Dashuria e zemrës edhe atje e vret(Cikël poetik nga Fatmir Terziu)

Paqloti

Grashinë e vjeshtës më zgjoi. Paqlot

gjunak në xhamin e skithët,

la çarmin e tij gri,

ngutshëm mori dorazi tinëz,

surratin e qiellit të nxirë,

pastaj menjëherë hodhi firmën,

për më pak errësirë.

Hundarak mbi Tamiz,

u shfaq dielli dhëmbëshkulur,

si një tapet persian që lëviz,

paqlotin për të shkundur.

Grafika të murrme me korda,

pushtuan xhamin tim,

litarët u shtriqën tek porta,

ishte thjesht një vegim.

Paqloti kish zënë mbi qepalla,

enkas të më gudulisë,

loti nuk qenka si në përralla,

edhe i paqtë kur lëviz.

Autoportret

... ose “Gëzuar!” në ditëlindjen time.

Ky muaj është një re e madhe,

një hartë mitike mbi një det të tejlagur,

që ngulitet ngadalë e në kokë.

Është një meteor,

një planet,

mendja e pagjumë e ardhje-ikjes.

Pa aritmetikën e ditëve, ky muaj

për mua do të ishte krejt i huaj.

Një re e zbrazët mbi fletë talku. Ora

retinore prej së largu,

kurdiset mbi mirazhe e tundime,

Por unë e dua këtë muaj dhe do të vij!

si eremit do të ulem,

përposhtë valës tënde,

do të jem vetë vala jote,

një kal i çmendur në rrymë,

shpupurisur nga mushti i një gote,

përgjatë deltës plot frymë.

Nesër do të jetë një ditë e këtij muaji,

asgjë tjetër s’është më shumë si kjo,

një gotë kristali me bulëza malli,

nuk do të ndodh më shumë dhe unë,

do të fluturoj si shqiponjë mali,

ta çukisë në gotë me ju. Gëzuar,

do të ndjehem mes avujve,

që ky muaj vrullshëm ka shtuar.

Nga lindja udhëtoi mes meje,

si në kalendat e lashta greke,

një sy që hapet,

brenda kapakëve të këtij muaji,

një qiell vere,

një ditë që krihet paq, pastër,

si hyjni që zbret nga mendimi,

kinde e një shtrëngate të largët.

Pluhur

(“Pulvis et umbra sumus” - Ne jemi veçse pluhur dhe hije).

Horaci

E kam një grimë pluhur nga trupi yt. Koha

më diktoi që ta ngjesh mes thasëve të ajrit,

në çdo udhë e hapësirë ku iki pafund,

mundohem ta mbaj fort pas meje, s’e shkund,

e di është pluhur, por Ty të kërkoj ndjesë,

është nga shpirti yt dhe me të dua të vdesë,

në çdo kohë më kërkohet të pastrohet pluhuri,

në çdo të tashme më qepin inspirim të detyruar,

nga çdo e shkuar më afrojnë së nguturi,

sadopak pluhur nga pluhuri i tyre i helmuar.

Unë e njoh pluhurin tënd dhe e dua,

furçën e shmang dhe s’e heq prej meje,

s’është pendim, të mbaj erën tënde,

nga harresa ajo vetë kthehet në pluhur,

edhe pse më thonë se është vrer,

bëj përzgjedhjen time të duhur,

se e di mirë, pluhuri yt asnjëherë,

mua grimëzën tënde nuk më vret.

Dhe tani qërroj ashklat nga gjumi im,

si pas betejave kur i pastrojnë këmbën kalit,

pak pluhur nga ashti yt më bën trim,

më jep natyrshëm forcën e djalit,

këndellur, por jo pas gjurmëve të tij,

gjarpëri nga pluhuri u ngrit në Xhenet,

kush shkund pluhurin tënd duhet ta dijë

se dashuria e zemrës edhe atje e vret.

Terri lemeritës i vapës mendore,

shpesh kthehet padashje në pluhur,

bart drejt njeriut emocionet foshnjore,

kur egoja i ndot kostumin e (jo)duhur,

me ciklat e rehatisë shpirtërore,

pluhuri i Atdheut s’duhet shkundur,

është shpirti i tretur i masës njerëzore,

kur merr mes lotëve,valixhen për dore...

