“Traktati i tolerancës”/ Luan Rama, ish-ambasador i Shqipërisë në Francë dhe njohës i mirë i letërsisë franceze, flet për librin e Volter, sjellë në shqip nga “Saras”
Alda Bardhyli
Volteri nuk mundi ta shihte përfundimin e Revolucionit Francez, kur feja u nda nga shteti. Mësimi i Revolucionit ka qenë i jashtëzakonshëm dhe mbetet një nga fitoret e mëdha të botës së lirë e të qytetëruar. Atje ku shtetet sundojnë përmes fesë, liria është e cunguar, e privuar, e vrarë. Në librin “Traktati i tolerancës”, Volter përçon pikërisht këto ide… Pesimist mbi raportet që shfaqeshin midis fesë dhe shtetit, Europa e së ardhmes që ai parashikoi i ngjason Europës së sotme. Luan Rama, ish-ambasador në Paris, dhe njohës i mirë i botës letrare e filozofisë franceze, e ka lexuar herët Volterin. Disa muaj ai ndjeu nga afër tronditjen e Francës pas sulmeve në revistën satirike “Charlei and Hebddo”. Më poshtë, ai vjen në një intervistë për këtë libër, sjellë së fundmi në shqip nga botimet “Saras”.
Francezët i janë rikthyer Volterit, shkruante pak kohë më parë një media europiane. Në fakt “Traktati i tolerancës” ka qenë një ndër librat më të shitur këto kohë…
Është e vërtetë që me ngjarjet e “Charlie Hebdo” në Francë dhe me aktet e shumta të një terrorizmi ekstrem e integrist, Volteri (François-Marie Arouet, 1694-1778) është rikthyer jo vetëm në Francë por dhe në gjithë Europën, tashmë e kërcënuar seriozisht nga integrizmi islamik. Libri i tij është në stendat e para të librarive. Madje shprehjes “Unë jam Charlie” i është shtuar dhe “Je suis Voltaire!” (“Unë jam Volteri!”). Dhe është e kuptueshme. Volteri ishte nga të parët iluministë, i ndjekur nga Rousseau, (i konsideruar si një nga perkursorët e parë të Revolucionit Francez), që përmes një ngjarje të ndodhur në Toulouse në vitin 1762, ku turma amorfe dhe fanatike, e nxitur nga urrejtja fetare akuzon një baba për vrasjen e të birit që gjoja donte të konvertohej (por që ai thjesht ishte vetëvrarë), arriti të bëjë një akuzë të fortë politike e filozofike kundër fanatizmit dhe intolerancës fetare (Volteri këtu na bën të kujtojmë dhe Artur Miller me dramën e tij Shtrigat e Salemit, diçka kjo e përngjashme). Edhe pse “Lufta e Religjioneve” veçanërisht në jugun e Francës kishte mbaruar; edhe pse “Editi i Natntes” i mbretit Henri IV, në fundin e luftërave fetare (ku morën pjesë masivisht dhe stradiotët shqiptarë, mes të cilëve Merkur Bua, Meneshi, Muzaka, etj.) kishte vendosur më së fundi paqen mes protestantëve dhe katolikëve, duke lejuar lirinë e besimit dhe tolerancën mes besimeve, kjo urrejtje vazhdonte përsëri. Ishin teologët ata që e nxisnin këtë urrejtje. Kështu, kjo vepër e Volterit, kjo akuzë e fortë sociale e politike, gjeti vetveten në përgjigjen ndaj aktit terrorist të Parisit, por dhe gjithë akteve të fanatizmit fetar të këtyre dy dhjetëvjeçarëve të fundit dhe akteve që përjetojmë sot me ritin e kokave të prera në Irak e Siri dhe shkatërrimin e kulturave mijëvjeçare, ku një grup fanatikësh dhe teologësh të rremë të profetit kërkojnë krijimin e një rendi të ri botëror sipas dogmës së tyre.
Një traktat kundër fanatizmit apo një ese e mrekullueshme filozofike? Cili është ky libër?
