BESIANA XUN QORRAJ
1. HYRJE
Konsumimi i
duhanit vazhdon të jetë gjerësisht i përhapur në shoqërinë njerëzore. Monitorimi dhe vlerësimi i efektit
gjenotoksik të duhanit është shumë i rëndësishëm për të hulumtuar dhe
konstatuar pasojat e rrezikshme të tij në shëndetin e njeriut. Hulumtimet për
efektin gjenotoksik të duhanit kanë filluar shumë kohë me parë, pasi që duhani
konsiderohet si shkaktari kryesor i shumë sëmundjeve duke përfshirë
kancerin dhe sëmundjet kardiovaskulare (Finney dhe bashkëp., 2008). Përafërsisht
1/3 e botës e moshës ≥15 vjeç konsumon duhan (sipas OBSH-së 1997), po ashtu
është vlerësuar se duhani ka shkaktuar vdekjen e 5.4 milion njerëzve në botë
(sipas OBSH-së 2004). Pirja e duhanit dëmton pothuajse çdo organ të trupit. Duhani është përzierje
e mijëra komponimeve toksike, pjesa më e madhe janë hidrokarbure aromatike
policiklike, nitrosamine dhe amine aromatike (Hoffmann dhe Hoffmann 1997; Smith
dhe bashkëp., 2003). Sipas studimeve të Balachandar dhe bashkëp.,(2007) është
konstatuar se komponimet mutagjene përfshirë nitrosaminet specifike, të cilat
gjenden në duhan, janë përgjegjëse për formimin e mikronukleuseve në qelizat
epiteliale të gojës. Këto komponime krijohen nga nikotina nën veprimin e
aktivitetit enzimatik ose bakterial (Balachandar dhe bashkëp., 2007).
Tymi i duhanit - përmban në vetvete
mijëra komponime toksike që rezultojnë nga djegia jo e plotë e duhanit. Tymi
përmban rreth 4000 komponime të ndryshme, prej të cilave me qindra substanca janë
të paqëndrueshme dhe të paktën 50 nga këto substanca janë kancerogjene. Tymi i
duhanit shkakton dëmtime gjenetike në qelizat epiteliale të gojës dhe rritë
rrezikun për kancer të gojës (Gabriel dhe bashkëp., 2006). Komponentët toksike
të duhanit ndikojnë edhe në funksionimin e organeve
të brendshme, zvogëlimin e aktivitetit të sistemit imunitar të trupit, si dhe
sulmojnë qelizën në nivel molekular, duke i shkëputur vargjet e molekulës së ADN
(Piyathilake dhe bashkëp., 1995).
Është raportuar se
duhani shkakton: mikronukleus, fluks të shtuar të bakterieve në gojë, mutacione
gjenetike, polimorfizëm të ADN-ës, abnormalitete kromosomale dhe
shumë studime klinike, kanë lidhur ndryshime të tilla në qelizat e mukozës së
gojës me tumore malinje (Proia, 2006). Është
konstatuar se 15-37% e femrave gjatë shtatzënisë fatkeqësisht konsumojnë duhan,
i cili ka ndikim shumë negativ në fetus duke dëmtuar enët e gjakut. Konsumi i
duhanit gjatë shtatzënisë është shkaktar i frekuencës së lartë të komplikimeve
siç janë abortet spontane si dhe dëmtimet e hershme morfologjike të placentës
etj. (Hofhuis., 2003). Studimi i
autorëve Lam W. dhe Lam S., (2007) në lidhje me ndryshimet gjenetike te duhanxhinjtë,
kanë konstatuar se tymi i duhanit mund të ndikojë në funksionimin e gjeneve, duke
“fikur” dhe “ndezur” disa gjene. Disa ndryshime gjenetike, të shkaktuara nga komponentët
e duhanit, mund të riparohen pas ndërprerjes së konsumit të duhanit, e disa të
tjera jo. Shembuj të riparimit të gjeneve janë: funksionet ksenofobike, metabolizmi
i nukleotideve dhe sekrecioni i mukusit, ndërsa shembuj të jo-riparimit janë
disa gjene të cilat janë përgjegjëse për riparimin e ADN-së. Tymi i duhanit
shkakton fikje jo-reverzibile të disa gjeneve përgjegjëse për mbrojtjen e paraqitjes
së kancerit në trup (Lam W. dhe Lam S., 2007).
Është
konstatuar se duhani shkakton edhe fenomenin e zvogëlimit të aktivitetit të veprimit
të hormonit estrogjen te njeriu, për arsye se shkakton dëmtime të ADN dhe në të
njëjtën kohë ndryshon metabolizmin e estrogjenit, duke formuar derivate katekolike
të estrogjenit, të cilat kontribuojnë në formimin e radikaleve të ndryshme (Berstein
me bashkëp., 2006).Studimet po ashtu kanë konstatuar se në efektin gjenotoksik të
duhanit luan rol të rëndësishëm polimorfizmi gjenetik si dhe intereaksioni
gjen-gjen (Palma dhe bashkëp., 2007).
Përbërësit kryesor
në tymin e duhanit janë: nikotina, benzo[a]pireni, akroleina, kadmiumi,
kotinina, arseniku, formaldehidi, monoksidi i azotit, etj. Kur njeriu e
konsumon tymin e duhanit komponentët që gjenden në të e shtyjnë katranin brenda
mushkërive. Katrani vetë përmban numër të madh të kemikaleve, disa prej të
cilave janë të njohura që të njerëzit shkaktojnë kancer. Në tymin e duhanit
janë gjetur 30 lloje të metaleve (Wynder dhe Hoffmann, 1967; IARC, 1986).
Nikotina - është
alkaloidi kryesor i duhanit i cili është përgjegjës për varësinë psikoaktive që
zhvillon njeriut ndaj duhanit. Nikotina gjendet në sasi prej 0,8-1,8 mg për
cigare (Benowitz dhe bashkëp., 1983; Rosa dhe bashkëp., 1992) dhe varet nga
marka dhe madhësia e cigares. Afërsisht 1 mg i nikotinës mund të absorbohet me
pirjen e një cigareje të vetme (Barbieri dhe bashkëp.,1986). Nikotina është një
alkaloid shumë toksik, i cili vetëm 10 sekonda pas
inhalimit të tymit arrin në tru. Po ashtu, absorbohet shpejt nëpërmjet
traktit respirator, mukozës së gojës, lëkurës dhe është gjetur në çdo pjesë të
trupit si dhe në qumështin e nënës (Gandini dhe bashkëp., 1997). Rreth 80-90% e
nikotinës metabolizohet vetëm nëpërmjet mëlçisë, por gjithashtu metabolizohet
edhe nëpërmjet veshkave dhe mushkërive (Armitage dhe bashkëp., 1975).
Benzo[a]pireni - hynë në
grupin e hidrokarbureve aromatike policiklike dhe bën pjesë në grupin e
ndotësve të ambientit. Hidrokarburet aromatike policiklike kanë aftësi të
lidhen për molekulën e ADN-së (Koreda dhe bashkëp., 1978). Duhanxhinjtë që
konsumojnë 20 cigare brenda 8 orëve inhalojnë 0.0067-0.568 μg benzo[a]piren
(Kaiserman dhe Rickert, 1992). Benzo[a]pireni është një mutagjen dhe
kancerogjen i njohur (IARC, 1986). Metaboliti kancerogjenik
(8a-dihydroxi-9a,10a-epoxy-7,8,10-tetrahydro-benzo[a]pyrene) është derivat i
benzo[a]pirenit i cili i lidh në mënyrë të veçantë 2 amino-grupet e guanozinës
në molekulën e ADN-së. Ky ndryshim është i pariparueshëm dhe është burim i madh
i gjenotoksicitetit (Denissenko dhe bashkëp., 1996).
