ARSHIN XHEZO
Në vitin 1986, kur punoja në gazetë, më erdhi një letër
jo e zakonshme. E dërgonte Vexhi Buharaja. Ishte një zarf i madh, që ndryshonte
dukshëm nga të tjerët, ata me format të vogël, të zakonshmit, që ti i dalloje
menjëherë se brenda do të kishte ndonjë ankesë qytetari për shtëpi apo punë -
rutinë për çdo redaksi gazete. Duke mbajtur në dorë atë zarf, provova një ndjesi
të veçantë. Vexhi Buharaja ishte tepër i njohur për mua: i qytetit, i lagjes, i rrugicës. Madje, familjet tona, nga më
të vjetrat e qytetit, kishin hyrje-dalje me njëra-tjetrën, kurse ai vetë, - mik
me tim atë. Por unë, i larguar herët nga qyteti, menjëherë pas gjimnazit, e
kisha takuar shumë rrallë, ndryshe nga shokët e mi të fëmijërisë që banonin
atje.
Më shpesh takohesha me të në kujtimet e mia. Fëmijë -
nëntë apo dhjetëvjeçar - im atë më dërgonte tek shtëpia e tij për të marrë apo
çuar libra. Thoshin se biblioteka e tij ishte më e madhe edhe se ajo e qytetit.
Librat që merrja ishin kryesisht në gjuhët persisht, arabisht e osmanisht, dhe
mua më dukej e njëjta gjuhë dhe të njëjtët libra, si Kur’an-i. Dhe kjo ishte arsyeja që ndaj tyre isha krejt indiferent, për të mos thënë që as
ua hidhja sytë. Ishte ai mentalitet megaloman dhe snob, që, për fat të keq ekziston
edhe sot, i cili, kulturën, letërsinë dhe qytetërimin modern i sheh si monopol
të Perëndimit. Më së paku, harrohet se ata që bënë Shqipërinë, rilindësit e mëdhenj, Naimi, Samiu apo themeluesi
i Pavarësisë, Ismail Qemali, ishin me një kulturë të kompletuar nga të dy anët
e globit. Ndërkaq, Fan Noli, orientalisti i madh, i ka dhënë kulturës dhe
letërsisë shqipe kryevepra të Orientit përmes shqipërimeve prej mjeshtri.Po të
kisha mend në atë kohë, me dy mësues jo dosido - njeri në shtëpi, tjetri, pesë-gjashtë
porta poshtë rrugicës sonë - të paktën njërën nga këto gjuhë, sot do ta kisha
në xhep.
Një ditë më dha librin Gjylistani dhe bostani të Saadiut, një shqipërim i tij. Sapo ishte
botuar - ma dha për tim atë - dhe sot atë libër e ruaj si një gjë të shtrenjtë.
Kishte dhe një arsye tjetër që më befasoi ai zarf. Vexhi
Buharaja dhe familja e tij ishin të
deklasuar: ky ishte termi klasik për armikun.
Eshtë e vërtetë se në vitin 1986 e më vonë, domethënë pas
vdekjes së Enver Hoxhës, u ndje një lloj “zbutjeje” e regjimit. Por, “në bazë”,
“poshtë”, ata që ishin në krye, ose e ndienin pak këtë “zbutje”, ose nuk e
donin. Kurse Vexhi Buharaja vetë, i regjur me “ulje-ngritjet” e politikës, i
kishte të gjitha arsyet të ishte dyshimtar i përjetshëm, ose, të mos u besonte
fare.
Ajo që nxora nga zarfi ishte një tjetër befasi. Nuk ishte
as letër, as ndonjë artikull, por një studim i tërë, plot 25 faqe: Një vështrim panoramik mbi të kaluarën e
lagjes “Muratçelepi” (sot “Çlirimi”), të Beratit. Në fund: Vexhi Buharaja, Berat, muaji korrik, 1979.
Historia e lagjes sime! Një të tretën e faqeve e zinin
referencat dhe shpjegimet. Sigurisht, shkruante shkencëtari.
Edhe letra nuk ishte e zakonshme. Gati me përmasat e
A-4-ës së sotme, por një letër më tepër se e verdhë, dhe dukej si e lënë në
diell vite të tëra.
Kjo, për kushtet dhe mundësitë e tij, nuk duhej të të
habiste. Gati dy vite më vonë, një miku im dhe i tij në Berat, më tregoi
dorëshkrimin e përkthimit të Shah-Name-së
të mjeshtrit, shkruar me laps kopjativ, dhe në një letër të trashë - faqe
blloqesh me katrorë - nga ata, që në vitet 1950 përdoreshin në magazinat e
ndërmarrjeve të ndërtimit, për shembull, për inventare apo bordero - listat e pagave të punëtorëve.
Dorëshkrimi i Vështrimit
panoramik ishte i shtypur në makinë shkrimi - me siguri, me ndihmën e
ndonjë shoku a miku.
Pse ma dërgoi?! Të botohet?
Në letrën shoqëruese, që për fat të keq nuk e kam
ruajtur, kujtoj se kishte fjalë të mira për tim atë - që atëherë nuk jetonte më
- por dhe ndonjë fjalë të mirë për mua, djalin
e mikut tim, Mehmet Xhezo, që sigurisht më gëzoi shumë - bashkë me urimet.
Thoshte gjithashtu se, megjithëse, sipas tij, unë e njihja historinë e lagjes,
sepse e kisha lagjen time, po ju dërgoj
... etj. etj. Në të vërtetë, gjer atëherë, kisha përshtypjen, se e njihja
disi historinë e lagjes sime, por pas leximit të Vështrimit panoramik ... të tij, mora vesh, se nuk e njihja hiç.
Pse ma dërgoi?! 25 faqe studim nuk mund të botohej në një
të përditshme me katër faqe gjithsej, dhe ai e dinte këtë më mirë se unë, siç
dinte më mirë edhe shkaqet e tjera: politike, që ai dhe familja e tij i kishte
vuajtur dhe akoma i vuante mbi shpinë.
Kujtoj se e lexova dy-tri herë letrën shoqëruese dhe ai
nuk kërkonte që studimi të botohej në gazetë. Ai nuk kërkonte asgjë. Por,
pikërisht se ai nuk kërkonte asgjë, ideja e botimit nuk më ndahej. Ndoshta, i
mësuar që herët me kthimin e dorëshkrimeve, me refuzimin e botimit, me
censurën, ai ishte mësuar të mos kërkonte asgjë.
Mesa dukej, më mundonte ideja se, në thelb, pavarësisht
logjikës së ftohtë, edhe unë ndihesha si refuzuesit e tjerë.
Ai nuk kërkonte asgjë, sepse atij nuk i lejohej edhe të
kërkonte; e kishte të ndaluar të kërkonte.
Vexhi Buharaja ishte autor
i ndaluar dhe emri i tij ishte në sirtaret me mbishkrimin rezervat, apo ndalohet përdorimi. Të dukej çudi, madje, që i vetmi botim i tij,
përkthimi mjeshtëror i Gjylistanit dhe
bostanit të Saadi Shirazit, ishte lejuar të botohej në vitin 1960.
Mesa dukej, dilema të
botohet, të mos botohet historiku i lagjes, ishte edhe pengu dhe ndjesa:
unë nuk kisha bërë asgjë për të. Prisnim
të ikje, që të dinim ç‘humbëm - është një varg nga një poezi e Visar Zhitit
për të[1]. Edhe në shkurt të këtij
viti, kur miku im, Shaban Sinani, i entuziazmuar nga Vështrimi panoramik i Vexhi Buharasë - e shikonte për herë të parë
- më kërkoi ta botonte si pjesë të librit të tij Berat-Beratinus-Buhara, nuk pata asnjë ndjesi lirimi apo shkarkese.
Nuk isha unë që po e botoja, por tjetërkush. Qoftë edhe miku im. Borxhi yt nuk
shlyhet nga askush tjetër. I jam mirënjohës mikut tim, por, në thelb, nuk
ndryshon asgjë. Raporti im me borxhin mbetet i njëjti, dhe bashkë me të mbetet
edhe pengu, edhe ndjesa.