“Traktati i tolerancës” apo “Traktati i tolerancës me rastin e vdekjes së Calas“, siç e ka shkruar titullin Volter në kohën e tij, është njëherësh dhe një traktat kundër fanatizmit por dhe një ese e mrekullueshme filozofike, të cilën ai e shkroi në vrullin e këtyre ngjarjeve tronditëse dhe pasi kishte botuar më parë ese të tjera të mrekullueshme si “Shkrime filozofike“, “Kandidi”, “Zadig”, “Fanatizmi ose Profeti Muhamet”…. Në Zadig, është njeriu që do të zbulojë të vërtetën, ta nxjerrë në dritë të vërtetën, ndërkohë që të tjerët duan ta errësojnë… është si të thuash vetë Volteri… Abedin Pashë Dino, Sami Frashëri, Hoxha Tahsin, e të tjerë që përkthyen Volterin, frymëzoheshin pikërisht nga këto mësime të Volterit, që liria e fesë t’i shërbente paqes dhe dashurisë mes njerëzve dhe jo që feja të ishte instrument i dhunës. Sigurisht, kjo ese e Volterit, më shumë një vepër luftarake se refleksion, e cila është në sistemin e teksteve shkollore të Europës, duhet të hyjë gjerësisht edhe në tekstet e shkollës shqiptare, pasi bashkë me disa tekste të tjera rreth tolerancës, përbëjnë boshtin e një edukimi qytetar. Kjo ese bëhet një referencë urgjente për të treguar se ku na çon fanatizmi dhe dogma fetare apo çdo fanatizëm kundër së drejtës njerëzore, së drejtës së fjalës, shtypit, kritikës. Thënia e Volterit se “unë nuk jam dakord me atë që thoni, por do luftoj që ju të mund ta shprehni mendimin tuaj” është bërë një thënie proverbiale për të gjithë njerëzit dhe në veçanti për liderët politikë e shpirtërorë. Sigurisht, në kohën e tij, ai e konsideronte islamin më pak të rrezikshëm se integristët kristianë, por po të ishte ende gjallë, ai do të zhgënjehej që furrat e druve ku digjeshin heretikët e Inkuizicionit, tashmë janë në vendet e Orientit ku dikur lulëzonte kultura e progresi shkencor. I përkthyer në arabisht, ky tekst do të ishte një mësim i vërtetë historik e aktual e do t’i bënte padyshim nder botës arabe. Volteri ishte i ndërgjegjshëm kur shtronte këtë çështje që siç shkruante ai “meriton vëmendjen e kohës sonë dhe të ardhmes…”.
Volteri kritikon qëndrimin që shteti ka mbajtur historikisht ndaj feve duke mos e ndarë lirinë sipas terreneve të duhura. A është devijuar sot ky raport?
Në esenë e tij, Volteri bën dhe një kujtesë historike rreth pasojave që fanatizmi fetar i ka sjellë njerëzimit. Ai na kujton grindjen dhe luftën e madhe midis dy teologëve të mëdhenj të kishës kristiane, mes peshkopit Aleksandër dhe murgut Arius, një grindje që për tre shekuj solli veç luftëra fetare. U desh të ndërhynte perandori Konstandin që të vendoste paqen dhe dogmën përfundimtare që kjo luftë të ndalonte. Por Volteri është dhe një pararendës i gazetarisë së “investigimit”, i zbulimit të faktit, i hetimit të ngjarjeve, çka u pasua më vonë me Emil Zola dhe thirrjen e tij “J’açuse!” (Akuzoj!), për “Çështjen Drejfys”), etj. Duke marrë shkas nga ngjarja ku turma, klerikët dhe gjyqtarët e Toulouse-s kërkuan linçimin e një familje të tërë (nga e cila mbeti gjallë veç gruaja e mjerë e Jean Calas) ai akuzoi drejtpërdrejt shtetin, gjykatësit e saj si dhe klerikët, të cilët i lanë rrugë dhe u bënë mbështetës të arbitraritetit, fanatizmit, krimit. Me esenë e tij mbi tolerancën, Volteri u pozicionua kundër fesë, madje dhe kundër mbretit. Në atë kohë (për kohën e tij në Europë thuhej “shekulli i Volterit”), ai ishte një nga iluministët më të mëdhenj krahas Descartes, Rousseau, Bossuet, etj. Më parë, ai kishte botuar fshehurazi në Amsterdam veprën e tij të titulluar Zadig, një kritikë e ashpër kundër fanatizmit fetar dhe obskurantizmit, por u detyrua të deklarojë se ajo nuk ishte vepra e tij. Vdekja e së dashurës së tij, zhgënjimi nga dashuria, frika ndaj ndëshkimit dhe burgimit në burgun e Bastille-s dhe ftesa e perandorit të Prusisë Josef II, e bënë që ai ta linte Francën dhe të shkonte në Berlin. Në letrat e tij, Perandori Josef i shkruante: “Vazhdoni Zotëri të ndriçoni botën! Pishtari i së vërtetës nuk mund të besohet më mirë sesa në dorën tuaj!