Akroleina - është një
aldehid reaktiv dhe mutagjenik. Gjendet në sasi 1000 herë me të madhe në tymin
e duhanit se hidrokarburet aromatike policiklike. Sasia e tij sillet rreth
10-500 μg për një cigare, kur lirohet nga tymi i duhanit reagon shpejt me
grupet tiole të proteinave duke formuar komponime karbonile. Ajo i jep tymit të
duhanit një erë të keqe, irituese dhe lotsjellëse. Akroleina kontribuon në paraqitjen
e kancerit të mushkërive për dy arsye: ndikon direkt në dëmtimin e ADN-ës dhe
inhibon riparimin e ADN-ës (Feng dhe bashkëp., 2006) .
Kadmiumi - është njëri
nga metalet e pranishme në tymin e duhanit, i cili, përveç duhanit, ndodhet
edhe në ujë, tokë dhe ushqim (Norman, 1977; Steassen dhe bashkëp., 1990).
Kadmiumi ndodhet në sasi prej 1.0-2.0 μg për cigare (Nandi dhe bashkëp., 1969),
ku 70% e kësaj sasie humbet nëpërmjet djegies, kurse 10% e kadmiumit që ndodhet
në cigare (0.1-0.2 μg) inhalohet (Schröeder dhe Balassa, 1961; Nandi dhe
bashkëp., 1969; Szadkowski dhe bashkëp., 1969).
Kotinina - është
metaboliti më i madh dhe më i rëndësishëm i nikotinës, dhe komponim shumë më
stabil se nikotina, gjysmëjeta e së cilës është 24 orë, ndërsa nikotina
gjysmëjetën e ka vetëm 2 orë. Kotinina përdoret si markër për zbulimin e
konsumuesve të freskët të duhanit (Issac dhe Rand, 1972; Davis dhe bashkëp.,
1991; Rosa dhe bashkëp., 1992), si dhe për përcaktimin e dozës së konsumuar
(Benowitz dhe bashkëp., 1983).
Arseniku - Sipas
Agjensionit Ndërkombëtar për Hulumtime në Kancer (IRAC), arseniku është
klasifikuar si kancerogjen human i lidhur për shumë kancere humane si: kancerin
e mushkërive, kancerin e lëkurës, kancerin e uretrës, mëlçisë, veshkave etj.
Konsumuesi i duhanit thith nga 0.8-24 μg për paketë të duhanit dhe rreth 40% e
tij deponohet në traktin respirator. Ky metal shkakton edhe toksicitet
neurologjik (Hernendez-Rosa, 2007). Po ashtu, ky metal prezent në duhan, mund
të shkaktojë edhe dëmtime të ADN mitokondriale duke atakuar funksionin oksidativ
të mitokondrive (Wam, 2007).
Formaldehidi - Është substancë gjenotoksike, e cila, kur
lidhet me ADN, formon lidhje kryqore proteinore me të, DPX
(DNA-Protein-Cross-Links). Mosriparimi i këtyre dëmeve shkakton formimin e
mutacioneve, respektivisht mutacione kromosomale dhe mikronukleus në qelizat
proliferative. Falë reaktivitetit të tij të madh, ai shkakton primarisht efekte
lokale gjenotoksike në vendin e kontaktit. Mikronukleusët janë një indikator
senzitiv për veprimin mutagjen të formaldehidit (Spait dhe bashkëp., 2006).
Dëmtimet
gjenetike të shkaktuara nga këta toksikant, mund të manifestohen me formimin e
mikronukleuseve.
Monoksidi i
azotit - është një radikal shumë i rëndësishëm
që lirohet nga tymi i duhanit i cili, në reaksione të ndryshme, krijon NO2, radikalet
perokside dhe radikalet e izoprenit. Tymi i duhanit përmban gjithashtu një numër
të madh të aldehideve, të cilat lirohen brenda minutës dhe shkaktojnë
katabolizmin e proteinave si dhe oksidimin e grupeve tiole të proteinave plazmatike.
Si rezultat i konsumimit aktiv të duhanit, përafërsisht 430 000 njerëz vdesin në
vit si dhe zvogëlohet jetëgjatësia për 15-25 vjet. Në një studim është
konstatuar se vetëm 42% e meshkujve që konsumojnë duhan arrijnë moshën 72
vjeçare, krahasuar me 78% prej joduhanxhinjve (WHO, 1997). Pirja e duhanit
është më e rrezikshme tani sesa 30 vjet më parë, sepse niveli më i ulët i
nikotinës dhe katranit, në shumicën e markave të cigareve, është shkaku që
njerëzit e inhalojnë shumë më fuqishëm e më thellë.
Tymi i duhanit
është shkaktar i stresit oksidativ (Stone dhe
Bermudes, 1986;
Chruch dhe Pryor,
1990). Konsumimi i duhanit ka efekt në potencialin reproduktiv. Studimet
epidemiologjike të popullatës kanë treguar se pjekuria reproduktive
(puberteti), si rezultat i konsumit të duhanit vonohet për dy muaj (Zenzes,
1995; Hughes dhe Brennan, 1996; Bolumar dhe bashkëp., 1996) si dhe zgjatët
mosha e menopauzës për dy vjet (Midgette dhe Baron, 1990).
Njerëzit që janë
të ekspozuar në tymin e dorës së dytë janë në rrezik, sepse tymi që lirohet me frymënxjerrje,
jo vetëm që përmban kontaminuesit e njëjtë të rrezikshëm që ndodhen në tymin e
inhaluar, por grimcat e tymit të ekspiruara jashtë janë më të vogla, kështu që
ato mund të kalojnë në distanca më të mëdha në mushkëritë e konsumuesve pasivë
të duhanit, duke shkaktuar dëmtime të mëdha.
Ende nuk ka të
dhëna mbi pragun e rrezikshmërisë së tymit të duhanit. Hulumtimet e kohës së
fundit mbi efektin e duhanit tregojnë edhe për rrezikun e dorës së tretë, sipas
të cilave tymi i duhanit lë mbetje të cilës ne i ekspozohemi pa vetëdije. Është
vërtetuar se këto mbetje përmbajnë metale të rënda dhe materie radioaktive, të
cilat kanë efekte toksike sidomos të fëmijët që janë kategoria me e ndjeshme
ndaj duhanit (Winicoff dhe bashkëp., 2009)
1.1. DUHANI DHE KANCERI
Kanceri është
aktualisht një ndër sëmundjet me të frikshme te njeriu. Kanceri i gojës prek me
shumë se 274 000 njerëz në mbarë botën çdo vit. Kjo frekuencë është e lidhur me
përdorimin e llojeve të ndryshme të duhanit e që është kontribuuesi më i madh i
vdekjeve kronike (Balachandar me bashkëp., 2008).
Sipas IARC,
konsumi i duhanit shkakton kancer të së paku tetë organeve në krahasim me
substancat tjera kancerogjen ose toksike. Këto organe janë studiuar për të
konstatuar lidhjen në mes konsumit të duhanit dhe efektit gjenotoksik të komponentëve
të tij. Organet me të ndjeshme ndaj komponentëve të duhanit dhe në të cilat
shkaktojnë kancer janë: goja, ezofagu, faringu/laringu, mushkëritë, pankreasi,
organet mieloide, ureteri dhe cerviksi (Marini dhe bashkëp., 2005).
