AutoriMëhill Velaj: Unë e ti, Etyde! (poezi), Stamford (USA), 2010.
Mëhill Velaj, krijues shqiptar, i cili jeton dhe vepron në Amerikë, përkatësisht në qytetin Stamford të shtetit Kenerikët. Ka lindur në fshatin Gllogjan (Lugut të Baranit), të Komunës së Pejës më 1957. Ka mbaruar studimet për gjuhë dhe letërsi. Shkruan poezi dhe prozë për fëmijë e të rritur. Është nënkryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-amerikanë. Deri tash ka botuar këto vepra letrare: “Gërshetat e Aulonës” (1995), “Metamorfoza e rruzullit” (2007), “Lule që rritemi në gurë” (2009), “Unë e ti, Etyde! (2010), librin poetik në gjuhën angleze “Our walk in time” (Ecja jonë në kohë”) 2009; bashkautorë në librat: Who’s who – “ Poetry from five continents”, “Itaka e fjalës”,, botuar nga Fotjonart, “Zemra prindërore”, botuar nga bashkësia virtuale “Mëmëdheu”. Krijimtaria letrare bë prozë: “ishulli i pulëbardhës” (2009). Shkruan herë pas here në shtypin shqiptaro-amerikan, përkatësisht në gazetat “Yllyria” dhe “Bota sot”, në SHBA, në shtypin shqiptar në Shqipëri, Kosovë, te “Fjala e lirë në Londër, Angli etj. Mëhill Velaj, në letrat tona vjen me një përmbledhje poetike të titulluar “Unë e ti, Etyde!” Këto poezi që kapërthehen brenda kopertinave të këtij libri sjellin autencitetin e fjalës së tij, rrugën evoluimit të poezisë së tij, problematikën e shqetësimeve poetike dhe atdhetare dhe pasurinë e veçantinë e profilit të tij në poezinë që krijohet sot tek ne. Vëllimi poetik “Unë e ti, Etyde!” është i konceptuar në pesë kapituj, që përbëjnë një tërësi përmbajtjesore: “Trokitje në derë të botës”, “Zbraz në gotë një oqean”, “Lapidaret flasin liri”, “Legjenda e re e Doruntinës” dhe “Baladë për vete dhe për miqtë e mi”. Poezi e thellë, e ndjerë, poezi në të cilën rrëfehet bota e njeriut, bota e individit dhe e kolektivitetit, vargje këto të shkruara më një sinqeritet poetik.
Poezia e Velajt bëhet fole dashurie
Librit fillon më një parathënie nga publicisti Marin Kelmendi. Duke folur për vlerat ideo-artistike të këtij vëllimi poetik, Kelmendi shprehet: “Nga Gllogjani i Kosovës, Mëhill Velaj, e ka bërë fare planetar vargun e vet, duke lënë pulëbardhat, mëngjeset me vesë, simfoninë e zogjve a ndonjë serenatë nga kullat e lashta të Dukagjinit. Dhe, ai varg i varur edhe për ndonjë degë shelgje e lisi katundi, bëhet oqeanik, me sens të përbotshëm krejt njerëzor. Ky urbanizëm poetik i poetit Velaj, megjithatë nuk është aq i qëndrueshëm. Kthehet prapë në vendlindje, në kohën e fëmijërisë dhe për ta bërë ambientin planetar të poezive të veta me ngjyra të identitetit shqiptar. E mban gjatë aty veçmas lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, një dekadë më parë. Është kjo kohë që edhe identitetin e vargut e bën me adresë të atyre hapave që kanë lënë gjurmë andej e këndej oqeanit. Gjithandej truallit të vet i çon dhe merr mesazhin, sidomos të kësaj lufte, se gjithkëndej mbizotëron drita e Perëndimit, në shekullin XXI, kur po perëndon lindja dhe kur po lind Perëndimi. Dhe, për këto mesazhe, poeti troket në derë të botës, duke u ndjerë i lumtur për kohën që jeton. Ka edhe shpirt të ngrysur për kohën që jetojmë, për kohë që njerëzimin nuk e lë të qetë e të lirë, me paqe që ka mbushur atë gotën e vargut, i cili ia zë një oqean të tërë. Ndonëse i këndon vetmisë, poeti nuk mbyllet në arrën e kokosit për të qenë i lumtur kur të gjithë njerëzit e rruzullit janë të lumtur, jo veçse shqiptarët e tij. Aq i dashur mund të bëhet duke bërë një mit të ri dashurie. Prandaj, legjenda