Nga Mustafa Nano
Kadare e Qose, as nuk janë të parët, as nuk e kanë për herë të parë, në përçapjen për të hapur një debat të madh mbi identitetin e shqiptarëve në këtë kapërcyell mijëvjeçarësh. E megjithatë, jehona e sprovave të tyre të fundit mbi këtë temë, të cilat u hodhën në treg me një motivim të fortë polemik, e ka kapërcyer disa herë jehonën e sprovave të tjera të shkruara në kohë të ndryshme nga autorë të tjerë. Me sa duket, emrat e Kadaresë e të Qoses, pavarësisht përpjekjeve që janë bërë nga disa drejtime e disa vetje (po e huazoj nga Qosja termin e fundit, ndonëse ma vret një çikëz veshin) me synimin për t'i zhvleftësuar e denigruar edhe/ose si eksponentë old-fashioned, edhe/ose si personalitete arrogantë e shtypës të kulturës shqiptare, nuk e kanë humbur ende magjinë e vjetër. Që të dy, përtej të gjitha qëndrimeve të larme lidhur me ta e përtej mendimit që ata kanë për sho-shoqin, vijojnë të mbeten dy nga personalitetet më të zëshëm e më imponues të kësaj kulture. Të paktën, kështu mendon opinioni publik shqiptar, ndjeshmëria e të cilit ndaj emrave të tjerë ka qenë e është më e vogël.Argumenti i hedhur për t’u debatuar është i rëndë sa s’ka ku të shkojë. Është konsideruar dhe delikat gjithashtu, gjë që ua ka mbajtur shumë gojëve hovin për të thënë të tyren. Kur ka qëlluar që e kanë thënë të tyren, bash prej skrupujve e prej pasigurisë përballë një argumenti të gjykuar apriori si delikat, janë frenuar ca si tepër, dhe për këtë arsye nuk kanë mundur të qullosin ndonjë gjë kushedi se çfarë. Me pak përjashtime (Arbën Xhaferri, Ardian Vehbiu, Fatos Lubonja, Aurel Plasari, Pirro Misha, e ndonjë emër tjetër më pak i zëshëm), të tjerët i kanë ardhur vërdallë gjithë drojë çështjes, duke mos guxuar të ndukin sadopak thelbin e saj e duke u bishtnuar me një gjuhë shtinjake (në ditët e sotme, këtë gjuhë e thërrasin me eufemizmin “politically correct”) shqyrtimeve të thella kritike e analitike; ndoshta, janë prore të përndjekur nga ideja, se rendja pas shqyrtimeve të imta e rigoroze në këtë lëmë i çon në ca përfundime, tek të cilat ata nuk do donin të arrinin, o për të mos e tronditur, o për të mos e ngarkuar më pas me faj, vetëdijen e tyre patriotike. Kjo ka ndodhur edhe me problemin e marrëdhënieve ndërfetare (jemi edhe këtu tek argumenti i identitetit të shqiptarëve), të cilat janë trajtuar me një kujdes, i cili është, në mos tjetër, shterpë. Dhe puna në këtë lëmin e fundit ka mbetur tek rrahja e gjoksit e përsëritja monotone e cliché-së së njohur e të stërnjohur, sipas së cilës “këto marrëdhënie i karakterizon një tolerancë hëm e kultivuar, hëm e palëndueshme”. Nuk është se kjo është një sendërgjí e ngritur në havá, por këmbëngulja mburravece për të mbetur tek kjo llogore optimiste na ka penguar për të shkuar tek rrënjët e problemit, i cili herë shfaqet tek iniciativat e katolikëve për të ngritur kryqe pas kryqesh majë kodrave, herë tek refuzimi prej disa myslimanëve shkodranë i ngritjes së përmendores së Nënë Terezës, me arsyetimin se kjo e fundit nuk është asgjë tjetër, veçse një misionare katolike, herë tek qëndrimet e tjera fondamentaliste që vihen re në të dy krahët, e kështu me radhë.