Konsumi i
duhanit është shkaktar kryesor i kancerit të mushkërive të dy gjinitë. Është
konstatuar se 85-90% e individëve me kancer të mushkërive janë konsumues duhani
ose ish-konsumues duhani.
Konsumuesit e
duhanit janë 22 herë me të rrezikuar nga kanceri i mushkërive sesa jo-konsumuesit
e duhanit. Është konstatuar se individët të cilët ndërprenë konsumin e duhanit
në moshë mesatare e shmangin në masë të madhe rrezikun për kancer të mushkërive,
ndërsa ndërprerja e konsumit të duhanit para moshës mesatare shmangë 90% të çdo
rreziku që vjen si rezultat i konsumi të duhanit (Peto dhe bashkëp., 2000).
1.2. GJENOTOKSICITETI
Ndryshimet të
cilat paraqiten në strukturën dhe funksionin e materialit gjenetik, nën
veprimin e faktorëve të caktuar gjenotoksikë, quhen efekte gjenotoksike.
Substancat të cilat shkaktojnë mutacione gjenetike dhe kontribuojnë në
paraqitjen e kancerit quhen substanca gjenotoksike. Mutacionet paraqesin
ndërrime në materialin gjenetik, të cilat mund të jenë spontane dhe të
induktuara.
Mutacionet
spontane krijohen për shkak të gabimeve gjatë replikimit të ADN-së, jo
stabilitetit të lidhjeve kimike në molekulën e nukleotideve.
Mutacionet e
induktuara krijohen nën veprimin e faktorëve fizikë, kimikë dhe biologjikë të
cilët kanë efekt gjenotoksik. Nëse këta faktorë veprojnë drejtpërdrejt në
molekulën e ADN-së, duke e çrregulluar replikimin e saj, një veprim i tillë
quhet veprim direkt. Veprimi indirekt bazohet në faktin se këta faktorë në
formën fillestare janë joreaktivë, por më vonë kalojnë në formë reaktive dhe
gjenotoksike, duke dhënë metabolit gjenotoksik reaktiv, ose duke liruar
radikale të lira të cilat janë shumë reaktive (Müller, 1986).
Biomarkerët
citogjenetikë siç janë: aberracionet kromozomale (CA), shkëmbimi i kromatideve
motra (SCE) dhe mikronukleusi (MN), kanë gjetur përdorim të gjerë në studimin
gjithëpërfshirës të potencialit gjenotoksik të agjentëve të caktuar kimikë dhe
fizikë (Carere dhe bashkëp.,1999; Ishakawa dhe bashkëp., 2004).
Mikronukleusët e
formuar in vivo mund të ekzaminohen nga: limfocitet, qelizat epiteliale të
mukozës së gojës, të hundës dhe traktit urinar (Moore dhe bashkëp., 1993;
Surrales dhe bashkëp., 1996a, 1997; Albertini dhe bashkëp., 2000;
Kirsch-Volders dhe Fenech, 2001). Mikronukleus testi në qelizat epiteliale të
mukozës së gojës, që për herë të parë është punuar nga Stich dhe Rosin (1983),
është i rëndësishëm si një biomarkër citogjenetik. Mikronukleus testi në
qelizat epiteliale të mukozës së gojës është një metodë shumë efektive për
detektimin e aberracioneve kromozomale pasi
rreth 92% të rasteve të kancerit origjinojnë nga indet epiteliale (Tolbert dhe
bashkëp., 1992). Epiteli i hapësirës së gojës është një burim alternativ i
indeve që shërbejnë për monitorimin e ekspozimit human ndaj gjenotoksikantëve që merren përmes inhalimit të njerëzit
(Surreales, dhe bashkëp., 1997), për
arsye se ky ind paraqet kontaktin e parë në rrugën përmes së cilës merren
pollutantët, pra është ind target i intoksikimit nga pollutantët të cilët
merren përmes inhalimit siç është duhani.
Qelizat
epiteliale merren nga epiteli i gojës, i cili përbëhet nga katër shtresa:
shtresa bazale, gjembore, e mesme dhe sipërfaqësore. Epiteli i gojës e mirëmban
veten me një sistem të vazhdueshëm të ripërtëritjes, ku qelizat e reja
përtërihen me mitozë në shtresën bazale dhe prej aty migrojnë në shtresat
sipërfaqësore për të zëvendësuar qelizat e deskuamuara. Kështu, mukoza e gojës
është e ndërtuar nga popullacionet qelizore të pjekura pararendëse (Ten Cate dhe
bashkëp.,1998). Mikronukleusi është masë kromatine në citoplazmë dhe duket si
bërthamë e vogël.
Ekzistojnë dy
mekanizma të cilët ndikojnë në formimin e mikronukleusit në qelizat mitotike:
1 - Këputja e
kromozomeve
2 - Disfunksionimi
i aparatit mitotik
Mikronukleusët
mund të formohen nga kromozomet acentrikë, nga pjesë të kromozomeve, ose
kromozome të tëra, përkatësisht nga kromatidet e vonuara në anafazë e që mbesin
jashtë bërthamave bija në telofazë (Ford dhe bashkëp., 1988; Catallan dhe
bashkëp., 2000; Falck dhe bashkëp., 2002). Ngecja prapa e kromozomeve gjatë
lëvizjes drejt poleve Cenini (Cenini dhe bashkëp., 2002) e përshkruan në atë
mënyrë që kromatidet e vonuara kanë orientim bipolar. Bazuar në këtë mekanizëm
fundamental, disa mikronukleus kanë origjinë nga thyerja e urave anafazike
(Cornforth dhe Goodwin, 1991), të cilat janë formuar nga ri-aranzhimi i
kromozomeve, të cilat në qelizat binukleare interfazike formojnë urat
nukleoplazmike (U-NPL). Mikronukleusët mund të formohen edhe nga intereaksioni në
mes të metaleve dhe tubulines / kinezinez (Their dhe bashkëp., 2003).
Kriteret që
përdoren për identifikimin e mikronukleusëve në qelizat epiteliale të mukozës
së gojës (Titenko-Holand dhe bashkëp.,1998, Fenech dhe bashkëp., 2003) janë:
·
të jetë më i vogël se 1/3 e diametrit të
nukleusit kryesor
·
të jetë në fokus të njëjtë me bërthamën
·
të ketë ngjyrë, ndërtim dhe refrakcion
të njëjtë si bërthama
·
të ketë mbështjellës të lëmuar dhe formë
ovale apo të rrumbullakët
·
të jetë qartë i ndarë nga bërthama
Mikronukleus
testi në qelizat epiteliale sot ka një përdorim të gjerë si biomarkër i
efekteve gjenotoksike, që është rezultat i natyrës jo-invazive të kësaj metode
për biomonitorimin e popullatës njerëzore.
Mikronukleus
testi në krahasim me aberracionet kromozomale (CA), është më i thjeshtë, kërkon
përgatitje më të shkurtër dhe shpenzon më pak kohë. Mikronukleus testi është më
senzitiv sesa aberracionet kromozomale (CA), sepse të mikronukleus testi shumë
lehtë mund të analizohen mbi 1000 qeliza, përderisa te CA 100 ose edhe më pak
se 100 qeliza.
2. QËLLIMI I HULUMTIMIT
Qëllimi i këtij
hulumtimi është vlerësimi i efektit gjenotoksik i duhanit të njeriu, duke
analizuar frekuencën e mikronukleusit në qelizat epiteliale të hapësirës së
gojës, të individët e popullatës së regjionit të Gjakovës dhe të Prishtinës.