…”. Ai do të kthehej në Francë 28 vite më vonë dhe kthimi i tij në Paris u prit me duartrokitjet e parisianëve. Ishte nga të parët që hyri në Panteonin francez që në vitin 1791, pas Mirabeau-së. Në fakt dhe ngjarje personale kanë ndikuar në akuzën e tij ndaj teologëve klerikalë të kohës. Kur një e dashur e tij aktore vdiq, prifti nuk pranoi ta varroste në varrezat e kishës, meqë aktoret konsideroheshin të shkishëruara. Kështu Volteri e varrosi në cep të qytetit, në një varr pa gur dhe pa emër. Por ai u revoltua akoma më shumë kur në të njëjtën kohë, në Angli, një aktore ishte varrosur në varrezat e Westminster Abbey, dhe në shkrimet e tij ai do t’i bënte himn tolerancës angleze, çka u konsiderua si një blasfelm nga kisha katolike franceze. Në fakt, Volteri nuk e arriti kohën e Revolucionit, kur feja u nda nga shteti. Mësimi i Revolucionit Francez ka qenë i jashtëzakonshëm dhe mbetet një nga fitoret e mëdha të botës së lirë e të qytetëruar. Atje ku shtetet sundojnë përmes fesë, liria është e cunguar, e privuar, e vrarë. Integrizmi i sotëm pikërisht këtë kërkon. Dhe kjo padyshim të çon drejt luftërash të reja. Ja pse gjithçka varet nga arsimimi, kultura, kujtesa historike, që inkuzicionet e çdo lloji e ngjyre të mos t’i rikthehen përsëri shoqërisë njerëzore, pra ato të mbeten si referenca për të ardhmen.
Në fakt, libri i Volterit duket si një orakull parashikimi mbi atë se çfarë do të ndodhte në të ardhmen ose atë që ndodh sot, ku segmente të caktuara në emër të fesë janë kthyer në një rrezik për shoqërinë…
Padyshim që libri i Volterit është një manifest i vërtetë i cili duhet të bëhet aktual në të gjithë botën dhe së pari në vendet ku integrizmi ka shpërthyer në mënyrë të frikshme. Volteri, si iluminist që ishte dhe që besonte te roli i fjalës, kulturës, artit në lartësimin shpirtëror të luftës, nuk mendoj se ai mund ta parashikonte krimin e sotëm që është nga më barbarët që mund të imagjinohet, kur në emër të fesë, dhe fëmijët vihen të presin kokat e të “pafeve”, siç ndodh me shtetin islamik në Irak. Volteri besonte te toleranca universale dhe shpresonte se ajo do të arrihej shumë shpejt: “Ky glob, – shkruan ai në ‘Traktatin e tolerancës’, – që është i vogël sa një pikë, vërtitet në hapësirë si planetët e tjerë. Ne jemi të humbur në këtë gjithësi të pamat. Dhe njeriu, është pak në gjithë këtë krijim…” – Dhe më tutje ai shton: “Nuk duhet art aq i madh apo një elokuencë e rafinuar për të provuar se kristianët duhet ta tolerojnë njëri-tjetrin. Por unë po shkoj më larg: ne duhet t’i shohim gjithë njerëzit si vëllezërit tanë. Si?… Vëllai im një turk? Një kinez? Një hebre? Një indokinez? Po, padyshim… a nuk jemi ne bij të një Ati?…”. Pra “Traktati i tolerancës” i Volterit ka një karakter universal dhe të gjithkohshëm. Të ngjan se ai është distancuar nga bota, duke e parë nga lart dhe duke shtruar pyetjen themelore e tragjike: Përse kaq gjak, përse kaq krime, përse duhet të vritemi, kur jemi pjella të së njëjtës tokë !… Dhe vërtet, çfarë i shtyn ata të rinj të shkatërrojnë varret e hebrenjve, myslimanëve, etj… Përse kjo urrejtje? Para pak kohësh, dëmtimi i një statuje të një martiri të ngjashëm si Jean Calas, dy shekuj e gjysmë më parë apo veç tre vjet pas ndëshkimit në të Calas në Toulouse, risolli jehonën e asaj historie të dhimbshme në Abbeville të Francës. Një ditë ishte gjetur një kryq i madh i dëmtuar dhe peshkopi e bëri aq problem sa turma dhe klerikët e gjetën një të pafajshëm për ta martirizuar La Barre. Dhe për më tepër, në dhomën e tij ishte gjetur libri i Volterit “Fjalori filozofik”!…
Toleranca nuk ka nxitur kurrë luftë civile kurse mostoleranca e ka mbuluar tokën me gjak. Gjykoni pra ndërmjet këtyre dy rivaliteteve: një nënë që pranon t’i therin të birin dhe asaj që e fal, por mjafton që ta lënë të gjallë! – shkruan Volter.