Me sa duket, mbetet të ngushëllohem me kujtimet e
fëmijërisë.
Duket absurde, por është e vërtetë se vetëm të vegjlit
dhe pleqtë bëjnë pyetjen pse,
domethënë pyetjen që kërkon shkaqet, thellësinë - kurse të rriturit, për
paradoks - të kundërtën: pyetjen si,
që kërkon sipërfaqen. Më vonë, edhe unë u mësova të bëja vetëm pyetjen si. Por, në atë moshë, 7-8 vjeç (duhej
të ishte mesi i viteve 1950), u habita shumë pse më 5 maj, në Ditën e
Dëshmorëve, përpara lapidarit nuk u recitua vjersha për Margarita Tutulanin e
Vexhi Buharasë, që dinim në shtëpi dhe në lagje, por një tjetër, që ishte bërë
në Tiranë - nuk di nga kush.
Nga vjersha jonë,
që thoshim përmendësh në shtëpi dhe në lagje, mbaj mend vetëm dy strofa:
Zbardhi shpata, u nxi
dita,
Ra një trup, u ngrit
një emër,
Ra dëshmore Margarita,
Doli burri nga një
femër.
Nëno, moj, pusho ti
lotin,
Nuk ka vdekur ndënë dhetë,
Eshtë gjallë, moj, për
Zotin!
Po shkrep zjarre
përmbi retë ...
Pse nuk u recitua vjersha
jonë?!
Përgjigjen, pse-në,
e dinin të gjithë në lagje dhe në qytet, por askush nuk iu përgjigj.
Vexhi Buharaja kishte
rënë në burg dhe ishte bërë me
biografi të keqe.
Formulimi ra në
burg, që përdorej më shpesh në lagje, dukej krejt pa kuptim, sikur ti,
gabimin, fajin, e kishe bërë aq pafajësisht e padashur, sikur natën mund të
bije në një gropë, që as e kishe vënë re që ndodhej te këmbët e tua. Besoj, se
kjo shprehje përdorej si një “e mesme”, apo si një lloj eufemizmi për të
shmangur çdo keqkuptim të mundshëm. Për shembull, formulimin e futën në burg mund të ta merrnin kur
të duash sikur gjoja, e futën kot. Por edhe
shprehja tjetër hyri në burg mund të
dukej si karshillëk i atij që kishte folur apo kishte ngritur dorë kundër
qeverisë. Ishin shprehje të ngjashme me kur
hynë këta, apo këta qenkan lidhur me
rusin, që me këta nënkuptonte
qeveritarët e rinj, por ti i
dëgjoje vetëm në ambiente të mbyllura e me zë të ulët, dhe, përemri i çuditshëm
këta dukej sikur nuk i drejtohej
askujt.
Në kohë të vështira e delikate duhej maturi, se mund të
të ikte koka edhe për një fjalë goje ...
Vexhi Buharaja ra
në burg, sepse bashkë me
intelektualin tjetër Todi Sotira përzgjodhën disa libra nga autorët më në zë të
botës, të cilat ishin grumbulluar nga bibliotekat e familjeve të sekuestruara
dhe do të asgjësoheshin. Dënohet me burg politik deri në vitin 1948[2].
Libri dhe dija do të bëheshin metafora e kalvarit të jetës
së tij.
Dënimin e kreu pranë Kënetës së Maliqit, atje ku në ato
vite vuante burgun edhe studiuesi Arshi Pipa, që më vonë u arratis; si dhe
shkrimtari i njohur Mitrush Kuteli, të cilin një ditë e lanë orë të tëra të
futur përsëgjalli e përsëgjati nën dhè, nën gajasjet e
gardianëve.
Cilat ishin krimet e Vexhi Buharasë, që fshiheshin në rezervatet sekrete dhe për përdorim të brendshëm?
Vonë, shumë vite më vonë, privilegji që më jepte
profesioni i gazetarit, më dha edhe çelësin
për të hapur disa sirtare rezervatesh,
ku zbulova jo vetëm pse në Ditën e Dëshmorëve për Margarita Tutulanin nuk
recitohej vjersha jonë, po ajo e Tiranës, por edhe se Vexhi
Buharaja ishte poet i vërtetë, dhe kishte shkruar vjersha edhe për “Margarita”
të tjera, të bukura, në kohë paqeje, dhe po me aq art, dashuri e dhimbje:
Me sytë e mi mbufatur,
mbi varr të saj qëndrova
Në der’ ku lyhet jeta,
me lot, me gjak, me vrerë,
Trokita mos ma
nxirrnin ta shihja dhe një herë,
Siç edhe vetë mund ta merrja me mend, njëra nga arsyet
pse vjersha jonë për Margaritën nuk
recitohej në Ditën e Dëshmorëve, ishte se vjersha për Margaritën tjetër dhe
vjersha të tjera ishin botuar në gazetën Tomori,
që konsiderohej e qeverisë, domethënë
e pushtuesit.
Ky nuk ishte shkak, por sebep, sepse, thjesht, ishte
kriter jashtëletrar. Ndërkaq, kjo vërtetohej edhe nga fakti, se vjersha për Margaritën tonë i kushtohej një vajze
dëshmore me bindje komuniste dhe një udhëheqëseje të Luftës Nacionalçlirimtare,
pra, e jona ideologjikisht.
Gjithashtu, nuk ishte botuar në gazetën Tomori.
Atëhere, cili ishte krimi i vërtetë?
Ka pasur shkrimtarë,
të cilët, edhe, duke mos bërë krushqi të drejtpërdrejtë me armiqtë e betuar të
vendit, kanë kënduar si gjinkalla në lemë yjtë, hënën, zambakun, etj. Këta janë
shkrimtarët e “artit për art”...
Tani, s’është puna
vetëm t’u tregojmë vendin, por edhe të shuajmë gjurmët e tyre ...
Shkrimtarët tanë duhet
të marrin shembull nga literatura sovjetike ...
Shkrimtari ynë do të
gjejë në fytyrat e udhëheqësve të kësaj lufte të pashembullt të popullit
shqiptar, sintezën e të gjitha virtyteve të larta që ruan populli ynë, dhe do
t’i bëjë këta shembull të pavdekshëm për brezat e ardhshëm[4].
Oferta për shkrimtarët dhe artistët shqiptarë ishte krejt
e hapur, dhe secili iu përgjigj sipas
vetes.
Në librin Gjylistani
dhe bostani të shqipëruar mjeshtërisht nga Vexhi Buharaja është edhe një
poezi, me titullin S’jam lypës[5]:
“-O Saadi, më thonë
bota, pse jeton në varfëri
Ke burime ... që s’të
lenë që të heqësh lemeri.
Ti me vjershën
mbretërore more bujë si një mbret,
Pse të shtypin kështu,
vallë, breng’ e vuajtje pa kufi?
Kaq mbretër të
lëvdojnë, kaq visare po të vijnë,
Nuk e di se pa visare,
do të keshë lotë edhe zi?
Ai, kërma ha përditë,
ky,- të ndot s’qas në gji.
S’do të ndodhë kjo tek
unë, tek sovranët s’do të shkoj,
S’do të endem nëpër
portat, si lypsari duaxhi.
Dhe gjilpërën po ta
lypësh, sikur ule përmbi gjemba,
Çdo e lypur nëpër mbretër
është turp e lebeti”.
Vexhi Buharaja edhe gjuhën ruse e njihte shumë mirë - e
mësoi në burg - dhe mund të jetonte si
mbret e të mos hiqte lemeri, edhe
pa shkruar vjersha të drejtpërdrejta me lajka për mbretin (si shokët), por thjesht, duke përkthyer disa vjersha të
poetëve sovjetikë për Stalinin dhe Leninin (si shokët).