e Doruntinës zbërthehet me një polemikë të pashpallur. Ajo lë të kuptohet se Doruntina është e shpërndarë kudo si ajri, ndërsa nuk e kishte sjellë njeri ka ndonjë vend, si pretendon miti i lashtë i saj... Në çfarë e ka origjinën ky sens i fuqishëm i Velajt? Ku është burimi i tij? Lind nga njerëzit. Nga miq të vjetër. Nga miq të rinj, nga dashamirë të artit të tij. Lind veçmas nga fëmijët me të cilët poeti identifikon shpirtin e vet. Bëhet baba poetik i të gjithëve në planet, pa kufij race, ngjyre, feje. Prandaj poezia e tij bëhet fole dashurie”, shprehet ndër të tjera redaktori i librit Kelmendi.Ky vëllim poetik vijon me një përkushtim: Merrni. Ua solla. Bënte mot i mirë. Binte ngrohtësi, buzëqeshje e puthje bashkë...Shtëpitë mbusheshin me fëmijë, me fëmijë, me fëmijë... Poetët lagnin me gjak rrënjët e dashurisë...Po ashtu, në vijim me një prolog prezantohet autori, që sipas tij, ngërthen krejt atë lajtmotivin e këtij vëllimi poetik: U puthem gjatë./ Qe muzg/Sikur puthesha/ Me një muzë/ Unaza,/filizat dardane,/ ngurosen atë puthje/ndër buzë... Poezia, Unë e ti, Etyde!, fq. 8.
Krejt dellin e tij poetin e shkrin për atdheun e tij të lënë
Frymëzimet që ngjizin poezitë e kapitullit të parë, “Trokitje në derë të botës”, vijnë si lirika të fuqishme, që ngërthejnë një mall të hershëm të gërshetuara me etoset dhe patoset, të dallgëve të shpirtit, që bukurinë e kanë në dhembjen njerëzore. Autori Velaj jeton me kujtimet e trishta të së kaluarës. Krejt dellin e tij poetin e shkrin për atdheun e tij të lënë, por jo të harruar. Ai, edhe pse larg atdheut, shpirtin gjithherë e dërgon në vendlindjen e tij dhe kërkon që t’i ruhen dy metra tokë dhe një gur të gdhendur mbi të: Gota me verë/në SHBA i vetmuar/ më ngjan si gjak/ kur pi/ më sjell ndërmend/ vitin ‘81/ kur shkelnin tanket serbe/ djalërinë e Kosovës/ me zinxhirë/ Sa shume kujtime/ erdhi fundshekulli/ pranverë/ një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e tetë (...)/ Kosova ime/ më prit/ si marinar i mplakur/ që të kthen nga dete për në shtëpi/ Më ruaj dy metra dhe/ një gur të gdhendur mbi të/ emrin e mbiemrin tim... Poezia, Më mbajnë peng ato kujtime, fq. 12.
Poezia e Velajt është e ndërtuar me plot figura stilistike, si metafora, simbole etj., që vargut të tij edhe më shumë i japin frymë, i japin forcë dhe jetë. Këto figura edhe më tej e ngjallin vargun e këtij autori, dhe artin e këtij vargu e ngrehin në piedestal. Po ashtu, ndërtimi estetik është diçka i veçantë në vargun e këtij autori. Pra, poezia e Velajt edhe në aspekt ka arritur nivelin që kërkon poezia e krijuar.
Në poezinë e këtij autori simbolikën e plagëve, të oqeanit, të etjes dhe të ëndrrës, të shiut dhe të dhimbjes dhe vetmisë, të dritës dhe errësirës, të shpresës dhe zhgënjimit e ndeshim përherë. Poeti Velaj, nëpërmjet këtij vargu dhe këtij frymëzimi që e hedh në dritë, dëshmon se është i mbështjell brenda urnës së tij. Ai kërkon rrugë për të dal nga ky rreth i vetmisë, kërkon portat për t’i gjetur horizontet e jetës, pra rrugën e portave që e shpijnë në dritë: Çdo agim më shëron plagët/ më trishton çdo perëndim/ si kur trokasin kondakët/ rreh e rreh ky pulsi im/ Vallë si është vendi im/ që është tej ujërash matanë/ ti, o i madhi oqean/ të ngriftë akulli tejembanë/ Ti tri hise i merr dheut/ dhe këndej më lë në ferr/ pranë ujit i djegur jam/ dhe këtë shpirt e kam në terr/ Do të zbraz në një gotë unë/ që atdheun ta kem më pranë/ të ngriftë akulli tejembanë/ oqean, o oqean...! Poezia, Pranë oqeanit, fq. 34.