Kadare e Qose kanë hequr dorë nga gjuha e rrumbullakosur në trajtimin e këtij argumenti. Secili syresh ka marrë qëndrim njëherë e mirë. Nuk është se më përpara janë druajtur për të mbajtur këto qëndrime (sidomos Kadare), por këtë radhë, si përcjellëse të kumteve të tyre, në vend të “pëshpërimave”, kanë zgjedhur “klithmën”. Janë klithma, që u kanë nxjerrë zbuluar xanxat shumë vëzhguesve, etnologëve, historianëve, studiuesve e qejflinjve të këtushëm të antropologjisë kulturale e sociale, të cilët me këtë rast u janë rikthyer edhe njëherë përsiatjeve të tyre e përsiatjeve të të tjerëve mbi temën e identitetit të shqiptarëve, mbi themelet e këtij identiteti e mbi ngrehinën që është ngritur mbi këto themele deri në ditët e sotme.
* * * * *
Në sprovën e tij të këtyre ditëve, Kadare rreket të provojë në mënyrë më shumë poetike se sa metodike faktin, se shqiptarët janë evropianë. Si të ketë dashur të mos u lërë vend interpretimeve kuturú të mesazheve të sprovës së tij, ai është ngutur ta nxjerrë sheshit qysh në titull qëndrimin e tij. “Identiteti Evropian i Shqiptarëve” e ka titulluar ai këtë sprovë, në të cilën u kthehet e rikthehet kronologjikisht (aty-këtu me ndonjë digresion, që nuk e prish ritmin) rrënjëve të identitetit, e tek të cilat shquan fillimisht gjurmët greko-iliro-romake, gjuhën e veçantë shqipe, më pas krishtërimin e më në fund tharmin evropian të Shqipërisë mesjetare (principatat, kryezotat, krushqitë, aleancat, Dante Aligierin popullor në Shqipëri, Gjergj Kastriotin popullor në Evropë, kodin zakonor, poezinë epike gojore, eposin e kreshnikëve, etj., etj); i rikthehet pushtimit pesëshekullor otoman, impaktin e të cilit në identitetin e shqiptarëve e shquan veç në trajtën e njollave antievropiane; evokon gjithë pezmi brumin e përzierë shqiptaro-turk të letërsisë së bejtexhinjve, dhe po aty evokon gjithë gëzim traditën e letërsisë dygjuhëshe shqiptaro-latine (Pjetër Budin, Frang Bardhin, Pjetër Bogdanin, etj); vlerëson pa masë rilindjen kombëtare e korifejtë e saj të mëdhenj, tek të cilët dallon një evropianizëm programor e strategjik; konsideron vendimin mbi adoptimin e alfabetit latin në Kongresin e Manastirit si një demonstrim të bujshëm të vokacionit evropian të shqiptarëve; i referohet plot pasion periudhës së sundimit të Ahmet Zogut, duke mos nguruar ta shohë këtë të fundit-përveç të tjerash-edhe si autorin e krijimit të entitetit human me emrin “mysliman evropian”; i turret me tërsëllëm nacionalist strategjisë së serbëve të para e pas Luftës së Dytë Botërore, nëpërmjet së cilës synohej të paraqiteshin kosovarët “jo si shqiptarë me besime të ndryshme, por thjesht si myslimanë pa komb”; merret me regjimin komunist dhe me Enver Hoxhën, të cilin e etiketon pa asnjë ndërdyshje si “njeriun më antievropian që ka njohur ky vend”; merr në mbrojtje Nënë Terezën si misionare katolike e si humaniste shqiptare; dënon më në fund idenë, sipas së cilës fati ynë historik është i paracaktuar për të sendërtuar zbutjen e kundërshtimeve midis lindjes e perëndimit; etj., etj., etj. Në këtë essay të thukët e plot nerv, akademiku Rexhep Qose, më tepër se sa i kërkuar prej tij si një kurban a shtrigë antievropiane, duket sikur i fanepset tinëzisht për t’i ndalur vrundullínë e penës. Por ai, penës nuk ia pret vrullin; përkundrazi. Dhe gjithçka e bën për të arritur butë-butë tek një frazë e vetme, të cilën do donte ta bërtiste me sa zë ka në kokë: “Letrat e Shqipërisë janë të qarta”. Me fjalë të tjera, Shqipëria është Evropë e shqiptarët janë evropianë.Më anë tjetër, në sprovën e tij me titull “Ideologjia e Shpërbërjes”, Qose thotë se ka qenë Rilindja Kombëtare ajo që ka bindur Evropën se ka një komb shqiptar, se deri në atë moment identiteti kombëtar i shqiptarëve