Nuk mund të të lë të jetosh në pluhur,

edhe pse borxh po e marë me vete patjetër,

do të ngjiresha duke u lutur,

pluhuri yt të mbetej vetëm në këtë letër,

se i yti pluhur atje duhet shkundur,

ta ka lënë ndotje një kohë tjetër,

vëllezër, bëni gjithçka të mundur,

pluhuri mbi Atdheun, vret edhe mbretër!

Dheamë

Nëse jeta është mes qiellit dhe tokës
nëse ajo ushqehet nga uji
pena është vetëm një mashë e kësaj jete.
Nëse qielli është hapësira,
deti plotësia,
çfarë janë vallë duart e mia?
Rrugëtim i rrufesë në këtë kënd
që digjet në shkretëtirën e zemrës
... fjalë dinake që shemb
si shpagimi i egër i erës.
Në këtë lidhje kërkoj mes shkrimit,
dritën dhe tempin e zgjimit
dhe ndërtoj diagramën Dheamë
përtej çdo çmimi.
E kam një ide, të rendazgjuar.
Shkundur nga udha e gjatë e fjalës
të rihapë agimet e katër stinëve
që rrjedha e vrullshme e lumit të jetës
ka skërmitur tek gjithshka
në tokë e në qiell
nën dhe e nën ujë
e të them me gojët plot
thjesht pa zhurmë, pa bujë
u begatua kjo Tokë!
Male, fusha, liqene dhe dy dete
struken thellë kësaj ideje
diku shpotisin, diku thumbojnë me vete
secili pos një mideje.
Në këtë orë truri hyn
përsëri në udhëtimet e largëta.
Trupi ka marë lejen e përkohshme:
Është vonë. Nata
me hiramin e saj gri
pështjell edhe idenë time
të kafshuar prej trishtimit.
Kalëroja si një kalorës i papamë
në disa mijë kilometra katrorë Dheamë.
Tjetri

Në këtë kantier
ende s’i kam vënë në punë dorashkat
pincat e grasatuara, bullonat, dadot.
Ka kohë që në këtë kantier
ka hyrë vetvetiu mekanizmi i shpim-kërkimit
ku zë fill truku.
Në penë dhe në letër,
... mes dihatjeve të germave,
ngushtoj hapësirën të kursej faqet
për një ditë pa qejfmbetje
nga llogaria e vetvetes.

Koka më rri ndezur në këtë kantier
është një pishtar meraku
që ndjek ikjen e zhdukur të Tjetrit
pa kursim fjalësh.
Zhurma e fjalëve pa fjalë
Bën tym më shumë se pluhuri i kantierit.

Një shi i hirtë
përgjatë hapësirave me ndarje
i bën letrat format të ndyhen
zhubra drejt koshit.
Çdo vrerosje është një pecetë
në këtë zhaurimë kantieri
në çdo orë të tret.

Kjo letër është për mua para gjumit
ilaçi i nënës që kur më shkuli nga djepi
në velin e kafshatës së ftohët
lidhje dhe tretje si qëndisje grepi
e fjalës nënëurte ‘kujdes me shokët!
Shpërngulje

Iu bojatisën duart vëllait tim. Bojaxhi
i kërrusur mbi pompë
qëndis muret e shtëpisë që avullon gëlqere
bën po atë punë që bëj unë
edhe unë ua qëndis shtëpinë
fjalëve, fjalëve
... që nuk mbinë në kopshtin tim
pena ime i zdrugon pa i zvetënuar
vë dorë mbi varg, fjali
dhe kur pa i dëmtuar ndonjëherë
fjalët që i zhvendos me furi.
Jam duke e zhvendosur veten time
duke kapluar male fjalësh mbi tastierë
cirka rezesh udhëtojnë faqosur
brenda fletëve me bojë të tharë
me mbishkrime të daltuara jete
rrugëtim nga kohë e gjatë
palosur fletë pas flete
edhe ato gërma për vëllanë.
Kjo është drita, errësira, metafora,
koha manuale dhe risku
transferim fatesh dhe zbritje
nga ndërmarja e shpërnguljes.
Borxh ajrit

