Faruk MyrtajMbi prozën e Faruk Myrtajt
I nxitur prej protagonistit të romanit të fundit, Horizont, të Modiano-së, po sillja këto ditë ndërmend disa grimca kujtimesh prej rinisë, këtu e çerekshekulli më parë, brufulli kujtimesh të stërpikura nga përjetime ëmbëlake të pushimeve të verës, praruar prej diellit mesdhetar a ngazëllyer prej moçmërive mitike, në ekskursione a ekspedita të përvitshme arkeologjike, ngjarje të ndërprera papritmas, miqësi të brishta të mbetura pezull, ngrirë diku në të shkuarën e largët si në një të tashme të përjetshme, dëshmi të arratisë marramendëse të kohës.
Teksa këqyra një grimë herë raftin e posaçëm të bibliotekës sime, në mërgim, aty ku zënë vend ato pak libra të letërsisë sonë më të rishtë, këtij peizazhi përjetimesh ekzistenciale erdh' e iu mbivendos natyrshëm coha letrare e përmbledhjes me tregime "Dritat e Italisë" të shkrimtarit Faruk Myrtaj, botuar nga Ideart, por ende pak i përmendur si një prurje në prozë e denjë për t'u veçuar.
Anipse u bëjnë jehonë hapësirave, njerëzve e ndodhive të lidhura ngushtë me jetën e autorit të tyre, siç do të shprehej Gilles Quinsat-i te "Kërcimi në kohë", tregimet e Myrtajt shfaqen shumë të kujdesshme karshi çdolloj vërtetësie autobiografike.
Emrat e personazheve që vihen në lukth të rrëfimit, duket sikur nuk i përkasin asnjë gjenealogjie vetjake, por së toku, që në faqet e para të kësaj përmbledhjeje me tregime, na zhysin vetiu në një univers paralel, as plotësisht të dallueshëm, as kryekëput të ndarë nga realiteti që ne e njohim fort mirë.
Tregimi "Nata e vajzave", që çel "Dritat e Italisë", spikat si një parabolë artistikisht e arrirë, teksa ngërthen njëherësh në thurimën e vet mitin, historinë e filozofinë e përkorë në trajtën e një sarkazme të tipit orwellian, përcjellë me anë të një rrëfimi liriko-epik të bëmave socio-politiko-kulturore që ndodhnin në Kolonë, ky kipc në miniaturë i Shqipërisë sonë të djeshme (dhe jo vetëm), meqenëse ngjasojnë si dy pika uji si "truall shtet më vete prej një shekulli, pesëdhjetë vite prej të cilit i veçuar prej pjesës tjetër të botës".
Tregimi përbën një lavd të shpirtit të femrës në përgjithësi, ku shpalimi drithërues i gjendjes së gruas në fshatin shqiptar, me gjithë tragji-komizmin e vet të pashoq, karshi bukurisë ndjellëse të «grave të andejme», «grave të matanë lumit» e «Botës Tjetër», nxjerr në pah konturet e një kontrasti të kobshëm.
Jeta lumturore shqiptarkave të tregimit përbëhej nga e vetmja periudhë ndryshe e rrojtjes së tyre, javës së të bërit nuse, që e patën ëndërruar aq shumë qysh në fëmijëri, tek dramatizimi miklues i «lojës me nuse», që harrohej sakaq bashkë me fëmininë, teksa ende të sarritura i vinte përfund rropatja në emër të nderit e jetës sfilitëse...
Në tregimin "Dritarevetëm", sakralja e profania bashkëjetojnë në një simbiozë e djeshmja jonë në diktaturë dhe e tashmja. E si për ta përcjellë bindshëm zezonën e asaj kohe pa dyer e dritare, ku duhej tjetërsuar rrokopujë gjithçka, për «të harruar ç'kishim qenë», thirret në ndihmë mitologjia: "Për siguri, u imitua Zeusi kur përmbysi Kronin.
Diçka më tej akoma: jo vetëm zjarri, si në kohët antike; tashmë duhej kontrolluar edhe drita." Tregimi që emërton përmbledhjen, "Dritat e Italisë", ka si nxitje një fotografi të dikurshme, të viteve të rinisë së hershme.
Ashtu si tek "Dhoma me dritë" e Roland Barthes-it, ku rrëfimtari niset në kërkim të nënës së vet të zhdukur, përmes fotografive që i kanë mbetur prej saj, fotografia e një kushëriri me disa shokë në Plazhin e Vjetër, aty nga fundi i viteve '50, që përfunduan të gjithë në burg, ditën kur u nisën të zbatonin planin e arratisjes, i jep krahë përfytyrores së Myrtajt, i cili nis sakaq një shtegtim tronditës në viset e së shkuarës.
Jeta e Shpëtim Borshit, protagonistit të tregimit shndërrohet në fillin lidhës të një rrëfimi polifonik, duke nisur që me kohën kur djaloshi ëndërrimtar "çdo verë, e linte kryeqytetin dhe, për dy a tri javë, i gëzohej jetës në fshatin e gjyshërve...", diku majë kodrash, ku kundrimi i diellit gjatë perëndimit vagullor në det qe kthyer ca nga ca në një rit të vetmisë. Mirëpo, erdhi një ditë e bregu i detit u shpall "zonë e ndaluar" e s'mbetej gjë tjetër veçse të përsosej vetmia gjatë ritit.
Myrtaj me një stil finosh, herë-herë si tek Kuteli, ia del mbanë t'i jap thellësi e gjallëri tregimit duke shqyrtuar me tëholli marrëdhëniet komplekse të qytetarit me shtetin, si për të dalë natyrshëm tek tema e tij më e parapëlqyer: individi dhe turmat.
Tregimi "Turmat e dimrit" përbën një nga pikat kulmore të përmbledhjes duke përcjellë aq mençurisht filozofinë e turmave "që kështu janë gjithnjë: të papërfytyrueshme, të pallogaritshme, të paparashikueshme...Nuk ka njeri që të mos jetë ndjerë i joshur, i kërcënuar, i mahnitur apo i gëlltitur prej turmave."
Kështu do ketë ngjarë deri diku edhe me "Njeriun e turmave" të Edgar Allan Poe-së, që Baudelaire-i e përktheu vetë në frëngjisht dhe e përmend aq shpesh në veprën e vet, teksa një oqean vrumbullitës kokash njerëzore e mbushte rrëfimtarin e Poe-së me një emocion të mrekullueshëm krejt të paparë.
Me këto vise farfuritëse rrëfimi fqinjërojnë edhe tregime të tjera si "Punë pasqyrash" (ku miti i Narcizit përbën nyjën e rrëfimit), "Ne, këtu, poshtë", "Murgu i Lindjes" a "Fotografi me të vdekur brenda", ku përvajshëm, pa zë, qelia e burgut a miniera përvijohen simbolikisht me ngjyrat e një rrethi të Ferrit dantesk.
Zaten, ashtu siç e kanë cilësuar studiues të tjerë, ku do të veçoja qasjen kritike të Ali Aliut (Buzëqeshja e hidhur, në hyrje të Nudo-s zyrtare, Vatra, 2006) e të Lazër Stanit (Prozë e shqiptimit të të vërtetave tronditëse, që shoqëron Hijet e virgjëreshave, Arbëria, 2006), edhe "Dritat e Italisë" mbetet gjatë në shojzat e kujtesës e të vetëdijes sonë letrare, duke dëshmuar se në stilin rrëfimtar të Faruk Myrtajt, kumbojnë jehonat më të arrira të traditës sonë në prozë dhe risitë e shkrimtarisë bashkëkohore.