Zgjedhja jonë që
për hulumtim të përdorim qelizat epiteliale të mukozës së gojës te njeriu
bazohet në një mori përparësish:
·
izolimi i lehtë i qelizave epiteliale të
mukozës së gojës, si traget qeliza të efektit gjenotoksik
·
mundësia e lehtë e sigurimit të grupeve
të individëve për nga mosha dhe kohëzgjatja e konsumimit
·
intimiteti (lidhja e ngushtë) me duhanin
·
kostoja relativisht e lirë e sigurimit të
materialit të mjaftueshëm për hulumtim.
Parametri i
hulumtuar, frekuenca e mikronukleusit në qelizat epiteliale të mukozës së
gojës, është njëri nga testet citogjenetike më të preferuara për vlerësimin e efektit
gjenotoksik të duhanit .
Frekuenca e
lartë eventuale e mikronukleusit në qelizat epiteliale të mukozës së gojës (si
qeliza tragete), do të tregonte për efektin gjenotoksik të duhanit në shëndetin
e njerëzve.
3. MATERIALI DHE METODAT
3. 1. MATERIALI
Hulumtimet janë
bërë te 40 individë në regjionet e Gjakovës dhe Prishtinës 19 joduhanxhinj dhe
21 duhanxhinj .
Të gjithë
kandidatëve të hulumtuar u është dhënë paraprakisht të plotësohet një pyetësor,
për të marrë të dhëna të mjaftueshme personale si: mosha e individëve, statuti
dhe kohëzgjatja e konsumimit të duhanit, numri i cigareve të konsumuara brenda ditës.
Personat e
grupit kontroll janë përshtatur me personat e grupit të analizuar sipas moshës
dhe gjinisë.
3.2. METODAT
3.2.1. ANALIZA E MIKRONUKLEUSIT
Koleksioni i qelizave
dhe përgatitja e preparateve citologjike është bërë sipas procedurës së
përshkruar nga Titenko-Holand (Titenko –Holand dhe bashkëp., 1994), por e
modifikuar.
Nga çdo individ,
pas shpëlarjes së gojës me ujë, qelizat epiteliale të hapësirës së gojës janë
kolektuar në mënyrë gjentile me citobrush për 30 sekonda, pastaj citobrusha
është zhytur në 5 ml solucion kripe (0.9 % NaCl) të bartur paraprakisht në
epruvetë sterile. Mostrat janë sjellë në laborator dhe i janë nënshtruar
procedurës së mëtutjeshme:
Së pari është
bërë centrifugimi për 10 minuta në 1200
rpm, pastaj është dekantuar supernatanti dhe qelizat i janë nënshtruar fiksimit
në 5 ml fiksativ (metanol: acid acetik raporti 3:1) për 20 minuta. Pas
fiksimit, mostrat janë centrifuguar për 10 minuta në 1200 rpm. Pas dekantimit
të supernatantit fundërrinës së qelizave i është shtuar 500 μl fiksativ të
freskët. Nga dy sllajde janë përgatitur për çdo individ . Pas tharjes në
temperaturë të dhomës për dy-tri orë, sllajdet ngjyrosen me May-Grunwald–Gimsa
sipas protokollit standard: së pari ngjyrosen me May-Grunwald për 2-3 minuta,
pastaj shpërlahen me ujë të distiluar dhe kundër ngjyrosen me Gimza 10% të
zbutur në pufer fosfat (pH=6.4), për 10 minuta. Shpëlarja e preparateve është
bërë me ujë të distiluar. Nga preparatet e përgatitura në këtë mënyrë janë
numëruar nga 2000 qeliza epiteliale të hapësirës së gojës për çdo individ, janë
analizuar në mikroskopin e tipit Leica në zmadhim 1000X, ndërsa identifikimi
dhe numërimi i mikronukleusave është bërë sipas kritereve të përcaktuara nga
Fenech dhe Titenko-Holand (Fenech dhe bashkëp., 2003; Titenko-Holand dhe
bashkëp., 1998).
3.2.2. PËRPUNIMI STATISTIKOR I TË DHËNAVE
Rezultatet
e këtij punimi janë shprehur si vlera mesatare (X) dhe ± devijim standard (DS).
Përpunimi statistikor i të dhënave është realizuar me kompjuter, duke përdorur
programin për përpunimin statistikor të të dhënave Sigma STAT, versioni 3.1
4. REZULTATET
Rezultatet tona të hulumtimit të efektit gjenotoksik
të duhanit te njeriu janë paraqitur në tabelat 1, 2, 3 dhe 4; figurën 1 dhe
fotot 1, 2, 3, 4.
Tabela 1.
Frekuenca e MN në 2000 qeliza epiteliale të hapësirës së gojës te duhanxhinjtë
Numri
|
Nr. i cigareve
|
Koha
|
Frekuenca
|
||||
rendor i
|
Mosha
|
Gjinia
|
të
|
E
|
dx
|
dx²
|
|
individeve
|
konsumuara
|
(vite)
|
MN
|
||||
I
|
32
|
M
|
20
|
12
|
4
|
1.2
|
1.44
|
II
|
48
|
M
|
40
|
25
|
9
|
-3.8
|
14.44
|
III
|
41
|
M
|
40
|
20
|
2
|
3.2
|
10.24
|
IV
|
35
|
M
|
20
|
18
|
7
|
-1.8
|
3.24
|
V
|
26
|
M
|
40
|
10
|
8
|
-2.8
|
7.84
|
VI
|
24
|
M
|
60
|
24
|
6
|
-0.8
|
0.64
|
VII
|
25
|
M
|
20
|
10
|
7
|
-1.8
|
3.24
|
VIII
|
32
|
M
|
20
|
4
|
6
|
-0.8
|
0.64
|
IX
|
30
|
M
|
20
|
7
|
7
|
-1.8
|
3.24
|
X
|
21
|
M
|
20
|
2
|
5
|
0.2
|
0.04
|
XI
|
38
|
M
|
20
|
10
|
3
|
2.2
|
4.84
|
XII
|
22
|
M
|
20
|
3
|
5
|
0.2
|
0.04
|
XIII
|
24
|
M
|
30
|
10
|
3
|
2.2
|
4.84
|
XIV
|
50
|
M
|
20
|
1
|
7
|
-1.8
|
3.24
|
XV
|
26
|
M
|
20
|
6
|
4
|
1.2
|
1.44
|
XVI
|
23
|
M
|
20
|
6
|
3
|
2.2
|
4.84
|
XVII
|
54
|
M
|
20
|
15
|
7
|
-1.8
|
3.24
|
XVIII
|
53
|
M
|
20
|
30
|
6
|
-0.8
|
0.64
|
XIX
|
45
|
M
|
20
|
15
|
6
|
-0.8
|
0.64
|
XX
|
22
|
M
|
20
|
8
|
3
|
2.2
|
4.84
|
XXI
|
26
|
M
|
20
|
1
|
2
|
3.2
|
10.24
|
Mesatarja
|
33.1
|
25.2
|
11.2
|
5.2
|
∑dx²=83.84
|
Tabela 2.