Vexhi Buharaja është nga tepër të rrallët poetë e krijues
shqiptarë, që nuk shkroi asgjë për kohën
e Partisë (si shokët), as për
Partinë dhe Enver Hoxhën (si shokët).
Ç’thoshin rezervatet
sekrete për veprat e tij, dhe cilat janë ndër kryesoret?
Vexhi Buharaja, i lindur poet, ka shkruar poezi qysh në
moshën 15-vjeçare. Në poezitë e para që ka botuar: Dua të jem flutur, Shiu, Mbi varr të saj, Poetit Lasgush Poradeci,
Margaritës, apo Përpara Tomorit
(me të cilën fitoi çmimim të parë në një konkurs kombëtar), ndihet një shpirt
delikat dhe i bukur, në një varg paqësor dhe plot humanizëm, të ndikuar nga
romantizmi dhe letërsia e Rilindjes Kombëtare, e kryesisht nga Naim Frashëri
apo Lasgush Poradeci, të cilit i këndoi. Por, padyshim, ndikim të madh patën
tek krijimtaria dhe vetë formimi i tij, poetët e mëdhej persianë, humanistët
Saadi Shirazi, Firdeusiu etj.
Më vonë, dashuria dhe pasioni i tij u bënë shqipërimet.
Poet, filolog, orientalist, historian por edhe teolog
(para diplomimit për gjuhë-letërsi në Universitetin e Tiranës, ai kishte
mbaruar Medresenë e Përgjithshme në Tiranë)
Vexhi Buharaja ishte poliglot. Njihte shumë mirë gjuhët
anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht, rusisht, por, padyshim, edhe
persishten, arabishten dhe osmanishten, sepse i kishte gjuhët e tija, trashëgim
familjar: i ati, gjyshi, stërgjyshi, breza me radhë, e flisnin dhe e
shkruanin shumë bukur gjuhën persiane - si
në Buhara, nga u mbeti edhe mbiemri.
Në fillim të viteve 1940 emri i Vexhi Buharasë u bë i
njohur, dhe ministri i arsimit i kohës, atëherë shkrimtari Ernest Koliqi, i
propozoi një bursë në Itali për orientalistikë. Nuk shkoi dot. Për shkak të
disa problemeve familjare la edhe Tiranën dhe u kthye në vendlindjen e tij, në
Berat.
Siç dihet, vepra të botuara të tijat janë: Gjylistani dhe bostani i Saadi Shiraziut
(1960), dhe Shah-Name-ja e Firdeusiut
(2001, 2010).
Vexhi Buharaja ka përkthyer jo pak poezi e letërsi me
frymëzim fetar, por shumica e përkthimeve të tij janë letërsi laike, dokumente
të historiografisë shqiptare, etj.
Nga persishtja dhe turqishtja përktheu Endërrimet dhe Katër stinët të Naim Frashërit, dramën Besa të Sami Frashërit, veprat Kozmogonia
dhe Psikologjia të Hasan Tahsinit, 12
dokumente të Pavarësisë Kombëtare, letërkëmbime të Ismail Qemalit, pjesë në
prozë e poezi të poetit turk Teufik Fikret, dokumente të historiografisë
shqiptare etj. Kurse përkthimi i një numri të madh mbishkrimesh turko-arabe të
xhamive, etj. është një kontribut tjetër i madh i tij.
Për mua, - shkruan Lazgush
Poradeci, - dy janë më të mëdhenjtë në
përkthimet nga persishtja në gjuhën shqipe: i madhi Fan Noli në Amerikë dhe i
madhi Vexhi Buharaja në Berat (Po pas
Vexhi Buharasë, a është orientalistika, së paku, në nivelet e traditës?).
Ndërkaq, ato që veçohen vetiu në veprën e tij janë
studimet, ku shfaqet kultura e gjerë, njohja e thellë e historisë së vendit dhe
rigoroziteti shkencor: Vështrim panoramik
mbi të kaluarën e lagjes “Muratçelepias”, Shkollat e para të qytetit të
Beratit, Kuvendi i Sinjës dhe memorandumi i tij, Mbi rezistencën shqiptare
kundër sundimit osman, Jeta dhe vepra patriotike e Islam Vrionit etj.
Ka edhe një gjini
tjetër veprash - ta padukshme - që e
bëjnë tepër të veçantë personalitetin e tij krijues; në çdo studim dhe shqipërim
të tij do të gjesh një det shënimesh apo shpjegimesh. Pikërisht kjo veçanti
tërhoqi vëmendjen e prof. Eqrem Çabejt, i cili, pasi lexoi shqipërimin e Gjylistanit dhe bostanit, tha se mjaftonte dhe vetëm studimi hyrës, shënimet
shpjeguese dhe fjalori enciklopedik, që Vexhi Buharaja të meritonte një gradë
shkencore.
Sapo i hapej pak dera - më saktë dritarja - e kontaktit
me botën veprës së tij (atij vetë, të penguarit - kurrë), tërhiqte menjëherë
vëmendjen e studiuesve të huaj.
Një i tillë ishte dhe profesor Franz Babingeri i
Universitetit të Berlinit, gjuhëtar i shquar (konsiderohet edhe orientalisti më
i madh i shekullit XX), i cili u entuziazmua, nga kompetenca shkencore e Vexhi
Buharasë. Më vonë, Vexhi Buharaja do të kishte edhe letërkëmbim me prof.
Babingerin.
Veprat e Vexhi Buharasë, krijime origjinale apo
shqipërime, janë të gjitha për Shqipërinë dhe kulturën shqiptare dhe jo për
politikën e ditës.
Dhe ai ishte krejt i ndërgjegjshëm se për këtë duhej të
paguante. Ai dhe familja e tij.
Vexhi Buharaja u ndalua, por edhe u fye.
Pas burgut, tanimë me
biografi të keqe, atë e caktuan në punë nga më të rëndomtat.
Ishte, vërtetë e trishtueshme kur, përtej dritares së
klasës - atëherë ishim në klasën e parë gjimnaz - e shihnim përditë: tanimë as
me kostum e gravatë, as me veshjen e bukur të klerikut, por me kazmë e lopatë
në duar dhe duke fshirë herëpasëhere djersët, ai nxirrte zhavorr tek Gropa e Zhurrit, rrëzë Kalasë, që e
kishim përballë dritareve të klasës.
Ne e shikonim dhe nuk flisnim, sepse kishim edhe një arsye tjetër. Në klasë kishim
edhe vajzën e Vexhi Buharasë, Myzejenin, dhe instinktivisht e ndienim se çdo
fjalë e gjest yni, do ta bënte të ndihej keq.
Ca kohë më vonë e hoqën nga Gropa e Zhurrit dhe gjoja e lehtësuan, por, në të vërtetë e fyen
dhe më tepër: e caktuan në një nga rrojtoret
e qytetit, të priste biletat e klientëve.
Jo vetëm ne, më të vegjlit, por të gjithë e kishin siklet
që, kur hynin në rrojtore për t’u
qethur apo për t’u rruar, t’i afroheshin tavolinës ku rrinte Profesori.
Vexhi Buharaja
tani nuk ishte më as poet, as shqipërues, as studiues, as teolog. Fjalët magjike, i deklasuar, i prekur e kishin zhveshur dhe shpronësuar nga ato. Megjithatë, ai dinte ta ruante lirinë e vet të
brendshme nën çdo lloj veshjeje dhe nën çdo lloj detyrimi.
Por edhe qytetarët e Beratit e deshën dhe e nderuan
gjithë jetën të prekurin Vexhi
Buharaja. Veçanërisht vdekjen, varrimin e tij, në korrik të vitit 1987, e
kthyen në një manifestim të jashtëzakonshëm nderimi. Gjithë qyteti, mijra vetë,
të mëdhenj e të vegjël morën pjesë në kortezhin dhe në varrimin e birit të madh
të qytetit, dhe arkivoli me trupin e tij nuk u vu në makinën e komunales. Gati
tre kilometra, nga shtëpia e Vexhi Buharasë deri në varreza, qytetarët e
mbajtën me duart e tyre të ngritura lart, në majat e gishtave.