Qenka e thënë që të mbetem borxhli. Ajri
Që vë në lëvizje tërë makinën time të mishtë
Të mbetet i vetmi ‘kursim’ në jetë
Pylli i mendimeve të mia është në protestë
Pas agështisë së dritës
Hiri e mbulon me fasha
Mbrëmjen e kokës.
... Është rrëmujë përgjatë pistave
që zhaurijnë tek vatrat ndihëse.
Është koha për të filtruar ajrin,
përkujdesur për urtinë e tij
koha për të qetësuar motorët
tashmë duhet një pushim i gjatë.
Buzët të ngjitura nga vlaga e prushtë
Tendosen duke u tkurrur
ajri flladit i urtë
sjell shërbimin e duhur.
Qenka e thënë që të iki borxhli. Ajri
i vetmi përcjellës
më bën të ulërrij, të pëlcas
për borxhin e mbetur.
Botës së errët i jam kyçur
për borxhin e ajrit pëlcas
ikin sekondat duke u tretur
ashtu i përfjetur me veten flas
ajri, aj....ri... nuk e di a ka çelës?

Frutmjaltim

Kushtuar Luçit, në ditëlindjen e saj

Të ngatërroj me Hënën. Një dashuri
pa frikë dhe refuzim zjarri ndizet në hirin tonë
shkëndijat që ndezëm për ta ngjallur
bëj çmos të mbeten pashuar,
ti ishe dhe je imazhi i hyjneshës,
drita që ndizej për ta ndriçuar kohën,
absurdi ka ikur diku në hapësirë,
e di se vashat si ti ia vlen t’i durosh.
Vashat si ti,
ia vlen t’i lash në dritën e Hënës.
Puthjet nderen lehtësisht në honin e dashurisë
e vetëdija jeton gjatë e gjatë...
Vashat si ti,
eh vashëza ime,
janë vetë drita dhe hapësira ku fshihet bota.
Dritarja i ka thithur sytë e mi,
gjuha jote e valë si hënë e plotë,
riskon të bardhën e (pa)kënaqësisë sime
e shikimi im kryeneç për të dalë matanë,
ka gjetur rrugën intime.
Det i gjallë i hamendësimit. Pragu
i fateve zë pusi mes baticave,
mesnata e gjatë kalon e lënë në harresë,
por, agu yt tashmë po hedh mbi ty,
armaturën e drithëruar të ngurimit,
ku thahen dihatjet që lamë të dy.
Ti linde në muajin kur lindi Hera;
Perëndesha mitologjike greke,
në atë muaj kur u quajt Qershori,
gruaja dhe motra e Jupiterit.
Perëndesha e principeve të Panteonit Romak
Juno, i dha emrin muajit kur linde Ti,
në mijëra gjuhë dhe meditime,
ajo perëndeshë e martesës dhe mirëqenies së grave
tashmë ka hyrë thellë tek unë,
po aq ngulitur fle tek ti,
nga frika e ditëve që ikin mes puthjeve.
Ti ke marë mjaft nga vetë ky muaj,
ku u lartësuan vetë zotat,
Jupiteri dhe Minerva,
ku dha flirtin dhe mbeti Rexhina,
gjithë ajo krenari ku ngrihej Roma,
e larë në dritën e Hënës. Frutmjaltim
për Nonae Caprotina*,
mesazhi i artë i vetë zemrës.



* Caprotina është një epitet i Qershorit në aspektin e tij si një emër që shënohej nga Juno, perëndeshë e fertilitetit.

Dr. Leonidha Peppo :MBRESA NGA NJË KONGRES EUROPIAN PËR MJEKËSINË, NË AMSTERDAM

1.


Para disa ditësh, në kryeqytetin Amsterdam, të Mbretërisë së Holandës, u organizua Kongresi më i rëndësishëm i Kardiologjisë Evropiane. Ky vend nordik ka një sipërfaqe prej 41.500 km katrorë dhe një popullsi me mbi 16.5 milionë banorë.


Në atë Kongres merrnin pjesë kardologët më të njohur e të shquar europianë, por edhe të tjerë. Sigurisht, ndër ta, kryesorët ishin amerikanët, të parët si gjithmonë, në çdo fushë të jetës. Por, gjithashtu, u bë një grup i madh mjekësh tanë kardiologë, të cilët merrnin pjesë në këtë veprimtari me shumë interes për të gjithë. Sepse, tashmë, është bërë e zakonshme, që mjekë shqipëtarë të jenë aktivë në këto kongrese të rëndësishme.