Frekuenca e MN në 2000 qeliza epiteliale të hapësirës së gojës joduhanxhinjtë
Numri
|
Nr. i cigareve
|
Koha
|
Frekuenca
|
||||
rendor i
|
Mosha
|
Gjinia
|
të
|
E
|
Dx
|
dx²
|
|
individëve
|
konsumuara
|
(vite)
|
MN
|
||||
I
|
48
|
M
|
0
|
0
|
1
|
0.7
|
0.49
|
II
|
24
|
M
|
0
|
0
|
0
|
1.7
|
2.89
|
III
|
26
|
M
|
0
|
0
|
2
|
-0.3
|
0.09
|
IV
|
30
|
M
|
0
|
0
|
2
|
-0.3
|
0.09
|
V
|
41
|
M
|
0
|
0
|
3
|
-1.3
|
1.69
|
VI
|
30
|
M
|
0
|
0
|
0
|
1.7
|
2.89
|
VII
|
50
|
M
|
0
|
0
|
2
|
-0.3
|
0.09
|
VIII
|
25
|
M
|
0
|
0
|
0
|
1.7
|
2.89
|
IX
|
38
|
M
|
0
|
0
|
1
|
0.7
|
0.49
|
X
|
18
|
M
|
0
|
0
|
0
|
1.7
|
2.89
|
XI
|
40
|
M
|
0
|
0
|
3
|
-1.3
|
1.69
|
XII
|
26
|
M
|
0
|
0
|
1
|
0.7
|
0.49
|
XIII
|
29
|
M
|
0
|
0
|
3
|
-1.3
|
1.69
|
XIV
|
24
|
M
|
0
|
0
|
2
|
-0.3
|
0.09
|
XV
|
55
|
M
|
0
|
0
|
4
|
-2.3
|
5.29
|
XVI
|
58
|
M
|
0
|
0
|
4
|
-2.3
|
5.29
|
XVII
|
21
|
M
|
0
|
0
|
1
|
0.7
|
0.49
|
XVIII
|
40
|
M
|
0
|
0
|
2
|
-0.3
|
0.09
|
XIX
|
44
|
M
|
0
|
0
|
3
|
-1.3
|
1.69
|
Mesatarja
|
35.1
|
0
|
0
|
1.7
|
∑dx²=31.31
|
Në bazë të rezultateve të paraqitura në tabelat 1, 2
dhe 3 shihet se te grupi i duhanxhinjve janë analizuar 21 individë me moshë
mesatare 33.1±11.0 (shtrirja 21-54); ndërsa të grupi kontroll janë analizuar 19
individë me moshë mesatare 35.1±11.9 (shtrirje 18-58 ).
Mesatarja
e numrit të cigareve të konsumuara brenda ditës është 25.2±10.7
(shtrirja
20-60) si dhe mesatarja e viteve të konsumimit të duhanit te individët që
konsumojnë duhan është 11.2±8.24 (shtrirja 1-30); Mesatarja e frekuencës se
mikronukleuseve të grupi i individëve që konsumojnë duhan është 5.2±2.0
(shtrirja 2-9); ndërsa të grupi kontroll është 1.7±1.3
(shtrirja
0-4).
Tabela 3.
Frekuenca e MN në 2000 qeliza epiteliale të hapësirës së gojës te duhanxhinjtë
dhe joduhanxhinjtë
I
|
II
|
||
Duhanxhinjtë
|
Joduhanxhinjtë
|
Sinjifikanca
|
|
Mosha
|
33.1±11.0
|
35.1±11.9
|
|
(21)
|
(19)
|
||
Shtrirja
|
21 - 54
|
18 - 58
|
|
Nr. i cigareve
|
25.2±10.7
|
I :II
|
|
të konsumuara
|
(21)
|
0
|
|
Shtrirja
|
20 - 60
|
p<0.001
|
|
Kohëzgjatja e
|
11.2±8.24
|
||
konsumit të duhanit
|
(21)
|
0
|
|
Shtrirja
|
1 - 30
|
||
Frekuenca e
|
5.2±2.0
|
1.7±1.3
|
|
mikronukleusit
|
(21)
|
(19)
|
|
Shtrirja
|
2 - 9
|
0 - 4
|
Vërejtje:Rezultatet janë shprehur si vlera mesatare aritmetikore X dhe
devijim standard DS; ±. NS= nuk është sinjifikant.
Siç po
shihet nga tabela 3 është konstatuar frekuencë e lartë në shkallë sinjifikante
(p<0.001) e mikronukleusit në qelizat epiteliale të hapësirës së gojës të
duhanxhinjtë (5.2±2.0) krahasuar me joduhanxhinjtë (1.7±1.3)
Tabela 4. Koeficienti i korrelacionit në mes të moshës, kohëzgjatjes së konsumimit
të duhanit, numrit të cigareve dhe frekuencës së mikronukleusit.
Parametrat
|
Koeficienti i korrelacionit ( r )
|
Sinjifikanca ( p< )
|
Mosha/Frek. e
MN të duhanxhinjtë
|
r = 0.413
|
NS
|
Kohëzgjatja e
konsumit të duhanit/Frek. e MN të duhanxhinjtë
|
r = 0.295
|
NS
|
Nr. i cigareve
të konsum.brenda ditës/ Frek. e MN të gr. i ekspoz.(totali) duhanxhinjtë
|
r = 0.329
|
NS
|
Mosha / Frek. e
MN të duhanxhinjtë dhe jo- duhanxhinjtë
|
r = 0. 321
|
p <0.04
|
Siç shihet nga
tabela 4 është konstatuar korrelacion pozitiv, por jo në shkallë sinjifikante,
në mes të moshës/ frekuencës së mikronukleusit të duhanxhinjtë (r=0.413); kohëzgjatjes
së konsumimit të duhanit/frekuencës së mikronukleusit (r=0.295); numrit të
cigareve të konsumuara brenda ditës/frekuencës së mikronukleusit (r=0.329) si
dhe është konstatuar korrelacion pozitiv (r=0.321) në shkallë sinjifikante
(p<0.04) në mes të moshës/frekuencës së mikronukleusit të duhanxhinjtë dhe joduhanxhinjtë
si një grup.
5. DISKUTIMI
Frekuenca e
lartë në shkallë sinjifikante (p<0.001) e mikronukleusit, në qelizat epiteliale
të hapësirës së gojës të duhanxhinjtë, krahasuar me joduhanxhinjtë në
hulumtimet tona, është në harmoni me rezultatet e Suhas (Suhas dhe bashkëp.,
2004), i cili gjatë hulumtimeve të efektit gjenotoksik të tymit të duhanit te
50 individë në Indi, të cilët kanë qëndruar në ambiente ku konsumohet duhani
(25 prej tyre duhanxhinj dhe 25 joduhanxhinj si grup kontroll), ka konstatuar
frekuencë të lartë në shkallë sinjifikante (p<0.01), të mikronukleusit në
qelizat epiteliale të hapësirës së gojës krahasuar me kontrollin.
Rezultatet tona
po ashtu janë në harmoni me rezultatet e Bonass-it (Bonassi dhe bashkëp.,
2003), i cili ka konstatuar frekuencë të lartë të mikronukleusit në limfocitet
e gjakut periferik të duhanxhinjtë aktivë dhe joaktivë.
Rezultate të
ngjashme, sa i përket efektit gjenotoksik të duhanit, ka konstatuar edhe
Piyathilake më 1995. Ky autor ka konstatuar rritje në shkallë sinjifikante të
frekuencës së mikronukleusit në qelizat epiteliale të hapësirës së gojës të
konsumuesit e duhanit, dhe deficiencë intracelulare të vitaminave B12
dhe C krahasuar me kontrollin.