Shembulli i Volterit është domethënës dhe flet shumë, por shembuj të tillë kanë përshkuar historinë e njerëzimit. Por le të shohim ngjarjet e sotme: ka nëna integristësh që shfaqen në video që transmetohen nga TV Aljazeira, krah djemve të tyre para se ata të kryejnë vrasje masive përmes akteve vetëvrasëse… madje kemi parë dhe fëmijë që i çojnë me ndërgjegje drejt vdekjes në emër të martirit, apo vajza. Kjo është shprehja më e tmerrshme e indoktrinimit, pasi ata njerëz nuk lindin “vrasës:, ata bëhen të tillë në emër të një ideologjie të caktuar, në emër të një dogme apo “mësimi fetar” të deformuar, çka ka filluar tashmë të denoncohet nga disa intelektualë arabë, mjerisht veçse në diasporë, në vendet perëndimore. Dhe po të rishikojmë historitë, të gjitha luftërat civile janë nxitur nga intoleranca…
Shqipëria është një vend me një histori të trishtë në raport me fenë. Kam parasysh vitet e diktaturës, kur feja ishte e ndaluar. Kjo histori e jona në raport me besimin na ka bërë më tolerantë apo më intolerantë?
Sigurisht, në historinë shqiptare ka pasur dhe akte ekstreme të fanatizmit fetar, paçka se edhe pse një pjesë e shqiptarëve u islamizuan, ata i ruajtën ritet pagane apo kristiane, duke qenë kështu të dualizuar, në një kohë që identiteti i tyre lidhej me të qenët shqiptar. Këtë e dëshmojnë dhe shumë gjeografë, historianë, studiues e konsuj të ndryshëm që kanë udhëtuar në Shqipëri gjatë shekujve të fundit, për çka shkruaj dhe në librin tim Bujtës të largët. Një nga ato eksese kam pasur mundësi ta studioj në një nga arkivat e Kishës Lazariste në Paris dhe që tregonte konvertimin me forcë nga guvernatori otoman, gjer në shfarosje të tri fshatrave shqiptare në mesin e shekullit XVIII, të cilët pësuan një nga kalvaret më të tmerrshme të historisë së besimit. Ishte intoleranca ajo që i çoi drejt vdekjes. Ka qenë intoleranca, ajo që ka çuar drejt gjenocideve në Ballkan, siç ka ndodhur kundër boshnjakëve, kosovarëve, apo në fillim të shekullit XX ndaj armenëve. Ndërsa lidhur me fenë në kohën totalitare, krimet ndaj klerikëve kanë qenë monstruoze dhe sot ka një homazh unanim ndaj tyre, nga të gjitha kahet e besimeve në Shqipëri. Mendoj se kjo anë e dhimbshme e historisë sonë të re na ka bërë dhe duhet të na bëjë tolerantë. Intoleranca gjithnjë sjell intolerancë, luftë, shkatërrim dhe këtë duhet ta kenë parasysh dhe ata hoxhallarë edhe shqiptarë si në Kosovë, Maqedoni e Shqipëri), që sot janë bërë predikatorë të intolerancës. Unë personalisht, edhe pse një (até, jam në paqe dhe i respektoj këto fe, i kam lexuar librat e tyre të shenjtë, pasi në to është një pjesë e historisë njerëzore dhe e urtisë universale. Por le të rivijmë edhe një herë në mësimet e ‘Traktatit të tolerancës’ së Volterit. Ai shkruante: “Sa më pak dogma, aq më pak grindje e përçarje, aq më pak mjerim… Çdo ditë arsyeja depërton në Francë… duhen kultivuar frutat e kësaj arsyeje dhe për më tepër është e pamundur që t’i pengosh ato të hedhin rrënjë… Kështu mund ta qeverisim