumë i tmershëm, që e quanin Drin”- siç shpreheshin vizitorë të huaj.
Me hulumtimet për organizimin e krahinave malore të Veriut shprehë më së miri në të drejtën dokesore shqiptare (kanunet), m’u ngjall dëshira për të organizuar kërkime të tilla edhe në viset e Tropojës. Prandaj, gjatë viteve 1981 e 1982, gjatë pushimeve verore shkova në “Bajram Curr”, në Valbonë, në Cernicë, në Ragam deri në Pac të Bytyçit e kthim.
Tani udha kalonte brigjeve të Drinit, fshatrave të Pukës. “Shkalla e Arstit” ishte dhe mbetet pjesa më e rrezikshme e kësaj udhe krejt nëpër shpate shkëmbore sikur matet me luginën e thellë të Drinit..
Mbresëlënëse dhe e paharrueshme qe Valbona! Herë hapej, herë mbyllej si në Këlcyrë, shoqëruar për së gjati prej shkëmbinjve kryelartë, hijerëndë, me të çara të thella ku dilte uji i rrëmbyeshëm prej thellësisë së maleve.
Alpet i qëndrojnë Tropojës si kurorë që prej Nikaj-Merturit në perëndim e deri në Shipshan, verilindje të qytetit të “Tropojës së Vjetër”. Ndërsa hapësirat fushore shtrihen që prej qytetit të “Bajram Currit”, deri kufi me Has, sado që ndërpriten aty-këtu drejt lindjes me kodra të larta.
“Mue më keni ku bahet “buka në gem”
Masivi i gështenjave, që fillon që prej Dushajve të Epër, mbi hidrocentral, dhe për tërë masivin malor gëlqeror që prej Kores së Merturit, jug-perëndim dhe vazhdon për disa km deri në veri të qytetit Bajram Curri. Por gështenja – “buka në gem” vazhdon me ndërprerje te “Rruga e Gashit” deri në Myhejen, në veri-lindje.
Për këtë masiv të pamatë gështenjash, pasuri e paçmuar deri në ditët tona, është folë për një fabrikë përpunimi të frutave të gështenjave, por ky premtim përcillet me vite, ndërsa shumë fruta kalben nën këto pemë “të shenjta”.
Legjendat tregojnë se Perëndia urdhëroi engjëjt të krijonin këto kashnjete pa fund këtyre maleve, banorët e të cilëve mbijetojnë në gjirin e tyre. Engjëjt morën thasët me gështenja dhe grushta-grushta i hodhën shpateve të Alpeve. Njëri prej engjëjve kaloi mbi Drin drejt Kokdodës së Pukës për t’i shpërblye edhe këta banorë besimtarë, punëtorë e mikpritës. Mirëpo kur engjëlli futi dorën në thes dhe nxori gështenjat e fundit, pau se kishin mbetë gështenja kokërrvogla. I hodhi me urimin: “Zoti ju amëlsoftë!”. Dhe kështu, lavdërohen kokdodasit për gështenjat më të ëmbla se të fshatrave të tjera.
Po masivi i gështenjave, përveç frytit, ka edhe një pasuri tjetër të pakrahasueshme me të gjitha pemët e tjera: ka lulen e gështenjës-ushqim për bletët. Mjalti i lules së gështenjës është shumë i pasur me elemente shërues për zemër dhe reumatizëm.
-Edhe vetë bleta,-thonë bletërritësit, - vetëkurohet me këtë mjaltë se e bën më të fortë, më rezistuese. Prandaj duhet të përkrahen dhe të nxiten bletërritësit e këtyre viseve. Të përkrahen me programe e masa konkrete nga Ministria e Bujqësisë e jo “me premtime zgjedhore”.
Kur vendosën fiset të hapeshin prej vendqëndrimeve të mbrojtura gjatë shekujve për mbijetesë, njëri prej tyre tha se do të ishte i kënaqur të vendosej “ku bahej buka në gem”, dmth poshtë masivit të gështenjave. Që prej asaj kohe thonë se fryti i gështenjës u quajt “buka në gem”. Për të kursyer bukën e pakët, banorët e maleve për darkë e mëngjes hanin gështenja të pjekura apo edhe të ziera. Kur kishin, e shoqëronin me qumësht dhe arra “bukën në gem”.
Gjurmë traditash vetëqeverisjeje- “Shpi guri”
Ajo që më interesonte më shumë ishte “vetëdrejtimi” apo “vetëqeverisja” në kushtet e pushtuesve të huaj, sidomos gjatë pushtimit osman. Ky pushtues, si bëri përpjekje për më se në shekull e gjysmë që t’i nënshtronte edhe malet shqiptare, më në fund u detyrua të bënte “marrëveshje” me banorët e maleve. Këto marrëveshje u përmblodhën në tri pika:
1. Çdo krahinë të “vetdrejtohet” simbas dokeve të veta me krenë, pleq e strapleq, me djelmni e bajraktarë;
2. Të mbaheshin lirisht armtë brenda krahinave të “vetdrejtueme”;
1. Çdo krahinë të “vetdrejtohet” simbas dokeve të veta me krenë, pleq e strapleq, me djelmni e bajraktarë;
2. Të mbaheshin lirisht armtë brenda krahinave të “vetdrejtueme”;
3. Sa herë të bahet luftë në kufi me shkijet, bajraqet do të shkonin në luftë bashkë me djelmëninë e vet me “burrë per shpi”. Kështu është vepruar përgjithësisht në malet shqiptare, sidomos në Veri.