Sarto dhe bashkëp.,
(1987) po ashtu, kanë konstatuar frekuencë të lartë të qelizave epiteliale me
mikronukleus të duhanxhinjtë krahasuar me ata joduhanxhinj.
Rezultatet tona
janë po ashtu në harmoni edhe me rezultatet e Letaj (Letaj dhe bashkëp., 2008),
i cili po ashtu ka konstatuar frekuencë të lartë (4.1±2.9), në shkallë sinjifikante
(p<0.01) të mikronukleusit në qelizat epiteliale të hapësirës së gojës të
duhanxhinjtë krahasuar me grupin kontroll (0.87±1.1). Po ashtu, studimet e
Balachandar dhe bashkëp., (2007) kanë konstatuar frekuencë të lartë të
mikronuklesit në shkallë sinjifikante (p<0.01) në qelizat epiteliale të
gojës dhe në limfocitet e gjakut periferik te individët duhanxhinj në krahasim
me joduhanxhinj.
Konstatimi jonë
i frekuencës së lartë në shkallë sinjifikante (p<0.001) të MN në qelizat
epiteliale të hapësirës së gojës të duhanxhinjtë, krahasuar me joduhanxhinjtë e
grupit kontroll, po ashtu është në harmoni me Pitarque dhe bashkëp., 1997;
Çelik dhe bashkëp., 2003; Benites dhe bashkëp., 2006, etj. të cilët po ashtu
kanë konstatuar frekuencë të lartë në shkallë sinjifikante të mikronukleusit në
qelizat epiteliale te duhanxhinjtë krahasuar me joduhanxhinjtë
Mekanizmat biokimikë
dhe molekularë të dëmtimit të ADN mund të sqarohen me rritjen e metaboliteve
bazalë dhe radikaleve të lira (Karparzak, 1995), siç janë llojet reaktive të
oksigjenit (Reactive
Oxygen species, ROS).
Radikalet e
oksigjenit si dhe grupet e tjera reaktive krijohen gjatë metabolizmit aerob dhe
ekspozimit të organizmit në toksikantë të ndryshëm me origjinë natyrore dhe
sintetike (Davis, 2000). Si shkak i prishjes së balancit pro-oksidant/anti-oksidant
shkaktohet stresi oksidativ (Fraga dhe bashkëp., 1996). Akumulimi i stresit
oksidativ indukton dëmtime të ADN në mitokondrie dhe bërthamë (Ames dhe
bashkëp., 1994; Ballinger dhe bashkëp., 1996).
ROS (O2-, H2O2,
1O2) nuk veprojnë drejtëpërdrejtë në ADN, por me metale
formojnë komponime reaktive (Imlay dhe bashkëp., 1988) të cilat shkaktojnë
stres oksidativ të lipoideve dhe të proteinave strukturale ADN të cilat
involvohen në ndërrimin e bazave të nukleotideve. Niveli i dëmtimeve oksidative
të ADN në inde të ndryshme, te njeriu dhe të modelet e ndryshme, varet edhe nga
shkalla e ekspozimit të organizmit me substanca gjenotoksike (Marnett, 2000).
Sipas Johnson-it (Johnson dhe bashkëp., 1996) tentimet e riparimit të ADN të
dëmtuar përfundojnë me mutacione ose apoptozë. Mutacionet, nëpërmjet gjenomit
përcillen në gjeneratat e mëvonshme të qelizave (Murray, 1992).
6. KONKLUZAT
Në bazë të
rezultateve të punës sonë lidhur me efektin gjenotoksik të duhanit në qelizat
epiteliale të hapësirës së gojës është konstatuar:
·
Frekuencë e lartë në shkallë
sinjifikante (p<0.001) e mikronukleuseve në qelizat epiteliale të hapësirës
së gojës të grupi i duhanxhinjve krahasuar me grupin e joduhanxhinjve.
·
Korrelacion në shkallë sinjifikante
(p<0.04) në mes të moshës / frekuencës së mikronukleusit të duhanxhinjtë dhe
joduhanxhinjtë si një grup
·
Në bazë të këtij hulumtimi dhe
literaturës së shfrytëzuar edhe një herë u konstatua për efektin e dëmshëm të
duhanit, përkatësisht komponentëve të tij në gametogjenezë , funksionim të
gjeneve , si dhe në paraqitjen e ndërrimeve në strukturën e ADN-së që rezulton
me kancer të shumë organeve të njeriu duke marr parasysh konsumuesit aktiv
,pasiv (dorës së dytë) si dhe ata të dorës se tretë ndaj duhanit.
7. LITERATURA
- Ames, B.N., Motchnik,P.A., Fraga, C.G., et
al. (1994): Antioxidant prevention of birth defects and cancer. In
Mattison, D.R. and Olshan, A. (eds), Male-mediated Developmental
Toxicology.Plenum
- Bonassi, S., Neri, M.,
Lando, C., Ceppi, M., Lin, Y., Chang, W.,
- Balachandar, V., Lakshmankumar, B., Suresh, K., Manikantan,P.,
Sangeetha,R., Mohanadevi, S., sasikala,K.,
(2008): Cytogenetic damage in Khaini users of Tamilnadu ,
- Benites, C., Amado, L., Vianna, R. and Martino-Roth, R., (2006): Micronucleus Test on gas station attendants; Genet. Mol. Res. 5 (1): 45-54 March 9, 2006.
- Berstein, L.M. ,. Tsyrlina, E.V., Poroshina, T.E., Levina, V.V., Vasilyev, D.A.
Kovalenko
I.G., Semiglazov, V.F., Genotoxic factors associated with
the
development
of receptor-neGative breast cancer: potential role of the phenomenon
of switchinG of estroGen effects. Exp
Oncol (2006), 28, 1, 64–69
- Carere, A., Antoccia, A., Cimini, D., Crebelli, R., Degrassi, F., Leopordi, P., Marcon, F., Sgura, A., Tanzarella, C. and Zijno, A. (1999): Analysis of chromosome loss and non-disjunction in cytocinesis- blocked lymphocytes of 24 male subjects. Carcinogenesis vol. 14 no. pp. 491-496.
- Cimini,
D., Fioravati, D, salmon, E. D.,and degrassi, F. (2002): Merotelic
kinetochore orientation versuschromosome
mono-orientation in the origin of
lagging chromosomes in human primary cells. J
Cell Sci., 115, 507-515.
8.
Catalan, F., Falc, G. C. –M.,
Norppa, H. (2000): The X chromosome frequently lags behind in female
lymphocytes anaphase. Am. J. Hum. Genet. 66, 687-691.
- Çelik,
A., Çavaş, T., and Ergene-Gözükara,
S. (2003): Cytogenetic biomonitoring in petrol station
attendants:micronucleus test inexfoliated buccal cells. Mutagenesis vol.
18 no. 5 pp. 417-421.
10. Conforth, M. N. and Goodwin, E. H. (1991): Tranmission of
radiation-induced acentric chromosomal fragments to micronuclei in normal human
fibroblasts. Radiat. Res., 126, 210-217.
- Davis, R.A., Stiles, M.F., deBethyzi, J.D. and Reynolds, J.H. (1991) Dietary nicotine: a source of urinary cotinine . Food. Chem. Toxicol., 29, 821-827.
- Davis, K. J. A. (2000): Oxidative Stress, Antioxidant Defenses, and damage removal, Repair, and Replacement Systems. IUBMB Life, 50: 279-289.