Francën, pasi ajo u ndriçua nga Pascal, Bossuet, Descartes…: Ja pra roli i dijes për shoqërinë tonë. Që të përparosh, që të shkosh drejt progresit duhet dija, duhet kultivuar arësyeja, duhet që dhe në shkolla të futet më gjerësisht filozofia, kjo shkencë e madhe që udhëheq shkencat e tjera, pasi pa një Sokrat, pa një Platon, Galilé, Erazmi, pa utopinë e krijimit të një bote të re, shoqëria botërore nuk do të vinte gjer në këto kulme e modernitet edhe pse ende bien rrufetë e dogmës, të urrejtjes fanatike, të barbarisë!…
Nëse toleranca është e rrezikshme dhe popujt që e lejojnë
Disa kanë thënë se po të tregohemi zemërdhembshur ndaj vëllezërve tanë endacakë, të cilët i luten Zotit me një frëngjishte të keqe, do të ishte njësoj sikur t’u jepje armët në dorë; se do të shihnim me sy beteja të reja si ato në Zharnak, Monkontur, Kutra, Drë dhe Sën Denis[1]. Këtë nuk kam si ta di, sepse nuk jam profet; por, nuk më duket arsyetim i logjikshëm të themi: “Këta njerëz ngritën krye kur u solla keq, prandaj do të ngrenë krye edhe kur t’u bëj mirë”.
Do të doja të merrja guximin të ftoja ata që janë në krye të qeverisë dhe ata që janë të lindur për të drejtuar, të shqyrtojnë me maturi nëse duhet pasur vërtet frikë se mosmirësia shkakton të njëjtat kryengritje si mizoria; nëse ajo që ka ngjarë në disa rrethana duhet patjetër të ndodhë në raste të tjera dhe nëse kohët, opinioni apo zakonet kanë mbetur ende të njëjtat.
Pa dyshim që ashtu si ne, edhe hygenotë janë dehur nga fanatizmi dhe përlyer me gjak. Por, a është vallë brezi i sotëm po aq mizor sa etërit e tyre? Nuk kanë arritur vallë koha, përparimi i arsyes, librat e mirë dhe fisnikëria e shoqërisë të ndikojnë tek udhëheqësit shpirtërorë të këtyre njerëzve? Po ne, nuk e vëmë dot re që pesëdhjetë vjetët e fundit pothuajse gjithë Europa ka ndryshuar faqe?
Qeveria është forcuar ngado, ndërkohë që zakonet janë përmirësuar. Përveç kësaj, edhe policia, e mbështetur nga ushtri të shumta në numër e në gatishmëri për gjithçka, na jep siguri që mos i trembemi kthimit të kohëve të vjetra, kur fshatarët kalvinistë luftonin me ata katolikë, rekrutuar nxitimthi pas mbjelljeve dhe para të korrave.
Të tjera kohë, të tjera shqetësime. Do të ishte e pakuptimtë që sot të këpusim koka në Sorbonë, sepse dikur kërkoi që Zhana D’Ark të digjej në turrën e druve; sepse i hoqi të drejtën e fronit Henrit III, se shkishëroi dhe dëboi të madhin Henri IV.
Pa dyshim që nuk do të merremi as me të tjerë individë të mbretërisë, të cilët në ato kohë të trazuara kryen të njëjtat mizori. Kjo jo vetëm që do të ishte padrejtësi, por edhe po aq marrëzi sa të spastronim të gjithë banorët e Marsejës, sepse në vitin 1720 kanë qenë të sëmurë nga murtaja.
Mos duhet ta shkretojmë Romën, ashtu siç bënë trupat e Sharlit V, sepse në vitin 1585 Papa Siksti V u premtoi të mos paguanin faljet për nëntë vjet të gjithë francezëve që do të rroknin armët kundër mbretit të tyre? Nuk mjafton vallë të pengojmë Romën të kryejë sërish të tilla batërdi?