Ndryshimet në vetdrejtim (vetëqeverisje) kanë qenë të dallueshme prej krahinës në krahinë; por kryesorja është se vetëdrejtimi do të bëhej sipas Dokeve të Maleve (Kanunit të Maleve). Pra, në krahinat malore të vetëqeverisura nuk do të vepronin ligjet osmane “Sheriati”.
Në Malësinë e Gjakovës (krahina e Tropojës) kam hulumtuar për të gjetë se çka kishin të përbashkët viset e Tropojës me Pukën e Mirditën dhe ku dallonin. Ajo që dallonte në veçanti në Tropojë, shtëpitë e krenëve të fiseve quheshin “Shpi guri”. Si filloi ndikimi osman edhe në terminologjinë dokesore, shtëpive të krenëve u pëlqente të quheshin “Shpi oxhak”. Këtu merr rëndësi fakti se termi “Shpi guri” është paraosman, që vjen nga lashtësia, ku respektohej kulti i gurit. “Shpi Gurit” tradita dokesore e lidh me faktin se shtëpitë e krenëve banin be (betoheshin) me gurë në krah për pleqni e vendosje kufijsh. Po këto “Shpi Gurit” ia kalonin dorë në dorë burrave të kuvendit “gurin e besë”, një gur i sheshtë, sa e zinte dora, që burrat e kuvendit duhej ta kalonin dorë më dorë sa herë merreshin vendime (sulle). Pakica duhej t’i bindej shumicës.
Në Malësinë e Gjakovës (krahina e Tropojës) kam hulumtuar për të gjetë se çka kishin të përbashkët viset e Tropojës me Pukën e Mirditën dhe ku dallonin. Ajo që dallonte në veçanti në Tropojë, shtëpitë e krenëve të fiseve quheshin “Shpi guri”. Si filloi ndikimi osman edhe në terminologjinë dokesore, shtëpive të krenëve u pëlqente të quheshin “Shpi oxhak”. Këtu merr rëndësi fakti se termi “Shpi guri” është paraosman, që vjen nga lashtësia, ku respektohej kulti i gurit. “Shpi Gurit” tradita dokesore e lidh me faktin se shtëpitë e krenëve banin be (betoheshin) me gurë në krah për pleqni e vendosje kufijsh. Po këto “Shpi Gurit” ia kalonin dorë në dorë burrave të kuvendit “gurin e besë”, një gur i sheshtë, sa e zinte dora, që burrat e kuvendit duhej ta kalonin dorë më dorë sa herë merreshin vendime (sulle). Pakica duhej t’i bindej shumicës.
Nikaj- Merturi me udhë të zgjeruar, dykalimëshe deri te kodra e Topuzit
Dëshira për të parë Nikaj-Mertur, sidomos Nikajt ishte e kahershme, që në vitet 1981 e 1982. Paraprakisht kërkova të njihem me ndonjë prej atyre që jetonin në “Bajram Curr”, Dojan, Cernicë dhe Llugaj ku aso kohe kishte mbi 180 familje që punonin në dy ferma.
Më 26 korrik 1982 takova Mark Zanunin, i dtl. 1887, prej Shëngjergjit, banues në Llugaj; Kacun Ndoun, i vitl. 1900, prej Btoshe, banues në Cernicë, si dhe Pal Kol Prognin, i vitl. 1920, prej Salce, banues në Bajram Curr, pensionist, nënkryetar i organizatës së Veteranëve të Luftës NÇL për rrethin e Tropojës.
Pal Kolë Progni kishte shërbyer në Nikaj – Mertur në detyra të ndryshme për afro 25 vjet (20 vjet kryetar e sekretar Lokaliteti në Lekbibaj për Nikaj-Mertur, në vazhdim në detyra partie e kryetar i kooperativës).
Prandaj ishte njohësi më i mirë dhe më i saktë i traditave etnografike dhe historike për atë zonë. Njihte mirë përbërjen fisnore të Nikajt e Merturit, organizimin e tyre në kushtet e vetqeverisjes, krenët e vllaznive dhe trimëritë luftarake atdhetare, sidomos me ushtrinë e Turgut Pashës dhe pushtuesit e rinj malazezë të Car Nikollës. Me interes ishte toponimi Kodra e Topuzit në Lekbibaj. Topuzin ia paska marrë Durak Dema në dyluftim një malazezi. Sado që mori plagë të rënda, topuzin e solli në Lekbibaj, prandaj për do kohë shtëpia e tij u quajt “Shpia e Topuzit”, se aty vendosej topuzi, trofe lufte, për krenari të Nikaj-Merturit.