Dr. Leonidha Peppo mjek kardiolog, Poliklinika nr.4-Tiranë

Sigurisht, ajo që pohuam më lart, bëhet e mundur nga mbështetjet e pakursyera, që japin kompanitë farmaceutike, që punojnë në Shqipëri. Kështu, psh, kësaj radhe grupi ynë i madh u sponsorizua nga Kompania Berlin Chemie” dhe “Menarini Group”, që u jemi shumë mirënjohës. Ato janë përkrahësit e përhershëm të mjekëve tanë, që të marrin dije të reja shkencore mjekësore dhe pastaj t’i praktikojne ose t’i venë në jetë në vendin tone, i cili ka shumë nevojë aktuale për to.


Kështu mund të përmendim edhe grupe të tjera mjekësh shqiptarë, që janë sponsorizuar nga firmat e kompanive të ndryshme farmaceutike, si Novartis (kompania e parë, që ka sjellë në Shqipëri preparate moderne në trajtimin e hipertensionit, siç janë Arb, me perfaqësues Diovan), të cilat tashmë, në kuadrin e tregut të lirë dhe konkurrencës, janë të shumta, si në Shqipëri e kudo. Se kjo formë është e përgjithshme dhe kështu funksionon kudo në botë. Bile edhe zbulimet e rëndësishme shkencore mjekësore ose fusha të tjera sponsorizohen nga kompani të ndryshme, që i kanë mjetet monetare për të ndihmuar këto ndërmarrje të rëndësishme për njerëzimin.


Disa nga ne, mjekët shqiptarë, ishim për herë të parë në Amsterdam. Megjithatë, përvoja e dr. Gëzimit e Matjanit, por dhe e të tjerëve, para se të njiheshim me qëllimin kryesor të udhëtimit tonë, pra punimet e Konferencës, na e lehtësonte shumë për të parë dhe shijuar gjeografinë, ndërtimet, muzetë e shumtë parqet, me shfaqje të natyrave të ndryshme. Mosha jonë tërhiqet, domosdo, nga emri i famshëm i skuadrës së futbollit, “Ajax”, që ka bërë namin në vitet ’70-të shekullit të kaluar, duke fituar gjithçka dhe që mbahet mend edhe tani, si më e mira e të gjitha kohërave, me Kruifin fluturues. Stadiumi “Amsterdam Arena”, një vepër arkitektonike artistike tepër funksionale, na mahniti të gjithëve.


2.


Pallati i Kongreseve, tepër i madh, me planimetri sallash tepër të qarta në harta, por që kërkonte kohë të shkoje nga një sallë në një tjetër. Atje do të ndiqnim, sipas interesave të secilit, temat për çështjet kardiologjike, të zbatueshme edhe në Shqipëri. Pra, për ato ishte vëmëndja jonë më e madhe. Sepse duhet thënë që jo të gjitha arritjet në vëndet e zhvilluara ekonomike dhe shkencore, si SHBA, Francë, Angli, Gjermani, Itali etj., kanë zhvillime e zbatime praktike në vendin tonë.


Interesante ishte se sallat, ku mbahen ligjëratat, ju vihen emra të qyteteve të ndryshme. Kështu, për herë të parë, ishin sallat me emrat ”Tirana” dhe “Prishtina”. Kjo gjë u arrit me këmbënguljen e kardiologut të njohur shqiptar, Adnand Kastrati, me qëndrim e punonjës në Mynih të Gjermanisë dhe drejtorit të “Berlin Chemie” , z. Payam Payman. Sigurisht, ne të gjithë shkuam për ta parë dhe, domosdo, ishim krenarë për njohjen e shteteve tanë shqiptarë edhe nëpërmjet këtyre formave. Tema të tilla, si “Efekti i kolkicinës në parandalimin e fibrilacionit atrial, pas Bypass”, i mbajtur nga grupi belg. Ky, është me shumë interes për kardiologët tanë. Kjo sepse, tashmë, në vëndin tonë bëhen me plot sukses edhe shumë operacione Bypass.


Temë tjetër interesante, që diskutohet gjerësisht në veprimtari të tilla shkencore mjekësore, është denervimi simpatik renal, në hipertensionin rezistent, referuar nga mjekët: anglez, danez, polak e austriak. Ndërsa tema të tjera ishin dëmtimet valvulare të zemrës, për kurimin dhe zëvëndësimin e tyre, pa ndërhyrje kirurgjikale.