Ngjante me një kortezh dashurie, dhimbjeje, por edhe
proteste dhe pengu.
*
* *
Në qoftë se të
shpronësuarit nga librat dhe nga veshja fetare ishin më të pakët, ata me biografi të keqe për shkak të
zhveshjes nga pronat, tokat, vreshtat, ullinjtë, dyqanet etj., në lagjen dhe
qytetin tim, nuk ishin të paktë.
Me sa duket, diktaturat mbahen më lehtë dhe më gjatë kur
“zhveshja”, shpronësimi është total, i trefishtë: edhe nga prona fizike, edhe
nga prona intelektuale, edhe nga shpronësimi
i besimit fetar - më i çuditshmi dhe më i pangjari.
E penguar dhe e fyer ishte e gjithë lagja dhe i gjithë
qyteti ynë - jo vetëm Vexhi Buharaja. Këtë e kuptoje, edhe nga vështrimi
panoramik i një adoleshenti.
Ata me biografi të
keqe ose kulakët, që kishin qenë zengjinë, por nuk ishin më, dalloheshin
nga shumë gjëra. Nga rrobat, nga veshja. Duhej të ishin blerë jashtë shtetit -
e pakta - në Tiranë. Kostume, kravata, pallto të mëdha, të rënda, por, dukej që
kishin shumë vite që ishin blerë.
Dalloheshin edhe nga ecja. Gjithmonë anës rrugës, pothuajse gjithmonë vetëm, ose
me familjarë apo të afërm të tyre, dhe rrugën nga Muratçelepiasi në pazar
ose anasjelltas e bënin kokulur, thuajse pa folur fare.
Ne e dinim që shumë prej tyre kishin mbaruar shkolla të
mira, prandaj dhe nuk habiteshim që ishin shumë të sjellshëm.
Shumë prej prindërve dhe të afërmve të tyre kishin rënë në burg dhe me sa dukej, kjo i
shpjegonte të gjitha. Flitej se Vrionasit ishin më të shumtët. Ndoshta, nga që
ishin më të pasurit.
Atëherë, kisha një ide të mjegullt, sigurisht, se, kush
fliste ...
Më shumë se fjala i
deklasuar, për ta, në fjalorin e përditshëm, përdorej fjala i prekur, dhe me hije: ai është i prekur,
familja e tij është e prekur. Tamam fjala e tmerrshme që përdorej për të
sëmurët me tuberkuloz, ose veremi,
siç thirrej në gjuhën e përditshme, një sëmundje fatale, pas së cilës i kishe
ditët të numëruara. Kujt i shkoi mendja t’i vinte këtë epitet!? Kjo sepse për
të nuk kishte ilaç, më saktë, nuk ishte shpikur deri ato vite.
Edhe kur pas shpikjes së penicilinës, falë këtij
antibiotiku edhe në Shqipëri (rreth vitit 1955 kur erdhi), kjo sëmundje filloi të
shërohej si gjithë të tjerat - të
prekurit tanë -përsëri nuk gjetën derman. Madje, në vitin 1955 e këtej,
“sëmundja” e tyre zuri të acarohej më tej; e
prekura e tyre ishte e tjetërllojtë - politike.
Me ç‘duket, për ironi, thirrej edhe sëmundje e zengjinëve, të pasurve, sepse vetëm ata ia kishin ngenë
ta shëronin me ushqime speciale dhe me pushime të gjata në vende klimaterike.
Përmendeshin Zvicra dhe Viena, për shembull, ose Voskopoja - sipas xhepit.
Kjo fjalë që dukej gjithashtu e shpikur enkas, ishte
tallje e hidhur për zengjinët e Beratit,
që tani, të rënë nga vakti, nuk
përballonin dot as Tomorin e Shpiragun, që e kishin tek dera.
Veç të tjerash, sëmundja ishte edhe ngjitëse.
Vrionasit apo të
prekur të tjerë ia ngjitën
njeri-tjetrit disa breza, duke i lënë pa punë e pa shkollë, dhe, më e keqja, në
burgje apo të internuar. Lufta e klasave ndoqi linjën gjenetike, por sëmundja u
trashëgua edhe tek krushqia: ka marrë
(nuse) tek Vrionët ... ka dhënë tek
Dyrmot... Përjashtime nga partia: o gruan, o partinë (Sabri Godua,
shkrimtari, përshembull, zgjodhi gruan, por e diti vetë sa e pagoi ...).
Të prekur kishte plot në lagjen
tonë, por dhe në lagjet e tjera të qytetit, sa të duash. Veç Vrionëve,
Myftinjtë, Protopapët, Dollanët, Haznedarët, Protoduarët, Kokoshët, familjet Lapardhaja,
Stefa, Sterjo, Jahot, Dyrmot etj.
I lindur pas Çlirimit, unë vetë kujtoj të shpronësuarit e
fundit. Nan Karaji për shembull, që e kishte dyqanin në pjacë, afër postës së
qytetit, ishte tregtar pijesh: verë e raki me shumicë e pakicë. Kur, një ditë,
për çudinë tonë, ia pamë dyqanin të mbyllur. Dëgjuam, se dy tatimet e para, të jashtëzakonshme, i kishte mbajtur, përballuar, domethënë, paratë në dorë shtetit,
ose kesh, siç thuhet sot. Por, në
tatimin e tretë ishte thyer. Pyzja,
tregtari i rrobave të gatshme e pajave të nuseve, ishte dorëzuar më shpejt - e
kishte xhepin më të vogël se Nan Karaji
e të tjerët.
Ne kishim disa armiq
të çuditshëm në qytet, që unë nuk e kuptova kurrë pse ishin të tillë. Për shembull,
doktor Ymer Dishnica, babai i shokut tim Perit. E kishin futur në burg dhe e
kishin internuar në Berat si armik të
popullit (!). Ishte diplomuar në Francë. Populli e donte shumë sepse,
përveçse në spital, ai iu shkonte të gjithëve në shtëpi, ditën apo natën. Si
mund të ishte armik i popullit, ai që
populli e donte dhe e respektonte aq shumë?!
Kishte edhe familje të tjera, të mëdha e të mesme, të
cilat agrarja apo tatimet e jashtëzakonshme i bënë të prekur, kulakë, me biografi të keqe
etj.
Por, këtu nuk hyjnë ata që u vetshpallën kulakë e me biografi të keqe pas viteve 1990 dhe që i njeh gjithë qyteti. Ca
nga ata njiheshin edhe si hafije, domethënë spiunë dhe bashkëpunëtorë të
Sigurimit të Shtetit dhe, megjithëse u dolën emrat edhe nëpër gazeta, vazhduan
përpara...Ishte një fenomen që u shfaq në të gjitha vëndet e Lindjes komuniste
pas përmbysjes së diktaturave. Katovica nuk
është mit.
Banorët e thjeshtë të qytetit nuk i druheshin hiç infeksionit të të prekurve. Sikur të mos
kishte ndodhur asgjë, shëtitjet dhe hyrje-daljet
vazhduan si më parë. Ajo që bënte përshtypje ishte fisnikëria dhe kujdesi i
vetë të prekurve për t’iu shmangur
takimeve për të mos dëmtuar miqtë e shokët e tyre.
Deri në gjimnaz, ky
virtyt i qytetarëve të mi mua më dukej
gjëja më e natyrshme në botë. Ndoshta, ndikonte fakti që të gjithë prindërit,
familjet tona, në rrugicë, në lagje, në qytet, bënin të njëjtën gjë.