Më 2 nëntor 2011 pata rast të shkoja në Breglumi, ku takova krijuesin e suksesshëm Gjin Ndue Markokaj. Më ndihmoi në konsultimin e materialit të mbledhur më 26 korrik 1982, sidomos prej Pal Kolë Prognit, të cilin edhe Gjoni e mbante për njohësin më të mirë të traditave të Nikaj-Merturit.
Të nesërmen në Lekbibaj na shoqëroi Fran Pllumbi, kryetar i këshillit të komunës së Fierzës (Pukë). Frani ka miqësi me banorë të asaj zone, për të cilën ka mjaft njohje.
Udhëtimi për Lekbibaj, qendra e komunës, qe shumë i vështirë, sepse po punohej për zgjerimin e udhës për ta bërë dykalimëshe. Megjithëse përdoreshin makineri të rënda, ekskavatorë të fuqishëm që shqyenin copa shkëmbi rrëzë “Kores së Merturit”, prapë nuk vononin shumë makinat e rastin që donin të kalonin. Teknikët e shoferët, edhe pse detyroheshin për të ndërprerë punën, tregoheshin të duruar e të sjellshëm ndaj shoferëve të makinave që prisnin t’u hapej udha. Edhe taksisti ynë Xhevit Pitamina, megjithëse me veturë për udhë të asfaltuara, udhëtonte ngadalë e me kujdes, pa shpreh nervozizëm për udhën me gropa, e parrafshuar, sepse ishte në proces pune.
Na bëri përshtypje serioziteti i firmës ndërtuese: makineri moderne, specialistë të kualifikuar, punëtorë të lidhur me punën, me uniformat e skafandra te kokës. Në një prehër vendi,nën udhë - kantieri me fjetore e mencë dhe makona të tonazheve të ndryshme.
Si arritëm në Lekbibaj u mahnitëm nga pamja e Alpeve që dukeshin aq afër dhe në formën e një amfiteatri gjigant për t’u bërë vend fshatrave: Curraj, Curraj i Poshtëm, Curraj i Epër etj. Lugina sado e bukur me lumin në mes mbeti një luginë me hapësira të pakta për jetesë, prandaj dhe u quajt “Lugu i Nikajt”.
Na bënë përshtypje ndenjëset nën “Qarrin e Kuvendit”, ku vinin herë pas here për të festuar së bashku të emigruarit brenda e jashtë Atdheut. Shprehje kaq karakteristike e dashurisë për vendlindjen, për këtë Nënë Mëmëdheu që ushqeu e rriti banorë kreshnikë, që i bëri të fortë, të pamposhtur si Anteu Pellazgjik, i cili sa herë shtrihej mbi Dheun Mëmë, merrte forcë e ngrihej i plotfuqishëm. Kështu edhe në Nikaj-Mertur.
Si bëmë fotot e duhura bashkë me turisten Lejla nga Finlanda, u kthyem te Kulla e Mic Sokolit në Bujan dhe mandej te Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut, para se të hynim në “Bajram Curri”.
Dëshira për të parë Nikaj-Mertur, sidomos Nikajt ishte e kahershme, që në vitet 1981 e 1982. Paraprakisht kërkova të njihem me ndonjë prej atyre që jetonin në “Bajram Curr”, Dojan, Cernicë dhe Llugaj ku aso kohe kishte mbi 180 familje që punonin në dy ferma.
Më 26 korrik 1982 takova Mark Zanunin, i dtl. 1887, prej Shëngjergjit, banues në Llugaj; Kacun Ndoun, i vitl. 1900, prej Btoshe, banues në Cernicë, si dhe Pal Kol Prognin, i vitl. 1920, prej Salce, banues në Bajram Curr, pensionist, nënkryetar i organizatës së Veteranëve të Luftës NÇL për rrethin e Tropojës.
Pal Kolë Progni kishte shërbyer në Nikaj – Mertur në detyra të ndryshme për afro 25 vjet (20 vjet kryetar e sekretar Lokaliteti në Lekbibaj për Nikaj-Mertur, në vazhdim në detyra partie e kryetar i kooperativës).
Prandaj ishte njohësi më i mirë dhe më i saktë i traditave etnografike dhe historike për atë zonë. Njihte mirë përbërjen fisnore të Nikajt e Merturit, organizimin e tyre në kushtet e vetqeverisjes, krenët e vllaznive dhe trimëritë luftarake atdhetare, sidomos me ushtrinë e Turgut Pashës dhe pushtuesit e rinj malazezë të Car Nikollës. Me interes ishte toponimi Kodra e Topuzit në Lekbibaj. Topuzin ia paska marrë Durak Dema në dyluftim një malazezi. Sado që mori plagë të rënda, topuzin e solli në Lekbibaj, prandaj për do kohë shtëpia e tij u quajt “Shpia e Topuzit”, se aty vendosej topuzi, trofe lufte, për krenari të Nikaj-Merturit.