njëjtësohej me identitetin turk, se identiteti kombëtar i shqiptarëve është një identitet i përbërë, se shqiptarët në të vërtetë u takojnë dy qytetërimeve, atij perëndimor e atij lindor, se përmbajtja e qytetërimit shqiptar në një masë të madhe është përmbajtje e qytetërimit islamik, se ky i fundit është më i shtrirë në jetën e shqiptarëve se sa qytetërimi i krishterë, se pohimi propagandistik, gjithnjë e më i përsëritur si pohim kunjukturial prej disa intelektualësh dhe prej disa përfaqësuesish të institucioneve politike, se shqiptarët i takojnë qytetërimit të perëndimit, dhe vetëm të perëndimit, as nuk e thotë të vërtetën shkencore, as nuk i kontribuon bashkëjetesës së harmonishme të feve në jetën tonë, se tejtheksimi e tejshquarja e vetëdijeve fetare janë pjesë e ideologjisë së shpërbërjes së identitetit tonë kombëtar. Në sprovën tjetër me titull “Realiteti i Shpërfillur”, e cila është një përgjigje flakë për flakë e dhëmbë për dhëmbë ndaj qëndrimeve të Kadaresë, akademiku i Prishtinës, nis të tjerrë polemikën me shkrimtarin e Tiranës duke thënë se perandoria otomane ka qenë e karakterizuar nga toleranca etnike, se barbaria politike që i vishet kësaj perandorie ka qenë një ligj i kohës edhe në Azi, edhe në Evropë, se strategjia serbe për shkombëtarizimin e shqiptarëve në Jugosllavinë mbretërore dhe në Jugosllavinë komuniste nuk ka lidhje me aziatikizimin e afrikanizimin e kosovarëve, se rinia studentore dhe shkollore e Kosovës, as në vitin 1981, as në vitet 1989-1990, nuk është ngritur në demonstrata për të kërkuar rrënjët e krishtërimit të hershëm shqiptar, se pikërisht fati ynë i paracaktuar për të sendërtuar zbutjen e kundërshtive midis lindjes e perëndimit na bën më të dëshiruar për Bashkimin Evropian, se qëndrimi shpërfillës ndaj identitetit mysliman në identitetin e gjithësishëm të shqiptarëve është një fyerje e papranueshme, se Nënë Tereza është mbi të gjitha e kryesisht një misionare katolike e se emri i saj nuk duhet përdorur politikisht, etj., etj., etj. Të dyja këto sprova të Qoses, të krahasuara me atë të Kadaresë, janë më pak të ngarkuara poetikisht, kanë një natyrë më studimore, janë më të shtruara, më të ftohta e më racionale (kjo gjë nuk i bën vetvetiu më të sakta), por kur vjen puna për të larë hesapet me kundërshtarin, edhe ky, ashtu si Kadare, i jep gaz makinës. Në më shumë se në një rast, për t’i bërë fshikujt polemikë më therës, Qose i rikthehet qesim të shkuarës “komuniste” të Kadaresë.
* * * * *
Kadare e Qose nuk është se thonë gjëra të reja apo gjëra veçanërisht të sakta (sipas meje, secili syresh nuk ka mundur t’u bëjë bisht pasaktësive, të cilat ndonjëherë janë fëminore. Fjala vjen, në një rast Kadare thotë në mënyrë hëm kotësisht fluturake, hëm kotësisht pretencioze se “ishin popujt e Ballkanit ata që, vit pas viti e shekull pas shekulli... i ngjitën perandorisë otomane joshjen evropiane”. Kjo më duket një pesë me hiç. Ndërsa Qosen diku e rrëmben pasioni antiKadare aq shumë sa, në përpjekje për të marrë në mbrojtje perandorinë otomane të vizatuar me ngjyra të zeza prej Kadaresë, çalltis të barabitë qytetërimin evropian me atë otoman në pikëpamje të barbarisë!!! Edhe turku më fanatik nuk do të mund të arrinte të thoshte një gjë të tillë, pasi do t’i vinte në mendje aty për aty Rilindja Evropiane, universitetet, letërsia, shkencat dhe artet në Evropën postmesjetare, iluminizmi, revolucioni francez, revolucioni industrial, e kështu me radhë, deri tek demokracia liberale, rrënjët e së cilës duhen kërkuar në Evropën e shekujve më parë, bash atëherë kur perandoria otomane ngulte këmbë të konservonte veten në kallkanin e traditave të veta), Kadare e Qose pra nuk është se thonë vetëm gjëra të reja e të sakta, por nuk është kjo e rëndësishme.