Cilat mund të ishin shkaqet e kësaj shpërfilljeje të
politikës? Ndoshta, deri atëherë, nga fillimi i viteve 1960, lufta e klasave,
siç quhej, nuk ishte ndezur edhe aq. Për ne, por edhe për të rriturit, më të
njohurit, më të mëdhenjtë dhe më të respektuarit e qytetit ishin doktor
Dishnica, doktor Thomo, doktor Kondi, doktor Haxhistasa, doktor Lluka, doktor
Maksuti, doktor Pandeli Çina, doktor Afrim Çeçua, doktor Zino Matathia, apo
njerëz të ditur si Vexhi Buharaja, dhe të vegjlit as e kishin idenë ç‘ishte
sekretari i parë apo i shtati. Këta ishin njerëzit që përditë u vinin në ndihmë
njerëzve dhe u bënin derman. Por, ndoshta, kjo shpërfillje e politikës mund të
vinte se në qytetin tonë, ku ende shumicën dërrmuese të popullsisë e përbënin
familjet autoktone, të vjetra, 100-, 200-, 300- e më shumë-vjeçare, duke njohur
me rrënjë biografitë e vjetra të
njeri-tjetrit gjatë fqinjërimit shekullor me to, e bënin vlerësimin me
biografitë e vjetra dhe shpërfillnin biografitë e reja, me politikë.
Pra, u konfirmua edhe një herë, se biografia e vjetër mban vlagë
më gjatë se ajo e reja, që matet me
një parti a një tjetër dhe me një karrige a tjetrën.
Në vitet 1980 njoha edhe nga afër një patriot timin, nga Vrionasit, Jusuf
Vrionin, me të cilin pata rastin e fatin të punonim bashkë për gati dhjetë vite
në shtëpinë botuese 8 Nëntori (më pas
u quajt Enciklopedike). Intelektual i
mirëfilltë, i shkolluar në Francë dhe i bredhur nëpër Europë, aristokrat dhe
elegant në sjellje e në veshje, dhe, sigurisht, tepër i aftë dhe i kulturuar -
tek ai shikoje edhe rrënjët, biografinë e
vjetër. Burgu 13-vjeçar nuk kishte mundur dot t’ia këpuste këto rrënjë.
Në vitin e dytë në gjimnaz patëm fat me një profesor të
letërsisë, por, fatkeqësisht, vetëm për disa muaj, sepse më vonë ai u zhduk dhe ne morëm vesh se kishte
rënë në burg për agjitacion dhe propagandë: 10 vjet. Luan Myftiu ishte nga
një familje e njohur e qytetit, gjithashtu, e
prekur. I gjatë, pak i dobët, i mbajtur pastër, ai ishte veçanërisht i
zoti. Ishte i kulturuar dhe e njihte mirë letërsinë. Tepër i sjellshëm dhe
aspak patetik, ai fliste me një zë të lehtë, të ulët e disi të druajtur, dhe ti
- i tëri sy e veshë - mendoje, se vetëm me një zë të tillë mund të flitej për
letërsinë.
Të prekur ne kishim goxha edhe
në klasën tonë, në gjimnaz.
*
* *
At Zefit, në qeli - më
pas e pushkatuan - i qe ndaluar të lëvizte buzët për të thënë lutjen, dhe, për
çdo shkelje, domethënë, lëvizje buzësh, dënohej me pesë goditje me kamxhik në
shpinë dhe në këmbë.
Meqenëse ishte e pamundur që çdo shqiptari t’i vihej nga
një gardian për t’i mbyllur gojën, u mendua se fshirjen e Zotit nga kujtesa
mund ta bënte mbyllja apo prishja e të gjitha kishave e xhamive dhe shpronësimi
edhe i shtëpive të Zotit; ndëshkimi i
klerikëve.
Zhveshja nga besimi dhe
bindjet fetare ishte ndërmarrja më donkishoteske. Kjo privatësi, krejt intime dhe e shenjtë, nuk
shënohej në asnjë census dhe pasaportë të vendeve të qytetëruara.
Më 15 shkurt të vitit 1967, në orën 10.00, në të gjitha
dyert e kishave dhe xhamive të Shkodrës
ishin vendosur fletë-rrufe, siç
quheshin, letra, në të cilat shkruhej: Mjaft
keni mashtruar! Hyni në punë, dhe fitojeni bukën me djersën e ballit!
Iniciativa u përhap shpejt në të
gjithë Shqipërinë, dhe, për një kohë të shkurtër, shumicës së kishave dhe
xhamive iu vu kazma, kurse një pjesë e tyre u kthyen në depo mallrash, teatro
apo shtëpi kulture.
Njëherësh, por ndoshta edhe përpara se të orientohej gjymtimi dhe tjetërsimi i
kishave dhe xhamive, u orientua edhe
gjymtimi, tjetërsimi, fyerja dhe poshtërimi i tyre: të ndërrojnë veshjet dhe të
rruajnë mjekrat të gjithë.
Në të vërtetë, klerikët ishin kontingjenti i fundit që kishte mbetur me mjekra e mustaqe. Duket e
pabesueshme, por, menjëherë pas çlirimit, sipas një orientimi që nuk u mor vesh kurrë nga erdhi, askush nuk mund të
mbante më mjekra e mustaqe. Në arkiva nuk
mund të gjesh asnjë vendim qeveritar apo partiak. Në gazeta dhe fjalime
filluan të quhen shfaqje të huaja
borgjeze, dhe kjo ishte e mjaftueshme që njerëzit të merrnin vetë masat.
Revista satirike Hosteni
sulmonte me shkrime dhe karikatura cilindo që guxonte të provonte. Madje, në
disa raste u ironizuan në shtyp jo pak aktorë të Kinostudios, të cilët, nën justifikimin se kishin role të tilla,
zunë të mbanin mjekra e mustaqe.
Ishte i vetmi vend në botë, ku nuk shihje, qoftë edhe një
të tillë. Që të jem fare i saktë, një i tillë ishte në Tiranë. Ishte një burrë
rreth të gjashtëdhjetave. I gjatë, i pakët në trup, me pamje fisnike dhe me një
ndriçim intelektual në sy, ai ishte i vetmi që mbante, jo vetëm mustaqe, por
flokët e tij tepër të gjatë i vareshin goxha mbrapa, poshtë jakës së xhaketës.
Ishin vitet shtatëdhjetë dhe shumica e atyre që e shikonin këtë burrë të ecte i
qetë rrugëve të Tiranës e merrte për turist të huaj. Nuk ishte turist; ishte
profesori i njohur dhe i nderuar i Agronomisë, Abedin Çiçi, për të cilin
thoshin, se ishte lejuar t’i mbante ata flokë aq të gjatë me porosi të vetë
Enver Hoxhës. Kjo fjalë qarkullonte gjithandej, por të vërtetën nuk e dinte
askush.
Ka ca të vërteta të tilla të asaj kohe, të cilat, të
rinjtë e pasviteve ’90 i kanë të gjitha arsyet t’i marrin si fictione. Ndoshta,
vetëm arkivat dhe shtypi i kohës mund t’u krijojë bindje.
Po me priftërinjtë e hoxhallarët, ç‘patën?! Në fund të
fundit, si kudo në botë, mjekrat dhe mustaqet e tyre ishin institucionale dhe profesionale.
Sapo ishte mbyllur xhamia e lagjes sonë. I ulur në njërën
nga karriget e rrojtores duke pritur radhën,
dëgjova berberin, i cili, njërit prej hoxhallarëve të ulur përpara pasqyrës, me
lot në sy dhe i ngashëryer, i thoshte:
- Aman, hoxhë Efendi,
ma bëj kabull! Nuk më bëjnë duart të heq mjekrën e zotërisë sate!
Sigurisht, në ato vite, ne fëmijët skena të tilla si ajo
në rrojtore nuk i gjykonim si “ mohim të së drejtës universale për të ushtruar
lirinë e besimit fetar”, “ mbi bazën e konventës x, y,...,” etj. etj.