Më 2 nëntor 2011 pata rast të shkoja në Breglumi, ku takova krijuesin e suksesshëm Gjin Ndue Markokaj. Më ndihmoi në konsultimin e materialit të mbledhur më 26 korrik 1982, sidomos prej Pal Kolë Prognit, të cilin edhe Gjoni e mbante për njohësin më të mirë të traditave të Nikaj-Merturit.
Të nesërmen në Lekbibaj na shoqëroi Fran Pllumbi, kryetar i këshillit të komunës së Fierzës (Pukë). Frani ka miqësi me banorë të asaj zone, për të cilën ka mjaft njohje.
Udhëtimi për Lekbibaj, qendra e komunës, qe shumë i vështirë, sepse po punohej për zgjerimin e udhës për ta bërë dykalimëshe. Megjithëse përdoreshin makineri të rënda, ekskavatorë të fuqishëm që shqyenin copa shkëmbi rrëzë “Kores së Merturit”, prapë nuk vononin shumë makinat e rastin që donin të kalonin. Teknikët e shoferët, edhe pse detyroheshin për të ndërprerë punën, tregoheshin të duruar e të sjellshëm ndaj shoferëve të makinave që prisnin t’u hapej udha. Edhe taksisti ynë Xhevit Pitamina, megjithëse me veturë për udhë të asfaltuara, udhëtonte ngadalë e me kujdes, pa shpreh nervozizëm për udhën me gropa, e parrafshuar, sepse ishte në proces pune.
Na bëri përshtypje serioziteti i firmës ndërtuese: makineri moderne, specialistë të kualifikuar, punëtorë të lidhur me punën, me uniformat e skafandra te kokës. Në një prehër vendi,nën udhë - kantieri me fjetore e mencë dhe makona të tonazheve të ndryshme.
Si arritëm në Lekbibaj u mahnitëm nga pamja e Alpeve që dukeshin aq afër dhe në formën e një amfiteatri gjigant për t’u bërë vend fshatrave: Curraj, Curraj i Poshtëm, Curraj i Epër etj. Lugina sado e bukur me lumin në mes mbeti një luginë me hapësira të pakta për jetesë, prandaj dhe u quajt “Lugu i Nikajt”.
Na bënë përshtypje ndenjëset nën “Qarrin e Kuvendit”, ku vinin herë pas here për të festuar së bashku të emigruarit brenda e jashtë Atdheut. Shprehje kaq karakteristike e dashurisë për vendlindjen, për këtë Nënë Mëmëdheu që ushqeu e rriti banorë kreshnikë, që i bëri të fortë, të pamposhtur si Anteu Pellazgjik, i cili sa herë shtrihej mbi Dheun Mëmë, merrte forcë e ngrihej i plotfuqishëm. Kështu edhe në Nikaj-Mertur.
Si bëmë fotot e duhura bashkë me turisten Lejla nga Finlanda, u kthyem te Kulla e Mic Sokolit në Bujan dhe mandej te Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut, para se të hynim në “Bajram Curri”.
Varrezat e dëshmorëve, braktisur për turp
“Lule more trima që ratë për Atdhe!”
Te Kulla e Mic Sokolit shkova për herë të dytë. Tani familjarët kujdesen për të. I falënderuam për kujdesin që tregonin, se kjo kullë jo vetëm që është një monument kulture karakteristik në Malësi (Krasniqe)- kulla tre katësh, por lidhet edhe me një figurë historike, Mic Sokolin, “Hero i Popullit”.
Prej këtu u nisëm për në qytetin e “Bajram Currit”. Turistja finlandeze, Lejla, kërkoi të shihte “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut”. Xhevit Pitamina, taksisti me origjinë nga Berisha e Tropojës, shikoi me keqardhje nga unë. E kuptova se donte të më thoshte se këto varreza janë në gjendje të mjerueshme. Lejla përsëriti kërkesën për t’i parë. Shkuam. Varrezat ishin ngritë mbi një fushore të hapur shkallë-shkallë, se nga lindja rrafshi vinte në të ngritur, por me një gjatësi mjaft të shtrirë. Në ballë – monumenti i “Partizanit Hero”. Në të majtë të tij varret e ngritura dhe të mbuluara me rrasa të trasha mermeri. Varri i parë ishte i Bajram Currit, “Hero i Popullit”. Rrasa e rëndë prej mermeri nga fundi ishte thyer një pjesë e madhe duke e lënë këtë pjesë të varrit të zbuluar. Emri sipër rrasës, shkruar me bojë të kuqe, tani me zor lexohej, si dhe emrat e heronjve të tjerë. Kur ishte lënë kështu varri i Bajram Currit, mendoni si ishin lënë të dëshmorëve. Disave nuk u lexoheshin as emrat. Pllaka varresh të thyera, pllaka të thyera edhe të mjedisit. Më poshtë, djathtas një barakë me çati e xhama të thyera! Çdo gjë e lënë për marre.(!)