Edhe po të zhvishet prej xanxave të njërit apo tjetrit, kjo polemikë është bajagí ngacmuese e provokative, gjë që-sipas meje-nuk është ogur i keq në përpjekjet e vona e të vonuara të shqiptarëve për të përkufizuar njëherë e mirë vetëdijen e tyre identitare (pothuaj të gjithë kombet evropianë e kanë bërë tashmë këtë gjë); dhe në këtë mes, nuk jam i aftë të pikas të njëjtën rrezikshmëri që ka pikasur Arbën Xhaferri, i cili kam përshtypjen që e tepron, ndërsa vë alarmin, se me debate të tilla mund të hapet kot më kot ndonjë kuti Pandore. Sigurisht, mund të ketë polemika në këtë lëmë, të cilat mund t’i fryjnë “ideologjisë së shpërbërjes”, po as Kadare, as Qose, me gjithë paditë që ngrenë kundër sho-shoqit, nuk rrahin të ecin në këtë drejtim. Kontrasti midis bindjes së Kadaresë, sipas së cilës shqiptarët janë evropianë, e bindjes së Qoses, sipas së cilës identiteti i shqiptarëve ka tharm islamik, mbetet megjithatë. Ai është një kontrast i madh e serioz, e papritur vë shumëkënd përballë një ndërdyshjeje hamletiane, të cilën kishim kujtuar se e kishim mundur prej kohësh. Çfarë jemi ne shqiptarët?
Me ndonjë përjashtim tepër të rrallë, eksponentët më të rëndësishëm të kulturës shqiptare nuk kanë treguar se vuajnë prej ndërdyshjesh të rëndësishme, kur vjen puna të ndalen për të zgjedhur (nëse do të varej nga ata), se cilën rrugë duhet t’i hapin vetëdijes tonë identitare. Dhe kjo kompaktësi e elitës intelektualo-kulturore në këtë drejtim nuk është një dukuri “mimikrike” e këtyre kohëve, kur Barroso e ndal avionin në Rinas e kur Tirana e Prishtina trokasin këmbëngulshëm në dyert e Brukselit. Jo! Është një dukuri e pandërprerë dhe e palënduar mbi njëqindvjeçare, që fillon të paktën me rilindasit. Këta të fundit hodhën të parët idenë e një identiteti kombëtar afetar, këta të parët i kthyen sytë vendosmërisht nga perëndimi, këta të parët mbollën idenë e një shteti laik, këta të parët lëshuan apelin mbi emancipimin e gruas shqiptare, këta të parët bënë të tyret e sollën ndër ne idetë iluministe, të cilat, të rrimë shtrembër e të flasim drejt, nuk i mësuan në sallonet, në klubet e në universitetet perëndimore; përkundrazi, i nxunë në Stambollin e fundit të shekullit të XIX-të, i cili ishte më në fund i hapur ndaj këtyre ideve. Rilindja kombëtare është dukuria më e mahnitshme në historinë e kulturës e të qytetërimit shqiptar. Është gati-gati e pabesueshme dhe e pashpjegueshme, se si ajo botë shqiptare thellësisht e prapambetur, thellësisht e përçarë e thellësisht orientale e gjysmës së dytë të shekullit të XIX-të, ia doli mbanë të njihte e të pranonte pa ndonjë sforcim kushedi se çfarë si prijës e frymëzues të saj ca njerëz allasoji me prerje outsider-i. Rilindja kombëtare shënoi kthesën e madhe. Pa të, sipas të gjitha gjasave ne nuk do të mund të ekzistonim. Fillimisht rilindasit e më pas të gjithë përfaqësuesit e kulturës shqiptare, njëri pas tjetrit e të gjithë së toku, i kanë mbajtur sytë nga perëndimi e kanë bërë ç’kishin në dorë për ta shkëputur popullin e tyre prej prapambetjes orientale. Ia kanë arritur qëllimit? Pikërisht ky është një diskutim që ia vlen të bëhet.