Përkundrazi, ato skena na dukeshin si shkak për “gallatën” që do të fillonte,
kur hoxha, tanimë pa mjekër dhe i veshur “civil”, rrugicë më rrugicë, do të
shpejtonte të futej në shtëpi, i ndjekur nga të qeshurat dhe romuzet e disave
që mezi i prisnin raste të tilla për batutat e tyre. Kurse unë vetë, duke e
parë atje në rrojtore përpara berberit,
përfytyroja se çfarë do të bënte tani e tutje hoxha ynë. Do të shkonte
në kinema si të gjithë të tjerët? Do të lahej në lumë i zhveshur në brekë si
gjithë të tjerët? Do të hante akullore duke ecur rrugës? Po Hafiz Rizait, si do
t’i thërrisnin tani,- shoku Riza? Po Atë Vangjelit, Papu do ti thërrisnin edhe
tani? Se edhe Atë Vangjeli, si Hafiz Rizai ishte bërë.
Këtë fat patën të gjithë klerikët e qytetit.
Ushtarakëve, kur, për një faj a një tjetër, dënohen me
burg, sipas ligjit, para se t’i fusin në qeli, ua heqin simbolet e ushtarakut:
armën, kapelen, rripin e mesit dhe lidhësat e këpucëve. Pas kësaj, duken krejt
pa identitet e qesharakë me flokët e deformuar nga kapelja 30-40 vjet pa u
hequr nga koka dhe pjesa tërësisht e bardhë e ballit. Po ashtu u shfaqën në
rrugët e qytetit edhe hoxhallarët, priftërinjtë dhe dervishët, pasi hoqën
veshjet dhe mjekrat. As nga afër nuk i njihje dot më.
Dhjaku simpatik i lagjes Goricë, At Vangjel Xoxa, mjekra tepër e zezë e të cilit në fytyrën
shumë të bardhë të tij krijonte një grafikë të rrallë, pas operacionit u mbyll në shtëpi për një kohë goxha të gjatë. Pastaj,
doemos u detyrua të dalë për të nxjerrë bukën
e gojës. Filloi punë si marangoz në zdruktharinë e qytetit, dhe im vëlla,
që punonte atje, tregonte se At Vangjeli punonte me shumë sedër të bënte normën
që në ditët e para.
Njerëzit e famshëm: shkrimtarë, artistë, shkencëtarë
etj., për opinionin që i do, duken simpatikë dhe nga ana e jashtme, edhe kur
nuk janë fare të tillë. Por Vexhi Buharaja ishte realisht burrë simpatik,
prandaj dhe asnjë ndryshim në pamje nuk mund t’ia dëmtonte imazhin. I gjatë, me
një trup të drejtë dhe të ecur elegante, sikurse kostumi e kravata që mbante
veshur; brun, me një mjekër të zezë e të mbajtur bukur - ato vite ishte klerik
- ai binte menjëherë në sy. Në lagje, sigurisht, por edhe në gjithë qytetin.
Më është ngulitur në kujtesë fakti që, kur ai dilte nga
shtëpia, në fund të rrugicës sonë, dhe merrej vesh se do të shkonte tek xhamia
e lagjes, gratë dhe vajzat e lagjes hapnin portat me ngut dhe lajmëronin
njera-tjetrën: Zonja, shpejt, vishuni të
shkojmë në xhami, sepse sot do të rrëfejë vas Vexhiu.
Në atë kohë - fëmijë 8 apo 9-vjeçar - unë nuk e kuptoja
se kjo e thirrur intime e grave e
vajzave të lagjes, thjesht në emër, pa mbiemrin, por edhe pa fjalën zoti, apo titullin fetar përpara emrit,
ishte afeksion që vinte nga si i lagjes,
si yni, apo sepse ai që do të dilte
dhe do të predikonte përpara besimtarëve, domethënë, përpara tyre në xhami,
ishte jo një teolog, por një burrë simpatik. Por e kam të fiksuar mirë në
kujtesë: kur rrëfente vas Vexhiu,
gratë dhe vajzat e lagjes e mbushnin dingas mafilin
- një formë llozhe e gjerë në katin e dytë të xhamisë, posaçërisht për gratë
dhe vajzat, të cilat përmes grilave prej druri, bënin sehir. Pastaj se ç‘i thoshin në vesh njëra-tjetrës, kushedi ...
Megjithëse, vetë Vexhi Buharaja në historikun e lagjes sonë shkruan se djemtë dhe vajzat e lagjes, sidomos, kur
ishin në një sokak, quheshin vëllezër e motra dhe nuk mund të martoheshin me
njëri-tjetrin ...
Çfarë “rrëfente vas” apo predikonte Vexhi Buharaja kur
hipte në podiumin me shkallare në xhami? E vërteta është se ne nuk kishim asnjë
qejf të shkonim në xhami dhe nuk
shkonim. Megjithatë, nja dy herë, nga kurioziteti kemi hyrë brenda dhe kemi dëgjuar për disa minuta si “rrëfente
vas” Vexhi Buharaja që kishte nam.
U çuditëm! Ne prisnim të fliste turqisht por ai fliste
shqip, dhe na u duk sikur nuk ishim në xhami por në shkollë. Sepse “vas-i” që
ai tregonte ishte si lënda e edukatës morale, edhe histori, edhe letërsi.
Thoshte, pse duhen përvehtësuar dituritë, si ta duam atdheun, si duhen
respektuar prindërit, pse muslimanët dhe të krishterët e qytetit janë vëllezër
dhe duhet të shkojnë mirë me njëri- tjetrin, etj. etj. Shkollë. Tamam shkollë,
vetëm shtoji Zotin, që në shkollë nuk ishte.
Gjithsesi, lufta kundër mjekrave të priftërinjve e
hoxhallarëve vazhdoi. Nuk i pamë më të hynin nëpër rrojtoret e qytetit, sepse
dëgjuam se, nga që u vinte turp, i thërrisnin berberët nëpër shtëpitë e tyre.
Në të vërtetë, vetëm pak vite më vonë, në 1973-1974, pas
Plenumit të 4-të, që u quajt kundër liberalizmit - fushata kundër mjekrave e mustaqeve u shtri pa dallim feje, krahine e ideje, edhe tek ata civilë, të cilët, duke përfituar nga një farë liberalizmi i jetës
artistike e kulturore, kishin lënë edhe ata mjekra e mustaqe.
Reagimi i shtetit ishte i vendosur dhe i egër. Madje, në
vitin 1974, u bë një eksperiment edhe
me turistët e huaj në aeroportin e Rinasit, të cilët, sipas urdhrit, për të
hyrë në Shqipëri, duhej më parë të hynin në rrojtoren
e aeroportit, dhe të linin në doganë
edhe mjekrat e mustaqet ... Nuk është fiction.
Eksperimenti nuk vazhdoi gjatë. Ambasadat e akredituara në Tiranë dhe shtypi i
huaj reaguan menjëherë, edhe me batuta, kundër skandalit shqiptar, të padëgjuar në botë.
Po kujt i shkoi mendja, xhanëm, për t’i telendisur në
këtë mënyrë klerikët e nderuar? Nuk ishin të mjaftueshme mbyllja e kishave e
xhamive, dhe mbushja e burgjeve me ta? Ç’ishte kjo luftë dhe urrejtje
patologjike kundër mjekrave e mustaqeve?
Formulimi shfaqje e
huaj që përdorej në gazeta dhe fjalime për mjekrat dhe nuk ju dukej hiç bindës. Të na kenë ardhur nga të huajt?!
Për t’u treguar më të matur e objektivë, njerëzia
fillonte të kërkonte shkaqet me fakte e argumente më thellë; tek rrënjët e tek
tradita kombëtare. Asgjë, përkundrazi, sepse shqiptarët, brez pas brezi -
babai, gjyshi, stërgjyshi - të gjithë me mustaqe e mjekër, dhe nuk i kishin
marrë nga të huajt. Shikoni, po deshët, fotografitë e vjetra dhe albumet
familjare.
Për t’u bërë akoma më bindës, le të hidhemi nga
baballarët tanë tek Baballarët e Kombit
- të famshëm e me këngë.
Vetë Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, së
pari - një herë i krishterë, dhe, kur i dukej, mysliman - por në të dyja
rastet, me mustaqe e me mjekër, ku e ku më të mëdha nga ato të sotmet.