- Dennisenko, M.F., Poa, A., Tang, M. and Pfeirfer, G.P. (1996) Preferential formation of benzol(a)pyreni adduct at lung cancer mutational hotspots in p53. Science, 274, 430-432.
14. Falck, G. C-M., Catalan, J. and Norppa, H. (2002): nature of anaphase
laggards and micronuclei in female Cytocinesis-blocked lymphocytes.
Mutagenesis, 17, 111-117.
15. Fenech, M., Chang, W. P., Kirsch-Volders, M., Holand, N., Bonassi, S,
Zeiger, E. (2003): HUMN project: detailed description of the scoring criteria
for the cytokinesis-block micronucleus assay using isolated human lymphocyte
cultures. Mutation Res. 534, 65-75.
- Ford, J. MH. And Corell. (1992): Chromosomes errors at mitotic anaphase. Genome, 35, 702-705
- Feng, Zh., Hu, W., Hu,Y., and Moon –shong Tang : Acrolein is a major cigarette-related lung cancer agent :Preferential binding at p53 mutational hotspots and inhibition of DNA repair . Panas ,2006,vol 103,15404-15409,no 42.
- Fraga, C.G., Motchik, P.A., Wyrobek, A.J., et al. (1996) Smoking and low antioxidant levels increase oxidative damave to sperm DNA. Mutat. Res., 35, 199-203.
- Finney Rutten, J. F.L., Augustson, M
.E., Moser, P. R., Ellen Burke
Beckjord, B.E., Hesse, W.B.,(2008). Smoking knowledge and behavior
in the
Sociodemographic, smoking status, and
geographic patterns. Nicotine & Tobacco
- Gandini, L., lambardo, F., Lenzi, A. et al.(1997). The in vitro effects of nikotine and cotinine on sperm motility. Hum. Reprod.12, 727-733.
- Gabriel, E. H., Crott, W. J., Ghandour, H., Dallal, E. G., Choi, W .S., Keyes, K. M., Jang, H., Liu , Zh., Nadeau, M., Johnston , A., Mager, D., and Mason,B.J (2006). Chronic cigarette smoking is associated with diminished folate status ,altered folate from distribution ,and increased genetic damage in the buccal mucosa of healthy adults ; Am J Clin Nutr 2006 ;83 :835 -41 .
- Hernandez-Rosa,
E., Davidson, M.M. and Hei, T. K. (2007): Arsenic neurotoxicity, a review; Hum. Exp. Toxicology, 2007,
26:823-832.
- Hoffmann,D and Hoffmann,
- Hofhuis, W., Jongste de C.J., Merkus,P.J.F.M.,(2003): Adverse health effects of prenatal and postnatal tobacco smoke exposure on children. Arch Dis Child 2003;88:1086-1090.
25. Imlay, J.A. and Linn, S.
(1988): DNA damage and oxygen radical toxicity.
Science 240.
26.
Isaac, P.F. and Rand , M.J.(1972) Cigarette
smoking in plasma levels of
nicotine. Nature, 236, 308-310.
27. Ishikawa, H., Yamamoto, H., Tian, Y., Kawano., Yamauchi , T.,
Yakoyama, K
(2004): Evidence of association of the CYP2E1
genetic polymorphism with
micronuclei frequency in human peripheral
bllod. Mutation Resech, 546. 45-53
28. Johnson, T.M., Yu, Z.X.,
Ferrans, V.J., Lowenstain, R.A. and Finkel, T.
(1996): Reactive oxygen
species are downstream mediators of p53-dependent
apoptosis. Proc. Natl Acad. Sci. USA, 93,
11848-11852.
29. Kasparzak, K.S. (1995): Possible role of
oxidative damage in metal induced
carcinogenesis.
Cancer Invest. 13, 411-430.
30. Kaiserman, M.J., and Rickert, W.S. (1992)
Carcinogens in tobacco smoke.
Benzo(a)pyrene from Canadian cigarettes and cigarette tobacco. Am. J.
Public
Health, 82, 1023-1024.
31. Lam.L.W., Lam.S., Chari.R.,
Lonergan.M.K., Ng Raymond., MacAulay.C:
Effect
of active smoking on the human bronchial epithelium transcriptone.
(2007) BMC Genomics, volume 8 ,page 29.
32.
Letaj. K., Elezaj,I. , Kurteshi,K., and
Selimi,Q., Frequency of micronuclei in
epithelial buccal cells of ssmokers.(2008)
33. Müller, L. (1986): Consequences of cadmium toxicity in
rat hepatocytes
Mitochondrial
disfunction and lipid peroxidation. Toxicology. 40: 285-92
34. Marnett, L.J.(2000): Oxiradicals and DNA demave
.Carcinogenesis vol.21
no.3 pp. 361-370
35. Murray, A. W. (1992):
Ceative blocks: cell-cycle checkpoints and feedback
controls. Nature (London )
359, 599-604.
36.
Nandi, M., Slone, D., Jick, H. and
Shapiro, S. (1969) Cadmium content in
cigarettes. Lancet, ii, 1329-1330.
37.
Norman , V.
(1977) An overview of the vapor phase
semi-volatile and non-
volatile components in cigarette smoke. Recent. Adv. Tobacco Sci., 3,
28-58.
38. Pitarque, M, Carbonell, E., Lapena,
N., Marsa, M., Torres, M., Creus, A.,
Xamena, N., and Marcos, R.( 1996): No increse in micronuclei frequency
in
cultured bllok lyphocytes from a grup of fillin ststion
attendnts. Mutat. Res.
367, 161-167.
39. Piyathilake, C.J., Macaluso, M., Hine, R. J., Vinter, D.W., Richards,
E.W. and
Krumdieck,
C.L.(1995):Cigarette Smoking, Intracellular Vitamin Deficiency, and
Occurrence of Micronuclei in
Epithelial Cells of the Buccal Mucosa.Cancer
epidemiology,
Biomarkers & Prevention Vol. 4. 751-758.
40. Palma, S., Cornetta,T.,
Padua,L., Cozzi,R., Appolloni,M., Ievoli,E.,
Testa,A.,(2007).Influence of
glutathione S- transferase polymorphisms on
genotoxic effects induced by
tobacco smoke. Mutat Res .2007 sep
1;633(1):1-
12.Epub 2007 Jun 2.
41. Proia,
K. N., Paszkiewicz, G. M., Sullivan, M. A., Franke, G. F. and Pauly, J.,
(2006): Smoking and smokeless tobacco-associated human buccal cell
mutations
and
their associstion with oral cancer-A revieë; Biomrkers&Prevetion, Vol. 15,
1061-1077.
42. Peto,R.,
Darby,S., Deo,H., Silcocks,P., Whitley., Doll,R, (2000). Smoking,
smoking cessation and lung cancer in
the UK
since 1950:combination of national
statistics with two case-control
studies. BMJ 2000;321:323-329.
43. Rosa, M., Pacifici, R., Altieri, I et
al. (1992) How the steady-state cotinine
concetration in cigarette smokers is
directly related to nikotine intake.
Pharmacol. Epidemiol. Drug Util.,52,
324-329.
44.
Schröeder, H.A. and Balassa, J.J.(1961) Abnormal trace metals in man:
kadmium. J.Chronic. Dis., 14, 236-239.
45. Staessen, J., Yeoman, W.B., Fletcher,
A.E. et al. (1990) Blood kadmium in
46.
Suhas, S., Ganapathy, K.S., Gayatridevi and Ramesh C. (2004):Application of
the micronucleus test to exfoliated
epithelial ncells from the oral cavity of
beedi smokers, a high-risk group nfor
oral cancer, Mutation Research? Genetic
Toxicology and Environmental Mutagenesis,
Vol. 561, pages 15-21.