Rexhep Qose nuk e ka fshehur në asnjë rast e rrethanë veneracionin për Rilindjen Kombëtare e për frymën e saj, me të cilën është mëkuar mrekullisht kultura shqiptare deri në ditët e sotme. E megjithatë, në sprovat e tij të fundit, ai i kalon tangjent kësaj fryme e këtij vokacioni të qëndrueshëm e të pandërprerë të kulturës shqiptare (më poshtë, të ngucur mes thonjëzave për ta dalluar nga kuptimi i saj i gjerë, me “kulturë” do të kuptoj gjithçka të prodhuar e të kultivuar nga sëra high-brow e njerëzve). Identiteti i shqiptarëve është kryesisht identitet jo evropian, thotë Qose, dhe me këtë merret vesh, që “kulturës” shqiptare thellësisht evropiane nuk i rezervon ndonjë rol kushedi se çfarë në formimin e vetëdijes identitare. Kadare më anë tjetër paraqet pa asnjë të drejtë këtë frymë e vokacion të “kulturës” si përmasë të vetme të qytetërimit shqiptar (më poshtë, me “qytetërim” do të kuptoj-kërkoj ndjesë për këto përkufizime tepër të tkurrura e disi arbitrare-gjithçka që vë në lëvizje e që kushtëzon mendjet e shpirtin e njerëzve low-brow). Letrat e Shqipërisë janë të qarta, thotë ai, dhe me këtë nënkupton se shqiptarët kanë qenë e janë evropianë. Identiteti i shqiptarëve për të duhet kërkuar tek kultura. Dhe tek rrënjët, shton, por merret vesh se kjo puna e rrënjëve, edhe pse nuk është një shajní e tij (të gjithë e dinë tanimë që shqiptarët kanë qenë të krishterë gjatë gjithë mesjetës), është megjithatë një endje e trishtë e qibare nëpër histori.
Prej këtu duket se lind dhe keqkuptimi midis të dyve, gjë që i bën të pohojnë gjysma të vërtetash e i pengon të pohojnë me tërë gojën të vërtetën e plotë. Cila është kjo e vërtetë? “Kultura” shqiptare është tradicionalisht, tërësisht e vendosmërisht e ngashënjyer prej perëndimit dhe e identifikuar me perëndimin (edhe vetë Qose, të cilin po mundohen ta shohin kot më kot me ligësi këto ditë si përfaqësues par excellence të një frymëzimi antiperëndimor, vetdeklarohet pa mëdyshje si dashnor i Evropës dhe promotor i evropianizimit të shqiptarëve), ndërsa “qytetërimi” i sotëm shqiptar ka sa të duash në përbërje të vet ngjyra të forta orientale. Në fakt, nuk është orientale as në mënyrë tërësore, as në mënyrë domethënëse, por është edhe orientale. Kjo gjë duket edhe tek ato që numëron Qosja (mënyra e jetës dhe e jetesës së pjesës më të madhe të popullit shqiptar, arkitektura e qyteteve dhe e fshatrave, objektet e kultit, veshjet popullore, këngët dhe vallet popullore, kuzhina, ceremonitë rreth lindjes dhe martesës, ritualet e varrimit, adetet dhe zakonet), por duket edhe tek qëndrimi e sjellja e përditshme e shqiptarëve ndaj punës, ndaj ligjit, ndaj rregullave, ndaj gjësë publike, ndaj përgjegjësisë publike, ndaj pushtetit e politikës, ndaj gruas, ndaj moralit, etj., etj. Qose nuk është korrekt e ngutet ca si tepër, kur këtë tharm oriental e konsideron qytetërim islamik. Përcaktimi “qytetërim islamik” është tepër i rëndë e tepër impenjativ, dhe rëndom shtihet në punë për ato botë, banorët e së cilës nuk njohin në jetën e tyre pikë tjetër referimi, përveç Allahut që është në qiell e përveç Kuranit, që është fjala e Tij e përcjellë në tokë nëpërmjet profetit Muhamet. Është ky rasti i shqiptarëve? Të gjithë e dinë që nuk është kështu. Qose e di më mirë se të tjerët. Dhe është e çuditshme se si, nga njëra anë ai është kundër tejtheksimit të vetëdijes fetare tek shqiptarët, nga ana tjetër është pro tejtheksimit të elementit fetar në identitetin e shqiptarëve. Përveç kësaj, është