Në vëllimin poetik “Unë e ti, Etyde!” të autorit Velaj, përkatësisht vargjet e kapitullit të tretë, Lapidarët flasin liri, sa vijnë dhe shfaqen vargje të cilat në vete kanë të ngërthyer një zjarrmi të thellë. Mbi frymëzimin e tyre fle ai zjarri i dhimbjes dhe i shpresës, të gjitha këto erëra të përziera në këtë varg krijohen përmes dramës së trazimit dhe plagëve të shpirtit që janë akumuluar në qenien e poetit, pra përmes imazheve të krijuara. Kështu që, dhimbja dhe shpresa, lotët dhe buzëqeshja etj., kapërthehen brenda idesë së këtij vargu.
Pra, vargjet e poezive të këtij kapitulli rrezatojnë drejt lexuesit dashurinë, dhimbjen, përkushtimin deri në skajshmëri për Kosovën, atdheun e poetit. Ndjenjat e poetit janë pranë realitetit. Vargu i tij është tepër i veçante, herë i ashpër, por nganjëherë edhe i brishtë. Në shumë vargje poeti shpërthen si eruptiv vullkani. Është ai malli i tij që e përvëlon për dheun e tij, ndjenjë e shprehur nga të gjithë krijuesit tanë të cilët krijojnë në mërgim; janë plagët e shpirtit për brezat e një kombi në luftë për qëndresë dinjitoze. E kush më bukur se Kosova e gëzon këtë dinjitet: Merimangat e stuhisë nga erërat e historisë/ rrethuan trupin tënd, Kosovë/ ata që ulërinin në emër të paqes, haj medet/ po nën çizmet e tyre rridhte veçse gjak det/ Shqiponja shkundi krahët fort/ pendët e saj hapën faqen e historisë/ toka u tund, fëmijët u zgjuan të trembur/ vetëm lapidarët e kuptuan/ se po vinte dita e lirisë!/ Era fërshëllyese herët në agim/ tok me rrezet përvëluese të diellit/ dëgjonin gjëmat tua, Kosovë...! Poezia, Gjëmat tua, Kosovë!, fq. 43.
Edhe në poezitë në vijim të këtij kapitulli kanë të njëjtën frymë, mirëpo vargjet sa vijnë e më shumë marrin fuqi më të theksuara, që këtë varg edhe bëjnë më të fuqishëm. Edhe skalitja e tyre është bërë me një interesim të veçantë. Vargjet e këtyre poezive i përshkruan një ndjenjë trishto me esenca e saj tragjike: Vukovari donte liri/ Smerkovnica dashuri/ Prekazi, Reçaku, Çerezi/ merrnin frymë të varrosur/ Likoshani, Drenica vuanin të plagosur/ Meja Korenica me engjëj të tendosur/ Kralani, Shqiponja kërthizë e Dushkajës/ Rugova, Grabanica vende të nishaneve/ Zahaçi e Qyshku lule të Dukagjinit/ Krusha e madhe, Korisha lule të jorgovanëve/ Lubeniqi, Kodradiqi erë lulemaji/ Barani e Bokshiqi dallgë të plagosura/ Dollova e Buqani pika takimi/ Koshara e Loxha me forca të pasionuara/ Kullat e Gllogjanit fortesa shprese/ Gllogjani të jep nga zemra dhe nga pasuria/ në Kosovë, Bosnjë e Kroaci, kaq krime bëri Serbia/ Ju gjenerata që vini valë-valë/ mes këtyre bukurive...ca çaste: “Asnjë fjalë”/ sa njerëz janë torturuar/ janë poshtëruar e vrarë/ ndërsa lulet përqark/ s’kanë reshtu duke parë.../ duke qarë, duke qarë, duke qarë!... Poezia, Masakra ka emër, fq. 48.