Ndërsa e shihja këtë gjendje kështu bashkë me varrin e Bajram Currit, këtij heroi të shquar, më vinte të pyesja: Ku jemi kështu, vallë! Jemi afër qytetit që mban me krenari emrin e tij-“Bajram Curri”, apo jemi në ndonjë dhé të huaj, që i ka mohuar heronjtë e dëshmorët shqiptarë që luftuan për lirinë dhe pavarësinë e Atdheut të tyre?!
Këtu përgjegjësinë e parë e kanë pushtetarët vendorë, këta “bilbila” të fushatave të zgjedhjeve plot premtime “të bukura”.
Përgjegjësi morale ka edhe komuniteti i këtyre viseve, që dha kaq dëshmorë.
Por edhe pushtetarët qendrorë, ministritë përkatëse, që kanë në programin e tyre edhe “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut” si mund të pajtohen me këtë gjendje?!
Në gjendje disi më të mirë i ka Puka. Së paku, të rrethuara i ka, që të mos hyjnë bagëtia për kullotë. Ka një problem të vogël me yllin e kuq, simbol i komunizmit, vendosur lart mbi lapidarin sipër varrezave. Disa thonë: “ Pse ta lozim!”. Disa të tjerë bëjnë sikur nuk e shohin.
Edhe Shokodra le përshtypje të keqe përsa u takon varrezave të dëshmorëve. Që kur u ndërtuan në vitet ’70, nuk u veprua mirë. U vendosën tej Kirit, rrëzë një shkëmbi – vend i braktisur. Këto vite aty pranë u hodhën plehrat e qytetit, të cilave u vunë zjarrin. Tymi përhapej gjithandej me një erë të rëndë . Sikur nuk mjaftonte kjo, u hodh aty, pa kurrfarë kriteri arkitekture, monumenti “ Heronjtë e Vigut ”.
Ndërsa vazhdon kjo gjendje në varrezat e këtyre dëshmorëve , eshtrat e 69 varrezave të banoreve te Kosinës rivarrosen në tokën tonë në varre të bukura e hijerëndë jo si kosinas, por si ushtarë grekë (!) Kjo ngjarje makaber është pasqyruar edhe në median e Tiranës,si: “ punëtorë, një prift dhe një përkthyes nga Gjirokastra nisën gërmimet në Kishën e Shën Mërisë për të zhvarrosur brenda shtatë ditëve 69 eshtra ( varre ) shekullore... prifti at Vasil Thomollari çdo ditë i transportonte eshtrat në fshatin Kutal, rreth 7 km larg Kosinës... me justifikimin se atje ishin prehur ushtarë grekë, të vrarë gjatë luftës italo-greke...tetor 1940-prill 1941.( Telenis Skuqi- Banorët e Kosinës qe u varrosën si ushtarë grekë. Gazeta “ Shqip”, 28 Nëntor 2011, f 24-25). Shovinistët grekë nuk i kanë varret dhe i sajojnë, kurse ne i kemi dhe zhvleftësojmë.( ! ) ( “ Kuku, moj Loke! )
Sigurisht kjo gjendje e varrezave sot nuk u krijua përnjëherë, por pak nga pak që nga fundi i viteve 1980 e në vazhdim deri në ditët tona. Por ka rrethe si Mirdita që nuk i ka në këtë gjendje. Pra, kur nuk mungon kujdesi, gjinden mënyra për ta përmirësuar gjendjen. Shumica na pritkan që të shprehet Kryeministri Prof. Dr. Sali Berisha: “Se ky vit (2012) do të jetë një nga vitet më festive në historinë tonë kombëtare. Ky vit do të rikthejë në memorien aktuale veprën e madhe, legjendën, epikën e përpjekjeve shqiptare, nga Lidhja e Prizrenit deri në ditët e sotme”... dhe, se edhe “Lufta Nacionalçlirimtare përbën një nga faqet më të ndritura të historisë së kombit shqiptar”. (“Veterani”. Tiranë, 1-15 dhjetor 2011,f. 2).
Po me kullën e Halil Isuf Berishës ç’ do të bëhet ?
Kullën e Halil Isuf Berishës, gjyshit të Sali Ramë Berishës, e kam vizituar dy herë: më 23 qershor 2009 dhe më 3 nëntor 2011. Gjithashtu, kam lexuar edhe shkrimin e V. Madanit “Shtëpia (kulla) ku lindi Sali Berisha” do të bëhet muze” (“Standart”, Tiranë, 16.07.2008, f.23).