e çuditshme se si ai nuk vë re që, çfarë ai quan me të madh e pa të drejtë qytetërim islamik, është duke humbur progresivisht terren në botën shqiptare. Është i dënuar ta humbasë këtë terren, jo sepse Evropa nuk na pranon ndryshe, por sepse trysnia konstante e “kulturës” mbi “qytetërimin” (dhe në këtë pikë ju ftoj të mos u ikim përkufizimeve që dhashë më sipër lidhur me këto terma) është duke bërë të vetën. Është një zbythje që ka zanafillë të hershme, prej kohëve kur paraardhësit rilindas e postrilindas të Qoses, edhe pse kanë pasur një mijë arsye më tepër për të bërë vëzhgimin e bërë prej këtij të fundit (me demek, që identiteti ynë është në radhë të parë e më së shumti identitet mysliman), e kanë shpërfillur zymtësinë orientale të botës shqiptare e kanë bërtitur me gjithë zërin që kanë pasur në favor të Shqipërisë evropiane (“Se në dashçim’ e në u përpjekçimë”, shkruan Sami Frashëri tek “Shqipëria Ç’ka qënë, Ç’është e Ç’do të bëhet”, “do të jemi një nga më të mirët’ e nga më të ndrituarët’ e kombevet t’Evropësë, që të na kenë nakar gjithë bota”). Sikur të kish mundësi për ta marrë vesh Sami Frashëri, se sot shqiptarët ende vijojnë të përpëliten midis lindjes e perëndimit e ende vijojnë ta përcaktojnë ashtin e tyre identitar si oriental, me siguri do të pyeste veten, se ç’ka ndodhur këto njëqind vjet e kusur me vendin e shqipeve. Në mos, do t’i trandeshin eshtrat në varr.
Qose përmend atë zyrtarin nga Tirana me emër mysliman, i cili në një bisedë me një zyrtar të Prishtinës po me emër mysliman, i paska thënë këtij të fundit se ka zgjedhur Pjetër Bogdanin, Nënë Terezën e Papa Gjon Palin e Dytë si prijës shpirtërorë të tijtë, ashtu siç përmend faktin që anëtarët e LDK-së me emrin Hasan, Hysen, Mehmet, Ramis, Muhamet, Bajram, Rexhep, Sadik, Myftar, Murat, Sadullah, pranojnë të mbajnë në selinë e partisë së tyre fotografinë e Nënë Terezës e të Papa Gjon Palit të Dytë, por këto dy ngjarje, në të cilat nuk ka asnjë element të dhunës proselitike e të cilat Qose nuk merret vesh pse i sheh me zemërim e nervozizëm (a pajtohet Qose me të drejtën e njeriut për të besuar atje ku do? Pse Qose i njeh vetes të drejtën për t’u “konvertuar” nga mysliman në ateist, e nuk u njeh myslimanëve të tjerë të drejtën për të mos u nervozuar përballë portretit të Nënë Terezës?), nuk janë gjë tjetër, veçse përthyerje të trysnisë më shumë se një shekullore të “kulturës” mbi “qytetërimin”. Ngjarje të tilla janë me mijëra, dhe për këtë arsye, Qose bën mirë të mos e marrë me të hazërtë atë shifrën e vjetër statistikore, sipas së cilës 2/3 e popullsisë shqiptare janë myslimanë, rrjedhimisht i përkasin qytetërimit islamik. Edhe sikur të mos besohej procesi i oksidentalizimit gradual të shqiptarëve nën trysninë e “kulturës” së tyre, edhe sikur të mos bëhej fjalë për këto ngjarje të përmendura prej akademikut, pjesa myslimane do të ishte dobare e barabartë me 2/3 e popullsisë minus Rexhep Qosen, i cili vetshpallet si ateist. Një mysliman më pak është ai vetë pra. Mirëpo nga kjo listë duhet të heqim edhe Ismail Kadarenë, edhe Mustafa Nanon, edhe mijëra ateistë të tjerë, edhe mijëra shqiptarë që kanë bërë martesa të përziera, edhe mijëra shqiptarë që frekuentojnë klubet e natës, ku “ka këngë e shfrenime pornografike”, edhe mijëra vajza myslimane që dalin rrugëve me minifunde, edhe ato vajzat myslimane që këndojnë këngët “sa bythën të mirë e paske” e “ti nuk di me ma lyp”, edhe mijëra të tjerë që i dëgjojnë këto këngë, e kështu pa fund.