Tërbimi që frymëzojnë mendja dogmatike dhe abuzimi me fenë e krishterë të keqkuptuar, ka bërë të derdhet shumë gjak e ka shkaktuar po aq fatkeqësi në Gjermani, në Angli e Holandë, sa edhe në Francë. Megjithatë, sot në këto shtete dallimet fetare nuk shkaktojnë asnjë telash; hebrenjtë, katolikët, grekët, luterianët, kalvinistë, anabaptistët, socinianët[2], menonitët[3], moravianët[4] dhe shumë të tjerë, jetojnë si vëllezër dhe japin të njëjtën ndihmesë në të mirën e shoqërisë.
Në Holandë nuk ka më frikë njeri se debatet e shkaktuara nga Gomarius [Shënimi 9] mbi paracaktimin e fatit mund të përfundojnë me prerjen e kokës së guvernatorit. Në Londër nuk druhet më njeri se grindjet mes presbiterianëve dhe katolikëve për liturgji e veladonë, do të shuhen nga gjaku i një mbreti në gijotinë [Shënimi 10]. Irlanda e populluar dhe pasuruar nuk do të shohë më katolikët e saj t’i bëjnë Zotit fli për dy muaj rresht qytetarët e saj protestantë, t’i varrosin të gjallë, të varin nënat në trekëmbësh, të lidhin vajzat në qafën e nënave dhe t’i shohin duke dhënë shpirt bashkë; t’u çajnë barkun grave shtatzëna, t’u nxjerrin fëmijët e paformuar mirë dhe t’ua hedhin t’i hanë derrat e qentë; të vënë kamat në duart e të burgosurve të lidhur dhe t’ua drejtojnë në kraharorin e grave, etërve, nënave dhe bijave të tyre, me mendimin për t’i dënuar, vrarë e shfarosur të gjithë. Kështu raporton Rapin-Thoiras, oficer në Irlandë, pothuajse bashkëkohës i këtyre gjëmave. Këto do të gjejmë edhe në analet dhe historitë e Anglisë. Por pa dyshim që gjëra të tilla nuk do të ndodhim më kurrë.
Filozofia, vetëm filozofia, kjo motër e fesë i ka hequr besëtytnisë armët nga duart e gjakosura prej kohësh dhe tani që i ka dalë helmi, mendja e njeriut habitet me mynxyrat ku e kishte shpënë fanatizmi.
Në Francë kemi një zonë të begatë ku ka më shumë luterianë sesa katolikë. Universiteti i Alzasës është në duart e luterianëve. Ata kanë një pjesë të posteve në bashki dhe që kur ra nën zotërimin e mbretërve tanë, qetësinë e kësaj province nuk e ka trazuar kurrë as grindja më e vogël fetare. Përse? Sepse nuk është përndjekur asnjeri. Mos i trazoni zemrat dhe ato do të rrahin për ju.
Nuk them se ata që nuk kanë të njëjtën fe si princi, duhet të kenë të njëjtat poste e të gëzojnë të njëjtat ndere si ata që i përkasin fesë mbizotëruese. Në Angli, katolikët që shihen si përkrahës të pretendentit, nuk zënë dot poste. Madje paguajnë dyfishin e taksave, por për gjëra të tjera gëzojnë të njëjtat të drejta qytetare.
Janë hedhur dyshime se disa peshkopë francezë mendojnë që nuk është as në interesin, as në nderin e tyre të kenë kalvinistë në dioqezat e tyre dhe se kjo është pengesa më e madhe për tolerancën. Unë nuk e besoj. Në Francë peshkopët janë njerëz fisnikë që mendojnë e veprojnë siç i ka hije prejardhjes së tyre. Janë bamirës e bujarë dhe u duhet dhënë haku. Ata duhet të mendojnë edhe vetë se, është e sigurt që famullitarët e ikur nuk do të konvertohen në dhé të huaj dhe sapo të kthehen, do të ndriçohen nga mësimet e priftërinjve dhe do të preken nga shembujt e tyre. Do të ishte nder t’i konvertoje dhe pushteti kishtar do të forcohej edhe më shumë. Sa më shumë qytetarë të ketë, aq më shumë do të rriten të ardhurat e prelatëve.