47.
Surrales, J. and Natarajan, A. T. (1997): Human lymphocytes micronucleus
assay in Europe .
An international survey. Mutat. Res. 392, 165-174.
48. Szadkovwski, D., Schulze,
H., Shaller, K.L. and Lhnert, G.(1969) Ecological
significance of heavy
metal content in cigarettes: assay of lead, kadmium and
nickel and analysis of
gas phase and particle phase and in tobaco. Adv. Hyg.
Bacteriol., 153, 1-5.
49.
Smith, C. J., Perfetti, T. A., Garg ,R., and Hansch, C .(2003): IARC
carcinogens reported in cigarette
mainstram smoke nand their calculated log P
values. Food Chem.Toxicol.. 41,807-817.
50.
Ten Cate, A.R., Ten Cate, R., and Coperad E. (1998): Oral Hystology:
Development, Structure and Funcion.
Mosby-Year Book, St Louis , MO.
51. Their, R., Boncker, D., Stoiber, T.,
Bohhm, K. J., Wang, M., Unger, E., Bolt,
H. M. and Degen, G. (2003): Interaction of metal salts with
cytiskeletal motor
protein systems. Toxicology Letters.Volumes
140-141, pages 75-81.
52.
Titenko-Holand, N,, Moore
L.E., Smith M.T.; (1994): Measurement and
characterization
of mikronuclei in exfoliated human cells by flurescence in
situ hybridization with a centromeric prob. Mutat Res 312:39-50. Davis, K. J.
A. (2000): Oxidative Stress, Antioxidant Defenses, and damage
removal,
Repair, and Replacement Systems. IUBMB Life,
50: 279-289.
53. Titenko-Holand, N., Jacob, R., Shang,
N., Balaraman, A., Smith, M.(1998):
Micronuclei in lymphocytes and exfoliated buccal cells of
postmenopausal
women with dietary changes in folate. Mutation
Reserch 417: 101-114.
54.
Tolbert, P.E., Shy, C.M. and Allen, J.W. (1992): Micronuclei and ther nuclear
abnormalities in buccal smears: methods
and development. Mutat. Res ., 271,
69-77.
55. Sarto, F., Finotto, L.,
Giacomelli, D., Mazzotti, R., Tomanin and A. G. Levis
(1987): The micronucleus assay in exfoliated cells of the human buccal
mucosa;
Mutagenesis
2:11-17, 1987.
56. Spait, G. and
Schmid, O. (2007): Local genotoxic effects of formaldehyde in
humans measured by the MN test ëith exfoliated epithelial cells; Cancer Res.
2007, 67:2147-2145.*8.
57. Wan, X.and Ficker,
E. (2007): Arsenic Induced Mitochondrial DNA Damages
and
Altered mitochondrial Oxidative Function for Genotoxic Mechanisms in
mammalians
Cells; Cancer. Res. 2007, 67:5239-5247
58. Winickoff ,P .Jonathan., Friebely, J., Tanski,E. S., Sherrod, Ch., Matt,
E.Georg.,
Hovell, F. M., McMillen, C,R., (2009). Beliefs about the health effects of
“Thirdhand” smoke and home smoking
bans: Pediatrics vol.123 no.1 ,pp.e 74-e79.
statistics with two case-control
studies. BMJ 2000;321:323-329.
59. Zenses.T.M (2000): Smoking and
reproduction:gene damage to human
gametes and embryos; Human
Repruduction Update 2000, Vol. 6 No. 2 pp. 122- 131.
8. REZYME
Ky hulumtim
paraqet përpjekje për vlerësimin e efektit gjenotoksik të duhanit, përmes
analizës së incidencës së mikronukleusit në qelizat epiteliale të hapësirës së
gojës.
Hulumtimet janë
bërë te 40 individë në regjionin e Gjakovës dhe Prishtinës; 19 joduhanxhinj si
grup kontroll dhe 21 duhanxhinj si grup analize.
Koleksioni i
qelizave dhe përgatitja e preparateve citologjike është realizuar në ditën e
njëjtë, ndërsa analiza e frekuencës së MN në qelizat epiteliale është bërë
sipas kritereve të përcaktuara.
Pas shqyrtimit
të rezultateve të fituara të hulumtimit të efektit gjenotoksik të duhanit të
individët që konsumojnë duhan në regjionin e Prishtinës dhe Gjakovës është
konstatuar:
·
Frekuencë e lartë në shkallë
sinjifikante (p<0.001) e mikronukleuseve në qelizat epiteliale të hapësirës
së gojës te grupi i duhanxhinjve krahasuar me grupin e joduhanxhinjve.
·
Korrelacion në shkallë sinjifikante (r=0.321;
p<0.04) në mes të moshës dhe frekuencës së mikronukleusit të duhanxhinjtë
dhe joduhanxhinjtë si një grup.
·
Në bazë të këtij hulumtimi dhe
literaturës së shfrytëzuar edhe një herë u konstatua për efektin e dëmshëm të
duhanit, përkatësisht komponentëve të tij në gametogjenezë , funksionim të
gjeneve , si dhe në paraqitjen e ndërrimeve në strukturën e ADN-së që
rezultojnë me kancer te shumë organeve të njeriu ,duke marr parasysh
konsumuesit aktiv ,pasiv (dorës së dytë) si dhe ata të dorës se tretë ndaj
duhanit.
9. SUMMARY
This research represents
an effort to assess the genotoxic effect of tobacco, smoking through analysis
of the incidence of epithelial cells micronuclei in the mouth area.
Investigations were made
to 40 individuals in the region of Gjakova and Pristina; 19 smokers as control
group and 21 smokers as analysis group.
Collection of cells and preparation of cytological preparations was conducted in the same day, while analysis of MN frequency in cells was carried out according epithelial criteria.
Collection of cells and preparation of cytological preparations was conducted in the same day, while analysis of MN frequency in cells was carried out according epithelial criteria.
After reviewing the
research, results obtained on genotoxic effect of smoking in individuals
consume are found in the region of Pristina and Gjakova :
·
High frequency on significant degree (p <0,001) of the
micronuclei epithelial cells of the mouth area of smokers group compared with
non smokers.
·
Positive
significantly correlation (r=0.321; p<0.04) between the age and the
frequency of micronuclei, to smokers and non smokers as one group.
·
Based
on this research and the literature that was used we can conclude once again about the harmful effect of smoking, respectively their
components in gametogenes, genes functioning, as well as the on introduction of
changes to DNA structure that results in cancer , taking into account active
and passive (second hand) consumers and as well the third hand smoking.
BESIANA XUN QORRAJ, ka lindur me 03. 01.1981 në Deçan .Shkollën fillore e ka përfunduar në Carrabreg të ultë në Sh.F.
“Lidhja e Prizrenit”, ndërsa të mesmen e ka përfunduar në Deçan në Gjimnazin e
Përgjithshëm “Vëllezërit Frashëri “.
Në vitin akademik 1999 – 2000 regjistroi studimet
në FSHMN – Departamentin e Biologjisë në Prishtinë, drejtimi Biologji aplikative në Prishtinë,
të cilat i përfundojë në vitin 2004.
Në vitin
akademik 2006/07 regjistroi studimet post diplomike Master, po në FSHMN në
Departamentin e Biologjisë, drejtimi Biokimiko-Fiziologjik. Është magjistër e shkencave në FSHMN.