Rilindasit tanë, gjithashtu: treshja e vëllezërve
Frashëri - Abdyli, Samiu e Naimi - të tre me mjekra të mëdha e të bukura; për
të vazhduar me Jeronim De Radën e të tjerë arbëreshë në Itali, apo Pashko Vasën
në Liban, Fan Nolin e madh në Amerikë, Bajram Currin, Isa Boletinin. Të gjithë.
I tmerrshmi Pashai i Janinës nuk mund të përfytyrohet dot
pa mjekrën si mjegull e bardhë, aq sa
të duket sikur kënga nuk është ngritur për të, por për mjekrën e tij. I qethur,
i rruar, 80 e ca vjeçari plak do të dukej si një i vdekur, i shëmtuar, që nuk
mund të trembte dot as pulat e fshatit, jo më një taborr me turq, t’i bënte
ballë për vite me radhë një perandorie të tërë. Kurse Vasiliqia, grekja e
bukur, vetëm të ishte idiote t’i rrinte tek koka një koke të tillë. Ishte
tjetër kokë, koka që iu ngrit kënga:
Koka në Stamboll,
trupi në Janinë,
Të vranë, Ali Pasha,
të shtrinë ...
Të vendosje në Kamaren
e Turpit në mes të Stambollit atë kokë çilimiu për ta bërë sehir gjithë
dynjaja, dhe për t’u thënë të gjithëve ja
ç‘kokë kemi prerë, kushdo do të kishte të drejtën të mendonte se Turpi dhe
Kamarja ishin jo për atë kokë që shihnin, por për kokat e atyre që e kishin
vendosur aty.
Pra, secili përmendte kokat me mjekrat e mëdha që njihte
të Kombit, por Ismail Qemali, themeluesi i Pavarësisë dhe i shtetit shqiptar, u
duk sikur i vuri kapak muhabetit: mjekër e mustaqe më të mëdha e më të bukura
se ato të Babait të Kombit nuk kishe
ku gjeje për argument.
Nuk mund të kishte asnjë dyshim, edhe për faktin se ishte
vetë Enver Hoxha ai që fliste me admirim për trimëritë dhe mençurinë e tyre. Ndërkaq
në asnjë rast, dhe asnjë prej këtyre fytyrave të mëdha të kombit nuk ishte etiketuar
apo kritikuar për kufizime ideore, ndikime borgjezo-revizioniste apo diçka
e kësaj natyre.
Mjekrat dhe mustaqet prej shekujsh ishin bërë pjesë e
traditës kombëtare; njëherësh edhe simbol i burrërisë dhe i burrit. Djemtë
shqiptarë mund të shkonin ushtarë apo të martoheshin, jo thjesht, kur mbushnin
16 apo 18 vjeç, por kur iu dirste
mustaqja.
Ndërkaq, gjithë ky devijim apo përmbysje e traditës në
gjysmën e dytë të shekullit XX, po ndodhte në një vend ballkanik, madje, në atë
vend të Ballkanit, ku mjekra dhe mustaqet ishin nishane e simbole edhe të
dinjitetit, krenarisë dhe sedrës së burrit, dhe ku, edhe thjesht prekja sado e
vogël e mustaqeve nga tjetri, apo më keq, e shara: të dhjefsha mustaqet, konsiderohej çburrërim dhe paguhej me kokë.
Të lodhur nga diskutimet dhe hamendjet pa fund e pa bukë,
njerëzit u kthyen ta gjenin shkakun e rruajtjes së mjekrave e mustaqeve tek
politika dhe ideologjia.
Përkundrazi! Tek politika dhe ideologjia, jo vetëm nuk u
gjet asnjë mbështetje e argument, por u konstatua se mjekra e mustaqe mbanin
vetë themeluesit e doktrinës.
Lenini dhe Stalini po se po, por, përpara tyre, dhe me
mjekra shumë më të mëdha ishin teoricienët. Engelsi dallohej për mjekrën dhe
mustaqet, që në rininë e tij, kurse koka e Marksit, “babait të komunizmit”, me
mjekrën proverbiale, gjigande, më tepër se një kokë me mjekër, i ngjante një
grumbulli të madh leshi, ku ishte vendosur një fytyrë.
Atëherë, cila, pra, mund të kishte qenë arsyeja apo
arsyet e këtij urdhri të çuditshëm kundër mjekrave e mustaqeve, dhe kush,
konkretisht, e kishte dhënë?
Në fakt, qarkullonte një dyshim i bazuar, se e gjitha kjo mund të ishte një iniciativë e kryeministrit Mehmet Shehu,
dhe Enver Hoxha, ose nuk ishte vënë në dijeni për atë që ndodhte, ose,
qëllimisht e linte vetë kryeministrin, për të parë sa larg do të shkonte.
Hamendja nuk ishte pa bazë, po të kujtoje, se kryeministri dallohej për këto
lloj iniciativash. Madje, jo shumë kohë më parë, në një fshat të Librazhdit,
gjatë një mitingu, ai e kishte kapur fort prej flokësh, prapa qafe, një kryetar
kooperative dhe i kishte bërtitur: Me
këto mjekra e mustaqe, ju qafleshët doni të na sillni kapitalizmin në Shqipëri!
Le të mos ngutemi, tha dikush. Shpjegimet tuaja më duken
ca naive. Ato janë thjesht historira, folklor. Mua më duket ca më i thellë
shkaku. Pse pikërisht Mehmet Shehu është më i egri në këtë fushatë kundër
mjekrave e mustaqeve? Ju duket i besueshëm fakti që më i flakti të shfaqet pikërisht
Mehmet Shehu, i cili vetë ka pas lënë mustaqe që djalë i ri; pastaj në Luftën e
Spanjës, po me mustaqe, dhe gjithashtu me mustaqe edhe në Luftën Antifashiste
Nacionalçlirimtare, kur ishte komandant i Brigadës I Sulmuese? Shikoni
fotografitë e Luftës. Në të gjitha rastet e keni me mustaqe; atë dhe shumicën
dërmuese të ish-partizanëve. Shikoni dhe fotot e pasluftës. Asnjë. Egërsia e
Mehmet Shehut, tha, shpjegohet me kompleksin e hakmarrjes për fyerjen e madhe. Por
gjenerali i madh i luftës nuk mund të dilte nga karakteri i tij. Vdekja që
zgjodhi Mehmet Shehu, vetvrasja spektakolare në vitin 1981, ishte hakmarrja dhe
sfida e jashtëzakonshme e tij, pas së cilës Enver Hoxha nuk e mori vehten kurrë
dhe siç është thënë, ia shpejtoi vdekjen.
Gjithësesi, ideja
e Enver Hoxhës ishte e menduar mirë dhe është A-ja e çdo sundimtari. Ata që vuri në rresht duhej të ishin krejt
pa identitet: të gjithë njëlloj, siç veprohet me rekrutët e rinj, të cilët,
para se të rreshtohen si ushtarë, të gjithë i kanë kokat të qethura zero, sepse dihet, turma pa identitet,
“njerëzit zero”, sundohen më lehtë.
Kështu u veprua me të gjithë, dhe priftërinjtë e
hoxhallarët e gjorë, nuk mund të bënin përjashtim.
Shpronësimi duhej të ishte total dhe prona, bindja, dhe
besimi fetar nuk duhej të linin shenjë as edhe në fytyrat e njerëzve.
Koha tregoi se ky grotesk, kjo shaka e madhe, u kthye në bumerang, dhe se në thelb qesharak dhe
grotesk ishte vetë regjimi dhe ata që urdhëruan çmenduri të tilla, por kostoja
ishte e madhe.
Fyerja është më e rëndë se varfëria.
*
* *
Në titullin e studimit të tij për lagjen Muratçelepias, Vexhi Buharaja nuk
përcakton kufij kohorë. Thotë përgjithshëm Vështrim
panoramik për të kaluarën e lagjes. Cila e kaluar? Dihet, siç shkruan edhe vetë, se lagja është 300-vjeçare.