E pra, ndërsa prania e qytetërimit oriental në botën shqiptare është evidente (Kadare thjesht nuk dëshiron ta shohë), po kaq evidente është edhe dukuria e tërheqjes graduale të këtij qytetërimi nga bota shqiptare. Sidomos në Shqipërinë shtetërore, ku tërheqja ka qenë lineare, s’ka gjë se e ngadaltë, gjatë më shumë se 100 viteve të fundit. Edhe regjimi komunist pesëdhjetëvjeçar nuk është se e ndali apo donte ta ndalte këtë tërheqje. Regjimi ishte despotik e mizor, ashtu si dhe diktatori, por Kadare i grah me trok shumë të nxituar kalit të emocioneve antikomuniste teksa thotë, se Hoxha është njeriu më antievropian në historinë e shqiptarëve. Në të vërtetë, qoftë regjimi, qoftë diktatori ishin antihumanë, por nuk ishin antievropianë (të kuptohemi, nuk ishin as pro evropianë). Autarkizmi e izolimi nuk u zgjodhën si një metodë për t’u ndarë nga Evropa, por si një mjet për të koracuar pushtetin e komunistëve. Nuk mund të jetë tendencialisht antievropiane një kohë, në të cilën është ngritur e ka funksionuar një shtet laik, janë botuar Shakespeare-i, Balzak-u e Goethe-ja, janë vënë në skenë Mozart-i e Beethoven-i, është lejuar e nxitur gruaja të marrë pjesë në jetën shoqërore, është ndjekur në masë moda e emrave perëndimorë, janë praktikuar festa e mbrëmje vallëzimi nën ritmin e muzikës perëndimore, etj., etj.
* * * * *
“Qytetërimi” shqiptar nuk ka rrugë tjetër, veçse të ndjekë “kulturën” shqiptare. Është kjo që po ndodh deri edhe në Turqi, ku “kultura” e atij vendi rreket prej kohësh ta shtrojë “qytetërimin” e kreshpëruar oriental, i cili është autokton e autentik. Është pikërisht “kultura” që po i merr për dore turqit e thjeshtë për t’i çuar drejt e në Evropë, në atë Evropë që me repulsionin e vet ndaj botës islamike, për shekuj me radhë i ka dhënë më të madhin kuptim lindjes, ekzistencës e motivimit luftarak të perandorisë otomane. Nuk po i çon në Evropë për t’i demyslimanizuar (as që mund të përfytyrohet kjo gjë), por për t’i bërë pjesë të një bote më të mbrothët, më të lirë, më të hapur, më demokratike, ku ata do të kenë përveç të tjerash të drejtën dhe hapësirën për të mbrojtur identitetin e tyre fetar e jo fetar në harmoni me identitete të tjera. Po ne, ç’duhet të bëjmë? “Qytetërimi” ynë oriental nuk është autokton e autentik, e për këtë arsye, nuk është e nuk ka pse të jetë aq i kreshpëruar. Nga ana tjetër, “kultura” jonë, në ndryshim nga ajo turke, e ka evropianizmin një gjymtyrë të vetën qysh në lindje (për maternitet po marr Rilindjen Kombëtare, dhe nuk besoj se po bëj ndonjë gabim) e të palënduar kushedi se çfarë prej ndonjë repulsioni evropian. Aluzionet e Qoses mbi një Evropë të hershme me disponim antishqiptar (“deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX”, thotë ai, “Evropa nuk pranonte se ka një komb shqiptar”), më tepër se me repulsionin evropian ndaj kombit shqiptar, janë të shpjegueshme me faktin që kombi shqiptar nuk gjente fuqi për të bëzajtur në korin e kombeve. Nuk ka pasur faj Bismarck-u, ndërsa është shprehur se “Shqipëria nuk është gjë tjetër, veçse një shprehje gjeografike”, ashtu si nuk ka pasur faj Metternich-u, kur ka thënë të njëjtën frazë mbi Italinë postnapoleonike.“Kultura” këtejpari nuk ka për detyrë ta mbrojë e ta ruajë me pahir “qytetërimin” oriental të shqiptarëve; ajo ka për detyrë thjesht ta respektojë atë, por pa lënë mënjanë amá porosinë apo amanetin e etërve të kësaj kulture: t’i hapë udhë me të gjitha forcat e me të gjitha energjitë afirmimit evropian të shqiptarëve.