Një peshkop nga Varmia e Polonisë, kishte një anabaptist si bujk dhe një socinian si tagrambledhës. I thanë ta përzinte njërin, sepse nuk besonte te bashkësendërtimi[5]dhe tjetrin, sepse nuk pagëzonte të birin pesëmbëdhjetëvjeçar. Peshkopi u përgjigj se në botën tjetër ata do të dënoheshin përjetësisht, por në këtë botë ishin shumë të nevojshëm për të.
Dalim pak nga strofka jonë e vogël e le të shqyrtojmë pjesën tjetër të rruzullit. Sulltani sundon në paqe mbi njëzet popuj të feve të ndryshme; dyqind mijë grekëve në Kostandinopojë nuk u kanoset asnjë rrezik; vetë myftiu emëron dhe i paraqet sulltanit emrin e patriarkut grek, madje pranohen edhe ata katolikë. Sulltani emëron peshkopët katolikë në disa ishuj të Greqisë [Shënimi 11] sipas këtij formulimi: “E urdhëroj të shkojë e të shërbejë si peshkop në ishullin Kios, sipas zakonit dhe ceremonive të tyre të lashta.” Kjo perandori është plot me jakobinë, nestorianë[6], monotelitë[7]; aty ka koptë[8], ithtarë të Shën Gjonit, hebrenj, zoroastrianë, hindu. Por, analet turke nuk përmendin asnjë kryengritje të nxitur nga fetë.
Shkoni në Indi, në Persi, në Tartari dhe do të gjeni të njëjtën tolerancë e qetësi. Në perandorinë e tij, Pjetri i Madh u ka dhënë përparësi të gjitha kulteve. Tregtia dhe bujqësia begatojnë, ndërkohë që shteti nuk ka pasur kurrë probleme.
Qeveria kineze që njihet prej katër mijë vjetësh, ka pasur vetëm kultin e pasardhësve të Noes, adhurimin e një Zoti të vetëm. Megjithatë, ajo lejon edhe besëtytnitë Fô dhe një mori priftërinjsh budistë, që do të ishin të rrezikshme sikur mos ishin nën kontrollin e gjykatave të mençura.
Është e vërtetë që i madhi Jung Çing, ndoshta perandori më i urtë dhe më shpirtmadh që mund të ketë pasur Kina, i ka përzënë jezuitët. Por, jo sepse ishte jotolerant: përkundrazi, të tillë ishin jezuitët. Ja si shkruajnë ata vetë në Letra misionare[9], se çfarë u thotë ky princ i urtë: “E di që feja juaj nuk është tolerante. E di ç’keni bërë në Filipine dhe Japoni. Ju mashtruat tim atë, por mos kujtoni se do të ma hidhni edhe mua”. Po të lexojmë të gjithë fjalimin që u mbajti, do të shohim që është njeriu më i urtë dhe mëshirëmadh.
Si mund t’i mbante ai pranë mjekët europianë, të cilët ndërsa shtireshin sikurse i tregonin oborrit termometra dhe eolisfera[10], thurnin intriga? Çfarë do të kishte thënë ai sikur të kishte lexuar historinë dhe të kishte mësuar mbi kohët tona gjatë Ligës dhe Komplotit të Barutit[11]?
Atij i mjaftonin të dhënat mbi grindjet e turpshme të jezuitëve, dominikanëve, françeskanëve, të priftërinjve të pavarur, të cilët i binin perandorisë së tij kryq e tërthor. Kishin ardhur të predikonin të vërtetën dhe mallkonin njëri-tjetrin. Perandori s’bëri gjë tjetër veçse përzuri disa zullumqarë të huaj. Por me sa mirësi që i largoi! Çfarë kujdesi atëror tregoi që të ktheheshin shëndoshë e mirë dhe të mos lejonte njeri t’i fyente gjatë udhës! Madje, vetë dëbimi i tyre qe mësim për tolerancën dhe njerëzillëkun.