Ndërkaq, studimi përfshin vetëm 200 vitet e parë. Po 100 vitet e fundit?!
E ka lënë qëllimisht mënjanë
periudhën prej disa dekadash të socializmit, dhe, ndoshta, për të fshehur këtë fakt, bashkë me të, ka shmangur edhe periudhën
e mbretërisë?
Nuk duket çudi. Eshtë në logjikën dhe konstanten e gjithë
krijimtarisë së tij. Këtë periudhë Vexhi Buharaja e ka përjashtuar nga poezitë
e tij, nga studimet, shqipërimet, nga gjithçka.
Mos, vallë, për të e
kaluara e lagjes dhe qytetit për të cilët shkroi ishte më e bukur se e
ardhmja?
Në vështrimin
panoramik ... të Vexhi Buaharasë lagja jonë dhe qyteti ynë ka dritë. Me më
shumë dritë akoma dhe më të bukur janë lagja dhe qyteti ynë në shënimet e
kronikanit turk, Evlija Çelebiu, 300 vjet më parë:
Ka 500 shtëpi të
stolisura dhe të mbajtura mirë, mbuluar me tjegulla të bukura. Shtëpitë janë
dykatëshe. Ato janë të ndërtuara tërësisht prej guri dhe janë vendosur mbi një
truall që shtrihet në shtatë kodra e përrenj. Eshtë një qytet i stolisur[7].
Në Berat gjenden 30
lagje ... Dhjetë janë të krishtera, një lagje çifute, dhe nuk ekzistojnë lagje
për frëngjtë dhe për evgjitët[8].
Gjenden gjithsej 30
foltore për besimtarët dhe ka 5 medrese ... Në lagjen “Muratçelebi” gjendet
xhamia e Hysejn Pashajt. Eshtë një xhami e re dhe e bukur. Eshtë një minare
gjashtëkëndëshe prej guri, e stolisur, nazike dhe e bukur, mbuluar me një kube
ngjyrë qielli, dhe me tjegulla të kuqe ngjyrë gjaku. Eshtë një xhami plot me dritë,
bukuri e finesë, saqë nuk mund të gjendet shembulli në shkencën e arkitekturës.
Eshtë një xhami e dlirtë, e çiltër dhe e paçmueshme. Ka pesë shkolla të dijes[9].
Pranë një rruge
ndërtuar rishtas prej Hysejn Pashajt, bri lumit, gjendet një vend me 100 dyqane,
vendosur me rregull e harmoni, ku mblidhen njerëzit e mësuar ... Disa njerëz
bisedojnë me njeri-tjetrin dhe zhvillojnë tema mbi dijet fetare, shkencore,
poezinë, etj. Këtu gjenden shumë poetë, oratorë ... Janë njerëz me dituri të
thellë sa deti, por për sa i përket fesë, nuk kanë shumë kujdes ... Këtu
gjenden njerëz qibarë, të pjekur dhe të zgjuar[10].
Në qoftë se një njeri
në qytet derdh gjak (vret) dhe ikën, struket në Mal të Thatë dhe shpëton nga
dora e drejtësisë, ai vetë nuk mund të kthehet kurrë në këtë qytet... Rreth
qytetit të Beratit gjenden 77 vende dëfrimi dhe shëtitore... Në qytetin e
Beratit, aty poshtë, pas tregut të kazanxhinjve, mbi lumin e Osumit gjendet një
urë e madhe për kalimin e udhëtarëve, karshi, në Varosh të Thatë. Ura gjithsej ka
nëntë harqe prej druri, por themelet e urës qëndrojnë mbi këmbë prej gurësh të
çuditshëm, të zhytur në ujë. Pjesa e sipërme e urës është e shtruar me material
lisi. Eshtë diçka e çuditshme dhe rrallë takohet. Në Hercegovinë, në qytetin
Koxha (Foçe), një urë që gjendet mbi lumin e thellë është ndërtuar në kohën e
Sulltan Sulejmanit, por ajo përbëhet vetëm nga një hark druri. Kurse kjo e
Beratit është e pajisur me nëntë harqe të bukur (Zoti e ruajtë!)[11].
Qyteti i Beratit, si
një vend bjeshkor, me ajër e ujë të pastër, djemtë e vajzat i ka të
shëndetshëm; ka njerëz të edukuar, të përmbajtur. Të gjithë janë të bukur, të
shkëlqyer dhe, në përgjithësi, janë qejflinj e dashuronjës. Djemtë shëtisin të
armatosur dhe betohen për armët e tyre; janë të gjallë e të hedhur, dhe, për
gjënë më të vogël, mbërthejnë shpatën dhe të vërsulen (Zoti na ruajtë!)[12].
Ky popull është një
fis fisnik i Shqipërisë ... Janë luftëtarë trima, të rreptë e sypatrembur (Zoti
na ruajtë!)[13].
A mund të pengohet dhe të ndalet koha?
*
* *
Vexhi Buharaja ka në fondin
personal mijra faqe librash, studime, shqipërime nga autorët më të mëdhenj
të botës, por në dorëshkrim, të pabotuara.
I mësuar vetëm me lënien
në dorëshkrim në fondin e tij
personal për shkak të censurës së përhershme, tek ai fjalët libër, botime, publicitet, kopje e parë,
autograf ishin zbehur, e kishin humbur kuptimin - dhe, ai vetë - edhe
shpresën.
Për kënaqësinë dhe emocionin që botimi i një libri i
sjell autorit, shkrimtarë të ndryshëm të botës kanë bërë përkufizime nga më të
ndryshmet: lumturia më e madhe, si kënaqësia që të jep lindja e fëmijës
etj.
Poetit, publicistit, filologut, studiuesit, orientalistit
dhe përkthyesit të shquar Vexhi Buharaja iu privua djersa dhe shpërblimi, por
sidomos, kënaqësia më e madhe e jetës; kënaqësia dhe gëzimi i krijimit.
Dhe, ky është krimi më i madh ndaj tij.
Ndërkaq, dorëshkrimet - vepra të gatshme të këtij
personaliteti janë dëshmi dhe prova krimi.
Sot, ende të pabotuara, ato ngjajnë me dëshmitë e një krimi
të pandëshkuar. Madje, krim i dyfishtë: ndaj autorit dhe ndaj kulturës
shqiptare.
Vexhi Buharaja u është lënë vetëm patriotëve, krijuesve të Beratit. Ahmet Kondo dhe Izedin Hima kanë
shkruar libra me vlera për të. Shkrime shumë të mira kanë botuar Agim Dishnica,
Agim Mehqemeja, Ajet Nallbani, Simon Vrusho dhe, sidomos Bedri Telegrafi, që
është edhe njeri i familjes. Por Vexhi Buharaja nuk është krijues lokal; aq më pak i familjes. Për orientalistin, poetin, studiuesin dhe shqipëruesin
e shquar është përgjegjës shteti dhe shoqëria shqiptare.
Botimi dhe ribotimi i Shah-Name-së
në vitet 2001 dhe 2010 nga shtëpia botuese Naimi
dhe disa studime të Shaban Sinanit janë të vetmet ndërmarrje nga qendra për këtë personalitet të madh
të kulturës shqiptare. Por, në këtë qendër
nuk hyjnë hiç as Ministria e Kulturës, as shteti.
Një kolanë me botimin e veprave kryesore të Vexhi
Buharasë, do të ishte, thjesht, një moment inaugurues.
ARSHIN XHEZO
Tiranë, mars, 2015
Ece zbathur në
shkretëtirë,
Përdore e more Saadiun
Dhe e solle në
shtëpitë tona,
Mysafir.
Por ty të harruam
Megjithëse edhe rëra,
Ka kujtesë gjurmësh.
Prisnim të ikje, që të
dinim ç‘humbëm.
Përsëri vdiq Saadiu
dhe e futëm në arkivolin
Si mirazh,
Lëkunden në ajër,
Qindra duar të
ngritura lart,
Që të mbajnë Ty
shenjtor, dhe të çojnë,
Në asnjë varr.