Është një kullë tre katësh aty sipër lagjes Prifç të fshatit Viçidol, që duket sikur don të matet me kodrinat e larta, që i rrinë si kurorë përreth. Prej kësaj kulle të lartë duket poshtë një pjesë e madhe e Lugut të Malsisë, duke i dhënë madhështinë e një kështjelle në miniaturë; të një kështjelle në histori.
Ndërtimi i kullës është me gurë të zakonshëm, por të lidhur fort mes tyre. Kjo teknikë ndërtimi malesh e ka bërë të qëndrueshme për mbi një shekull. Por tani ngjan me një malësor të plakur që kanë filluar t’i varen gjymtyrët. Dhe me gjithë se kështu don të qëndrojë në këmbë për t’u treguar bashkëkohësve se deri këtu erdha që të kujtohi për t’u kujdesë për mue. Kujdesi, pra! Kanuja thotë: “O ju të gjallë! Mos e prishni atë që ndreqën të parët!”
Kjo kullë u bë kështjellë për UÇK-ën. Pozicioni i saj i mbrojtur dhe afër kufirit e bëri shumë të nevojshme për Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës. Kati i parë përdorej për municion të rëndë. Kati i dytë për municion më të lehtë. Kati i tretë për luftëtarët që nga rojat deri te shtabe njësish të UÇK-ës që vinin e shkonin, shoqëruar me vargun e gjatë të luftëtarëve që merrnin e sillnin municion për frontet e luftës.
Në Zherkë, Bytyç na treguan një rast konkret.
-Fillimi i marsit të vitit 1999. Ishte ende natë, - fillon të tregojë Ismail Qemal Haxhia. Dikush thirri në afërsi të oborrit: “O shpiak! E kuptuam se ishin kosovarë. Dola jashtë. I ftova. Ishin shtatë vetë me uniforma të zeza. Të armatosur. Na thanë se donin të shpejtonin të zinin tragetin e Fierzës, se kishin nja pesë studentë për Tiranë. i shoqëroi vëllai, Fatmiri. Mbas një ore udhë, njëri prej tyre i thotë Fatmirit se donin të shkonin tek mulliri i Viçidolit. Ky që fliste paska qenë Ramush Haredinaj. Kishin ecë një orë kot, se duhej të ngjiteshin në veri të Zherkës e të dilnin në një qafë të lartë, Qafë- Quku. Si dolën në Qafë –Quku, i orientuan për tek Kulla e Berishës. Më pas i kam ndihmuar me pajisje, ushqime etj. deri në çlirimin e Kosovës. Prej Babine gjuenim me artileri mbi pozicionet serbe. Unë bëja korrigjimet se kisha mbaruar ushtrinë në repart artilerie”.-përfundon Ismaili.
Edhe Samiu, i shtëpisë së bajraktarit të Bytyçit, tregonte se si kishin bllokuar forcat serbe në kufi. Sado që përdornin artilerinë,”Na kishim dy mitraloza të rëndë. I sulmonim me breshëri mitralozi në të gdhirë. I gjenim në befasi. Ata na përgjigjeshin me mortaja dhe artileri, por ne kishim transhe të forta ku strehoheshim, - plotësonte Sami Muharrem Selimi.
Tropoja ishte prapavija e UÇK-ës. Kulla e Berishajve Kulla e Halil Isuf Berishës, ishte një prej bazave më të rëndësishme të UÇK-ës në Malësinë e Gjakovës. Tani për kullën tregonte Hamza Hasan Berisha, kryetar fshati (kryeplak) edhe pse 42-vjeçar. Tani në Prifç kishin mbetur 6 shtëpi. Hamzai me Sali Berishën (Prof. Dr. Sali Berisha, kryeministër ishin 6 brez.) Stërgjyshi i përbashkët kishte qenë Rexh Ali Berisha. Me Hasan Berishën e Lugut të Zi, verilindje së fundmi me banim në Suedi shkonin 11 brez.
Ish-forca të UÇK-ës e vizitojnë shpesh Kullën e Berishajve. E shohin si tempullin e tyre. Thonin se, në mos e kthenin në muze Tropoja, do ta kthenin ata këtë “Vatër Heroizmi”
Xhemal MEÇI,
Studiues, “ Mjeshtër i Madh “
“Lule more trima që ratë për Atdhe!”
Te Kulla e Mic Sokolit shkova për herë të dytë. Tani familjarët kujdesen për të. I falënderuam për kujdesin që tregonin, se kjo kullë jo vetëm që është një monument kulture karakteristik në Malësi (Krasniqe)- kulla tre katësh, por lidhet edhe me një figurë historike, Mic Sokolin, “Hero i Popullit”.