Vizatohet rruga e përjetimeve dhe e observimeve nga një këndvështrim shumë i ngushtë i poetit
Poezia e poetit Velaj, të përmbledhur në kapitullin vijues të librit, janë lirika të fuqishme të dashurisë; na bën përshtypjen e një ditari intim, në të cilin vizatohet rruga e përjetimeve dhe e observimeve nga një këndvështrim shumë i ngushtë i poetit. Edhe tek këto vargje ndeshim një zbulim interesant të brendësisë krijuese të këtij autori: është kjo poezi e frymëzuar nga grimca meditimesh dhe përjetimesh përvojash dhe ndjesish që plotësojnë në anë të re të profilit të tij prej krijuesi, befasues për formën e të të krijuarit dhe të të ndërtuarit të formës së vargut të shkurtër. Në këto poezi ndeshim një natyrshmëri autentike poetike me një ndjesi të thellë. Poezia e këtij autori këtu dëshmon përjetimin tërësisht poetik të motivit, po sidomos, për harmoninë e mjeteve artistike me mendimin, i thjeshtë dhe i bukur gjer në dhimbje. Tek poezitë e këtij autori ndjehet natyra e fjalës së ngjeshur, si një mënyrë të krijuari dhe shijuari herë të dhembshurisë, herë-herë edhe të bukurisë së saj. Megjithatë, lakonizmi nuk synon ngushtimin e këndvështrimeve, por gjetjen e palcës, gjetjen e tharmit të çastit poetik, të situatës emocionale, karakterit që skicohet kryesisht me anë të gjetjes dhe pranëvënies dhe skajeve të së njëjtës formë të krijuar: Bie shi pa pushim/ bie mbi xham/ në çdo pikë që vjen/ unë mendjen/ veç te ti e kam/ Ti je larg/ qielli e di/ sa shumë të dua/ e di dhe ti/ Këto pika shiu si lot/ për kë i derdh si krua/ e di mirë/ i derdh për mua... Poezia, Puthje në shi, fq. 56. E njëjta ndjenjë i përcjell edhe pozitë të tjera në vijim, si Femra si thesari, Po vyshkem, Gjoksin zjarr, Martesa, Dashuria, Dashuri pa kufi, Dashuria nuk ka emër, Qaj dhe vajtoj për ty, Pse kaq shumë lot në ata sy, Ankthi i mostakimit, Shi bie, ti më mungon, Si Penelopa etj.: Presim edhe ne, me shpirt të Eneut/ sa priti Penelopa e lashtë/ kthimin ngadhënjimtar të Odiesut/ Ndizemi në dasma, në valle përmetare/ puthemi në dritë të rrufesë/ tërë natën, sa shpirti të dalë fare... Poezia, Si Penelopa, fq. 74.
Cikli i fundit i këtij libri, “Baladë për vete dhe miqtë e mi”, është e mbushur me poezi përkushtimore, vargje këto që me seriozitetin më të madh dhe me mesazhe shumë domethënëse autori i drejton në drejtim të emrave që kanë lënë gjurmë në historiografinë tonë kombëtare. Velaj, përmes poezisë përkushtimore “Elegji për nënën”, “Ëndrra që nuk flet”, kushtuar Ukshin Hotit, “Nëna Shqipëri lotonte nga krenaria” (Fan S. Nolit), “Sonatë për kombin” (Don Kelmend Spaçit), “Fëmijëve”, “Koha do të flas me emrin Rugovë” (Dr. Ibrahim Rugovës) etj.: Koha do të flas me emrin Rugovë/ se ishte epokë/ se ishte lindje/ se ishte udhërrëfyes/ se ishte lider/ se ishte epror/ se ishte një human/ se ishte mik me te gjithë/ se ishte bjeshkë nga Bjeshka Rugovë/ se ishte Kosovë(...)/ Ishte liria e pritur/ katër mijë e kusur vjet/ e lirisë së thinjur/ ndër shekuj/ iu bërë fanar/ që nuk shuhet kurrë/ u bëre legjendë/ shkruar me ndjenja e jo me penë/ Me Çetën e Profetëve” si Bogdani/ popullit i solle lirinë/ Të lumtur që kishim fatin/ t’i takonim epokës suaj/ të lumtur/ jemi bijtë e bijat/ e kohës suaj/ Kastrioti me trimëri/ Nënë te reza me bamirësi/ Ibrahim Rugova me urti/ mbetën në histori... Poezia, Koha do të flas me emrin Rugovë.
Në përfundim mund të konstatojmë se vëllimi poetik “Unë e ti, Etyde!” i autorit Velaj, është një libër që lexohet me endje, e cila frymon si në qenie e vetme.