Japonezët [Shënimi 12] ishin njerëzit më tolerantë mbi dhé. Në perandorinë e tyre praktikoheshin dymbëdhjetë fe paqtore. Jezuitët sollën të trembëdhjetën. Por, pa kaluar shumë, treguan se ishin jotolerantë me të tjerët dhe dihet se si rrodhën ngjarjet. U ndez një luftë civile edhe më e tmerrshme se ajo e Ligës, që shkretoi gjithë vendin. Më në fund, feja e krishterë u la në gjak. Japonezët e mbyllën perandorinë e tyre dhe na shihnin si shtazë të egra, njësoj si ato që anglezët shfarosën në ishullin e tyre. Ministri Kolbert[12], i cili e dinte sa nevojë kishim ne për japonezët, por jo ata për ne, u mundua më kot të riniste tregtinë me perandorinë e tyre. Ata u treguan të palëkundur në vendimin e tyre.
Kështu, gjithë kontinenti ynë tregon se mostoleranca as nuk duhet predikuar, as nuk duhet ushtruar.
Hidhini një sy hemisferës tjetër. Shikoni Karolinën, ligjet e së cilës i hartoi filozofi i urtë, Loke. Mjaftuan shtatë baballarë për të ngritur një kult publik të miratuar me ligj dhe kjo liri nuk ka shkaktuar asnjë trazirë. Zot na ruaj sikur të na shkasë goja dhe Franca të ndjekë shembullin e tyre! Këtë po e përmendim vetëm të tregojmë se kufiri deri ku mund të shkojë toleranca nuk ka sjellë as mospajtimin më të vogël. Por, ç’ka është e dobishme dhe e mirë në një koloni të re, nuk është e përshtatshme për një mbretëri të vjetër.
Ç’na mbetet të themi për njerëzit primitivë, që ne me tallje i quajmë kuejkër[13], por të cilët, edhe pse ndjekin zakone qesharake, kanë qenë shumë të virtytshëm dhe u kanë dhënë të tjerëve një mësim të mirë mbi paqen? Në Pensilvani jetojnë rreth njëqind mijë të tillë. Në atdheun e tyre të lumtur nuk njihen as grindjet, as mospajtimet dhe vetë emri i qytetit kryesor, Filadelfia, i cili u kujton vazhdimisht se njerëzit janë vëllezër, është shembull dhe turp për popujt që nuk dinë ç’do të thotë tolerancë.
Dhe së fundi, toleranca nuk ka nxitur kurrë luftë civile, kurse mostoleranca e ka mbuluar tokën me gjak. Gjykoni pra, ndërmjet këtyre rivaleve: një nëne që pranon t’i therin të birin dhe asaj që e fal, por mjaft ta lënë të gjallë!
Këtu unë po flas vetëm në interes të kombeve dhe ndërkohë që e respektoj teologjinë, nëpërmjet kësaj eseje dëshiroj të mirën fizike dhe morale të shoqërisë. I lutem çdo lexuesi të paanshëm që këto të vërteta t’i peshojë mirë, t’i ndreqë dhe t’i përhapë. Lexuesit e vëmendshëm që i shprehin lirshëm mendimet e tyre, shkojnë gjithnjë më larg se autori [Shënimi 13].
[1]Vende ku u zhvilluan betejat kryesore të Luftërave Fetare në Francë, ndërmjet katolikëve dhe hygenove.
[2]Grup fetar që mori emrin nga teologu italian, Fausto Sozini.
[3]Sekt anabaptistësh që mori emrin nga prifti holandez, Menno Simonsz.
[4]Lëvizje protestante që merr emrin nga krahina e Moravisë në Çeki.
[5] Bashkimi i tre personave të Trinisë.
[6] Sekt kristian që mori emrin nga Nestori, peshkop në Kostandinopojë në shekullin IV.
[7] Doktrinë kristologjike e shekullit VII.
[8] Anëtarë të kishës egjiptiane.
[9]Koleksion prej 34 letrash dërguar nga jezuitët misionarë në Kinë, në Lindje, Indi, Amerikë etj.
[10]Aparat shpikur nga Heroni i Aleksandrisë, formuar nga një sferë bosh e lëvizshme për të treguar aftësinë lëvizëse të avullit.
[11]Komplot i katolikëve anglezë më 5 nëntor 1605 për të hedhur në erë Parlamentin, mbretin Xhejms dhe familjen e tij.
[12] Jean-Baptiste Colbert – Burrë shteti francez (Reims 1619-Paris 1683).
[13] Quaker – Nga anglishtja. Anëtar i një grupi fetar me traditë protestante të quajtur “Shoqëria e Miqve”