3.


Pas orëve të frytshme e të lodhëshme në Kongres, na u dha plotësisht dhe me ndërgjegje të qetë, e drejta që ta vizitonim Amsterdamin e mrekuellueshëm, këtë “Venecie të Veriut”, siç quhet. Ai rrethohet me dhjetëra kanale, kështu quhen ato ujëra të kripura, pra detare, të cilat lidhen me qindra ura, duke marrë edhe nga deti. Kështu zgjerohet ky qytet i ndërtuar mbi 150 ishuj, siç thuhet, në vitin 1200.


Amsterdami-qëndër, është i jashtëzakonshëm, me stacionin qëndror për trena tramvaj, metro e mijëra biçikleta. Kështu, vetëm ecja më këmbë të bën t’i shijosh plotësisht gjithë ndërtimet, stilet e banesave, zyrave e muzeve. Kurse për udhëtimin ujor shërbejnë anije. Me rreth 15 euro, për 1 orë, me ato përshkon shumë kanale, duke e parë qytetin edhe nga uji. Kudo të vinte në sy pastërtia shembullore, si në rrugë, banja, kopshte, kampuse etj.


Ndërkaq, përfytyroja vendin tim, ku kultura në rritje do të zhvillohet, që edhe ne të mësohemi të mbajmë pastërti të tillë. E veçanta, por edhe qesharake për ne, ishin disa urinarë, ku shiheshin burrat nga të trija anët, që kryenin nevojat e tyre vetjake në mes të trotuareve, me popullim të madh. Kurse për gratë kishte rrjeta jeshile. Ishte kjo një çudi ose veçanti, që se kemi parë në gjithe ato vënde,ku kemi shkuar.


Në qëndër të qytetit shihet shtatorja e Amsterdamit, më tutje, duke ecur dy- tre minuta në këmbë, shkohej për te zona, që thirrej “ Distrikti i kuq”. Pastaj vijojnë me dhjetëra lagje, qendra, rrugica dhe rrugë buzë kanaleve, ku ekspozohen femra të bukura, me rreth 99% të trupit lakuriq, por pas xhamave, që i ftonin klientët për t’i parë! Poshtërim të kësaj natyre të femrave nuk kam parë askund. Ishin në mosha të reja, por edhe të moshuara. Gay ose transvestite pozonin para turmave, si pelegrinazhë, që shërben kundrejt shpërblimit. Na la përshtypje të keqe dhe neverie kjo pjesë e rëndësishme e qytetit. Se, Amsterdami i bukur, ka edhe këtë pamje trishtuese e mënyrë jetese “modern” . Pyetja e natyrshme, që të shkon menjësherë në mëndje, është: “Vallë, çfarë bëjnë ato vajza, kur të rriten?!”


…Pastaj kthehemi te Kongresi ynë, ku mjekët shqipëtarë takohen me kolegë të njohur më pare, gjatë specializimeve në vënde të ndryshme ose që janë takuar në ngjarje të kësaj natyre, duke na dhëne kënaqësi të madhe.


Kthimi në Atdhe, në shtëpitë tona, ishte çasti më i pëlqyeshëm dhe më i mirëpritur. Sepse këtu në Shqipërinë tonë të bukur ndjemë qetësinë shpirtërore dhe sigurinë, që na i jep vendlindja, jeta jonë e përditëshme dhe familja.


Sigurisht, pas gjithë asaj përvoje mjaft të çmuar, të përjetuar në atë Kongres Europian, e ndjenim edhe se ne, mjekët kardiologë shqiptarë, tani do të jemi më të aftë profesionalisht, për t’u shërbyer sa më mirë pacientëve tanë.


( E dërgoi për publikim, prof. Murat Gecaj, publicist e studiues-Tiranë)

Fritz RADOVANI : 24 Shtator 1915 NJË DATË E PAHARRUESHME

Mali i Zi hyni për të dyten herë në Shkoder…

Shpresat e Shkodranëve sa vinin e shuheshin dita me ditë.