Prej këtu u nisëm për në qytetin e “Bajram Currit”. Turistja finlandeze, Lejla, kërkoi të shihte “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut”. Xhevit Pitamina, taksisti me origjinë nga Berisha e Tropojës, shikoi me keqardhje nga unë. E kuptova se donte të më thoshte se këto varreza janë në gjendje të mjerueshme. Lejla përsëriti kërkesën për t’i parë. Shkuam. Varrezat ishin ngritë mbi një fushore të hapur shkallë-shkallë, se nga lindja rrafshi vinte në të ngritur, por me një gjatësi mjaft të shtrirë. Në ballë – monumenti i “Partizanit Hero”. Në të majtë të tij varret e ngritura dhe të mbuluara me rrasa të trasha mermeri. Varri i parë ishte i Bajram Currit, “Hero i Popullit”. Rrasa e rëndë prej mermeri nga fundi ishte thyer një pjesë e madhe duke e lënë këtë pjesë të varrit të zbuluar. Emri sipër rrasës, shkruar me bojë të kuqe, tani me zor lexohej, si dhe emrat e heronjve të tjerë. Kur ishte lënë kështu varri i Bajram Currit, mendoni si ishin lënë të dëshmorëve. Disave nuk u lexoheshin as emrat. Pllaka varresh të thyera, pllaka të thyera edhe të mjedisit. Më poshtë, djathtas një barakë me çati e xhama të thyera! Çdo gjë e lënë për marre.(!)
Ndërsa e shihja këtë gjendje kështu bashkë me varrin e Bajram Currit, këtij heroi të shquar, më vinte të pyesja: Ku jemi kështu, vallë! Jemi afër qytetit që mban me krenari emrin e tij-“Bajram Curri”, apo jemi në ndonjë dhé të huaj, që i ka mohuar heronjtë e dëshmorët shqiptarë që luftuan për lirinë dhe pavarësinë e Atdheut të tyre?!
Këtu përgjegjësinë e parë e kanë pushtetarët vendorë, këta “bilbila” të fushatave të zgjedhjeve plot premtime “të bukura”.
Përgjegjësi morale ka edhe komuniteti i këtyre viseve, që dha kaq dëshmorë.
Por edhe pushtetarët qendrorë, ministritë përkatëse, që kanë në programin e tyre edhe “Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut” si mund të pajtohen me këtë gjendje?!
Në gjendje disi më të mirë i ka Puka. Së paku, të rrethuara i ka, që të mos hyjnë bagëtia për kullotë. Ka një problem të vogël me yllin e kuq, simbol i komunizmit, vendosur lart mbi lapidarin sipër varrezave. Disa thonë: “ Pse ta lozim!”. Disa të tjerë bëjnë sikur nuk e shohin.
Edhe Shokodra le përshtypje të keqe përsa u takon varrezave të dëshmorëve. Që kur u ndërtuan në vitet ’70, nuk u veprua mirë. U vendosën tej Kirit, rrëzë një shkëmbi – vend i braktisur. Këto vite aty pranë u hodhën plehrat e qytetit, të cilave u vunë zjarrin. Tymi përhapej gjithandej me një erë të rëndë . Sikur nuk mjaftonte kjo, u hodh aty, pa kurrfarë kriteri arkitekture, monumenti “ Heronjtë e Vigut ”.
Ndërsa vazhdon kjo gjendje në varrezat e këtyre dëshmorëve , eshtrat e 69 varrezave të banoreve te Kosinës rivarrosen në tokën tonë në varre të bukura e hijerëndë jo si kosinas, por si ushtarë grekë (!) Kjo ngjarje makaber është pasqyruar edhe në median e Tiranës,si: “ punëtorë, një prift dhe një përkthyes nga Gjirokastra nisën gërmimet në Kishën e Shën Mërisë për të zhvarrosur brenda shtatë ditëve 69 eshtra ( varre ) shekullore... prifti at Vasil Thomollari çdo ditë i transportonte eshtrat në fshatin Kutal, rreth 7 km larg Kosinës... me justifikimin se atje ishin prehur ushtarë grekë, të vrarë gjatë luftës italo-greke...tetor 1940-prill 1941.( Telenis Skuqi- Banorët e Kosinës qe u varrosën si ushtarë grekë. Gazeta “ Shqip”, 28 Nëntor 2011, f 24-25). Shovinistët grekë nuk i kanë varret dhe i sajojnë, kurse ne i kemi dhe zhvleftësojmë.( ! ) ( “ Kuku, moj Loke! )
Sigurisht kjo gjendje e varrezave sot nuk u krijua përnjëherë, por pak nga pak që nga fundi i viteve 1980 e në vazhdim deri në ditët tona. Por ka rrethe si Mirdita që nuk i ka në këtë gjendje. Pra, kur nuk mungon kujdesi, gjinden mënyra për ta përmirësuar gjendjen. Shumica na pritkan që të shprehet Kryeministri Prof. Dr. Sali Berisha: “Se ky vit (2012) do të jetë një nga vitet më festive në historinë tonë kombëtare. Ky vit do të rikthejë në memorien aktuale veprën e madhe, legjendën, epikën e përpjekjeve shqiptare, nga Lidhja e Prizrenit deri në ditët e sotme”... dhe, se edhe “Lufta Nacionalçlirimtare përbën një nga faqet më të ndritura të historisë së kombit shqiptar”. (“Veterani”. Tiranë, 1-15 dhjetor 2011,f. 2).