Mjaft njerëz ishin ndër duert e pabesa të malazezëve. Bota ishte kapërthye ndër ngatrresat e mëdha e nuk i binte kujt ndër mend se a ka apo nuk ka kund Shqipni. Secili shtet veç çonte kryet mbi murin e atij komshij që kishte pranë dhe nuk mendonte tjetër, veç çka me i vjedhë apo me i shkye ndonjë copë tokë të mbetun pa mbrojtje. Pjesa ma e madhe e tyne mendonin me shty gardhiqet kufizuese tue marrë çka të mujshin me zhvatë prej fqinjëve. Shtetet e vogla, porsa përendonte dielli, mendonin se a kanë me u zgjue në mengjes pa u pasë shkelë nga thundra e një zaptuesit grabitçarë e vrasës, që gjithë natën ishin si kope ujqish lëshue në vendet e Europës. Nuk të jepej me mendue se a ka ndonjë shtet nga të mëdhejt që shikonte punën e vet apo kërkon me u mbrojtë.

Dedë Gjo’ Luli me djalin e vet Kolen.

Gjithkah e gjithkund veç shihej kjartë rreziku i sulmit të secilit nga ma të fuqishmit. Austria, ishte një nga shtetet që donte me shpirt dhe pa interes Popullin Shqiptar, dhe u ba shkak për Pavarësinë tonë të 1912. Kjo nuk kje lojë nën rrëgozë, por veprim i haptë dhe i pakompromis…

Kjo arritje e Austrisë kje një përpjekje e saj ma se 30-vjeçare, që mori hov njëheri me Lidhjen e Prizrenit në vitin 1878. Nga ajo kohë e deri në Pavarësinë e Shqipnisë në 1912, vetëm po të bajmë një bilanc të përgatitjes së kuadrove të nalta në Universitetet e njohuna të Austrisë, apo ndihmat materiale për shkollat tona shqiptare të porsa çeluna, vetëm atëherë do të formonim një ide të kjartë për t’ ardhmen që po i hapej Shqipnisë, e ardhme që do të sillte pa dyshim Shqipninë Europiane.

Shqiptarët dolën nga robnia Turke me armë në dorë dhe janë të gjithë tradhëtarët e vendit që po me armë e vrasje të pabesa u shërbyen serbëve me sjellë një okupacion tjetër, vetëm se nuk arrijtën asnjëherë me u çveshë nga fanatizmi anadollak, i cili ndër shekuj e ka tregue këtë qendrim të tyne antikombëtar tue i shërbye kujtdo përveç Atdheut!

Rusia synonte me kenë trashigimtare në të gjitha pjesët sllave që kishte pasë ose kishte ende nën kontroll Austria. Gjermania sa vinte e forcohej tue u ba rrezik për të gjithë shtetet e Europës që e shikonin me sy të shtrembët këte influencë të saj, që sa vinte e rritej. Franca ishte e para që friksohej nga forca e Gjermanisë, që Francës i krijonte vetëm pasiguri. Franca direkt nuk futej në luftë për problemet ballkanike, ndoshta për hatër të Rusisë dukej se sakrifikonte, por në fakt haptas nuk dilte. Anglia në vitin 1908 u bashkue me Antanten dhe kështu u krijue lidhja e tyne Tripalshe: Francë, Rusi dhe Angli. Mbi lidhjen e tyne të vitit 1891 mes Rusisë dhe Francës, ajo lidhje u pat përforcue në vitin 1894 me marrveshjet ushtarake. Hymja e Anglisë në këte Aleancë Tripalshe në vitin 1908 asht shkaku që solli pasojat e randa fatale e të pariparueshme të 1913, me Kongresin famkeq të Londrës, vendime që Europa u qendroi në mbrojtje të tyne tash ma se 100 vjet e kushedi deri kur!! I vetmi Shqiptar që demaskoi dhe parashikoi rrezikun që iu kërcnue Popullit Shqiptar, Trojeve dhe Tokave Etnike Shqiptare dhe Lirisë së Atdheut ishte At Gjergj Fishta, i cili vazhdon me kenë i “dëbuem” nga tradhëtarët shqiptarë dhe të gjithë përkrahësit e tyne edhe sot, dhe pikrisht për ato “letra të hapuna” me të cilat Ai ua ka tregue rrugën e pakorrigjueshme të tradhëtisë së tyne. Pikpamjet e Tij janë vizioni i kjartë i gjithë Klerit Katolik Shqiptar, Atdhetar e Liridashës. Ngjarjet e sajueme në Serbi nga një atentat terrorist me 28 qersor 1914, kundër Princit austriak Franc Ferdinandi, sjellin gjakderdhjen e madhe…Bota e trazueme që nga viti 1908 u gjet në pellgun e sajuem nga vetë ajo prej të cilit nuk mujt me dalë pa vorrosë miljona të vramë.

Amerika, në dukje e “largët”, në caktimin e kufijve të vitit 1913 në Kongresin e Londres, porositë “Pavarësinë e Shqipnisë”, por me një kusht që “Rusisë duhet t’i ruhet mundësia e daljes në detin Adriatik me një rryp toke...”, e “këte rryp toke” shtetet europjane e gjetën në Ato krahina të çmueshme Shqiptare, ku përfshihej Hoti, Gruda dhe zonat e Tivarit e Ulqinit, që nuk u “quejten” kurrma Shqiptare. Në përputhje me këte vepër asht edhe Masakra e Tivarit e vitit 1945, kur kosovarët fatzezë i sjellin komunistët me spijunët e tyne Enver Hoxha e Ramiz Alia nga Kukësi, vrasin sa vrasin rrugës dhe tepricën nuk e kalojnë në tokat e Malit të Zi të qeverisuna nga “druzhe” Tito, (i cili mundohet me dalë lugë e lame në këte tradhëti), po i vrasin në trojet tona shqiptare, tue i tretë kufomat në brigjet e Adritikut, brijë Tivarit.

Pabesia shekullore serbe kishte depërtue edhe ma thellë se vija formale e kufinit me ta. Edhe miqësia e Rusisë me ta kje po aq e vjetër.

Na ishim të mësuem me këto ngatrresa, po me parashikue fatin e një kohe të ardhëshme ishte e vështirë. Malet e thepisuna, ku edhe ariu shkon me pritesë, ishin këthye në strehë Atdhetarësh. Kleri Katolik dhe shumë nga Atdhetarët u banë pré e ngatrresave dhe pazarlleqeve serbe. Vrasjet dhe lufta për shfarosjen e Tyne asht poaq e vazhdueshme.

Mbas Qeveritarëve të Nderuem të Qeverisë së Parë Shqiptare, tue përjashtue Mehdi Bej Frashërin, Mustafa Krujen apo Anëtarët e Asaj Rregjence të 1943 – 44 të njollosun me tana të zezat tash 65 vjet, janë pothuej të gjithë drejtuesit e ardhun në pushtet nga Serbia, ose të lidhun drejtpërsëdrejti me interesat e veta, në dam të Atdheut, Shtetit dhe të Popullit Shqiptar, që luftuen për kolltukun dhe mbushjen e xhepave të tyne, tue tradhëtue interesat e Shqiptarëve që u vriteshin pabesisht si derrat e egjer prej tyne ndër male e fusha, ku pabesia mbretnonte.

Kjo psikologji nuk ishte e panjohun as nga Malësorët tanë, që interesin e Atdheut e të Flamurit të Gjergj Kastriotit e kishin të ngjeshun për kafazin e krahnorit, e të pazgjidhun asnjëherë mbi të Katër Gozhdat që vinin dorën e Tyne të djathtë gjithmonë para se me shkue në luftë...

Ishte ideali i naltë “Atdhe e Fe”, që kishte rindërtue në Shpirtin e Tyne virtutin e paster të Lirisë, që Malësorët e Veriut me Prijsin e tyne Dedë Gjo’ Lulin i bani të përjetshëm.

Dedë Gjo’ Luli mendoi me u largue për pak kohë me shpresë se do të ndryshonte gjendja dhe do të kthente prap ndër Malet e veta.

Ishte vetëm pjekunia e Tij për mos me ua shtue gjakderdhjen e vllazënve të vet në këte situatë kausi ballkanik.

Mori rrugën nga Mazrreku dhe shkoi në Pukë. I përcjellun me miq, doli në Qelzë të Pukës, e aty u nda nga Ata Atdhetarët e vet besnikë me të cilët Ai mendoi se do të shihej shpejt, kështu Don Loro Caka, Rexhep Shala, Ndoc Ndoja dhe Simon Doda u kthyen, ndërsa Deda me djalin tjetër dhe me Nik Prelocin u nisën për Mirditë. Kaloi lumin Drin dhe hyni në thellsi të maleve të egra të Mirditës jo ma pak të lame me gjak për Liri. Atje për tre muej pat përpjekje me forcat e tradhëtarit Esad Pashë Toptani, i shpallun “besnik” i të gjithë shteteve shoveniste që na rrethonin dhe që kërkonin pjesë në Tokat Shqiptare. U pat shërbye të gjithëve pa dhimbje sa kje gjallë dhe i vdekun.