Po me kullën e Halil Isuf Berishës ç’ do të bëhet ?
Kullën e Halil Isuf Berishës, gjyshit të Sali Ramë Berishës, e kam vizituar dy herë: më 23 qershor 2009 dhe më 3 nëntor 2011. Gjithashtu, kam lexuar edhe shkrimin e V. Madanit “Shtëpia (kulla) ku lindi Sali Berisha” do të bëhet muze” (“Standart”, Tiranë, 16.07.2008, f.23).
Është një kullë tre katësh aty sipër lagjes Prifç të fshatit Viçidol, që duket sikur don të matet me kodrinat e larta, që i rrinë si kurorë përreth. Prej kësaj kulle të lartë duket poshtë një pjesë e madhe e Lugut të Malsisë, duke i dhënë madhështinë e një kështjelle në miniaturë; të një kështjelle në histori.
Ndërtimi i kullës është me gurë të zakonshëm, por të lidhur fort mes tyre. Kjo teknikë ndërtimi malesh e ka bërë të qëndrueshme për mbi një shekull. Por tani ngjan me një malësor të plakur që kanë filluar t’i varen gjymtyrët. Dhe me gjithë se kështu don të qëndrojë në këmbë për t’u treguar bashkëkohësve se deri këtu erdha që të kujtohi për t’u kujdesë për mue. Kujdesi, pra! Kanuja thotë: “O ju të gjallë! Mos e prishni atë që ndreqën të parët!”
Kjo kullë u bë kështjellë për UÇK-ën. Pozicioni i saj i mbrojtur dhe afër kufirit e bëri shumë të nevojshme për Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës. Kati i parë përdorej për municion të rëndë. Kati i dytë për municion më të lehtë. Kati i tretë për luftëtarët që nga rojat deri te shtabe njësish të UÇK-ës që vinin e shkonin, shoqëruar me vargun e gjatë të luftëtarëve që merrnin e sillnin municion për frontet e luftës.
Në Zherkë, Bytyç na treguan një rast konkret.
-Fillimi i marsit të vitit 1999. Ishte ende natë, - fillon të tregojë Ismail Qemal Haxhia. Dikush thirri në afërsi të oborrit: “O shpiak! E kuptuam se ishin kosovarë. Dola jashtë. I ftova. Ishin shtatë vetë me uniforma të zeza. Të armatosur. Na thanë se donin të shpejtonin të zinin tragetin e Fierzës, se kishin nja pesë studentë për Tiranë. i shoqëroi vëllai, Fatmiri. Mbas një ore udhë, njëri prej tyre i thotë Fatmirit se donin të shkonin tek mulliri i Viçidolit. Ky që fliste paska qenë Ramush Haredinaj. Kishin ecë një orë kot, se duhej të ngjiteshin në veri të Zherkës e të dilnin në një qafë të lartë, Qafë- Quku. Si dolën në Qafë –Quku, i orientuan për tek Kulla e Berishës. Më pas i kam ndihmuar me pajisje, ushqime etj. deri në çlirimin e Kosovës. Prej Babine gjuenim me artileri mbi pozicionet serbe. Unë bëja korrigjimet se kisha mbaruar ushtrinë në repart artilerie”.-përfundon Ismaili.
Edhe Samiu, i shtëpisë së bajraktarit të Bytyçit, tregonte se si kishin bllokuar forcat serbe në kufi. Sado që përdornin artilerinë,”Na kishim dy mitraloza të rëndë. I sulmonim me breshëri mitralozi në të gdhirë. I gjenim në befasi. Ata na përgjigjeshin me mortaja dhe artileri, por ne kishim transhe të forta ku strehoheshim, - plotësonte Sami Muharrem Selimi.
Tropoja ishte prapavija e UÇK-ës. Kulla e Berishajve Kulla e Halil Isuf Berishës, ishte një prej bazave më të rëndësishme të UÇK-ës në Malësinë e Gjakovës. Tani për kullën tregonte Hamza Hasan Berisha, kryetar fshati (kryeplak) edhe pse 42-vjeçar. Tani në Prifç kishin mbetur 6 shtëpi. Hamzai me Sali Berishën (Prof. Dr. Sali Berisha, kryeministër ishin 6 brez.) Stërgjyshi i përbashkët kishte qenë Rexh Ali Berisha. Me Hasan Berishën e Lugut të Zi, verilindje së fundmi me banim në Suedi shkonin 11 brez.
Ish-forca të UÇK-ës e vizitojnë shpesh Kullën e Berishajve. E shohin si tempullin e tyre. Thonin se, në mos e kthenin në muze Tropoja, do ta kthenin ata këtë “Vatër Heroizmi”
Xhemal MEÇI,
Studiues, “ Mjeshtër i Madh “