Dedë Gjo’ Luli nuk arrijti me i shpëtue kurthës së tradhëtarit, po u gjet i rrethuem në mes tyne bashkë me Nik Prelocin e djalin e vet Kolën tek qela e Oroshit, ku Deda mendonte se do të gjente aty disa besnikë, që po e pritnin edhe ata të armatosun. Porsa po afrohej në vendin e caktuem, aty u gjet në mes të shumë ushtarëve serbë, që porsa i pa, Deda kuptoi gjithshka, dhe tha: “Sot kemi mbarue!” Ishte data 24 Shtator 1915. U koll; pështyu për tokë dhe trimnisht iu afrue komandantit serb, i cili kërkoi nga Deda që me i tregue drejtimin e shokëve të vet. Deda iu përgjigj se nuk kishte me i tregue kurrë Ata. Ushtarët serb e ndanë Deden nga Nika dhe i biri, të cilët ua dorzuen ushtarëve esadistë, ndërsa Dedën e lidhën dhe u nisën nga Mali i Shejtë i Oroshit, ku e mbytën tue e therë me bajoneta derisa i doli Shpirti. Trupin e mbuluen me gjeth dhe e lanë mbi dhe. Disa barijë mirditas e patën gjetë rastësisht dhe mbas gati pesë javësh, prifti i fshatit, mbasi e mori vesht vendin nga barijtë, e pat marrë natën me datë 8 Tetor 1915 dhe e pat vorrosë tek Kisha e Oroshit, pa i tregue askujt për këte. Aty asht mbajtë deri në vitin 1917. Atë vit Delegati Apostolik i Vatkanit në Shqipni, Imz. Ernesto Cozzi, që ishte edhe Feldkural i ushtrisë Austro – Hungareze, dhe Mik zemre i Dedë Gjo’ Lulit e shpesh bashkëpunëtor i Tij, bani hetime; madje Ai vet u interesue me ia stolisë vorrin me rrasa të latueme guri. Ai u ba edhe ndërmjetës me gjetë edhe trupin e Djalit të madh të Dedës, Kolën për të cilin ishte interesue me kohë e shoqja.

Eshtnat e Tij i treguen Shqiptarëve e Shqipnisë mbarë, se:

“Për Ty vdiqa, Për Lirinë tande! Nuk kam dashtë tjetër!”

VIOLETA ALLMUÇA :RRËFIMI JETËSOR

Vështrim mbi romanin «Gjurmë dhe Ishuj», (Sheria ) të shkrimtares Puntorie Ziba


Romani « Gjurmë dhe Ishuj » ( Sheria ) është një dallim i sukseshëm i kësaj autoreje, e cila përpos ka një numër veprash në poezi dhe prozë që kanë tërhequr vëmendjen e lexuesit, bën një hop cilësor, duke sjellë para nesh këtë vepër me lëndë të vërtetë jetike njerëzore, sa universale aq edhe spirituale. Lënda e romanit përbëhet nga një materie e endur brenda një fenomeni shqetësues, i cili njihet në mbarë botën si drama e dhunës, në veçanti ndaj gruas. Kjo parantezë për një vepër të konceptuar me ide thelbësore e paraqitur si një dëshmi e vërtetë e realitetit vjen kështu edhe si një roman publiçistik. Pas leximit të librit, përveç ndjenjës mbizotëruese të dashurisë për jetën që ka çdo grua në shoqërinë njerëzore, na vjen edhe si dëshmi një dokument i shkruar në terrenin letrar për publikun e gjerë. Një lloj i tillë romani koncepton idenë se ka të ngjarë të na japë mesazhin e jetës në koherencë dhe të përbëjë të vërtetën e vetë qënieve njerëzore të shpalosur në audiencën artistike. Refleksionet i shohim qysh në faqet e para të romanit, përmes konfliktit ekzistencial mes personazheve brenda romanit, Sheries, një grua (brenda kohës) me ndjenja të bukura për jetën të paraprirë nga dashuria, dhe Hashimit, një burrë (jashtë kohës), bashkshorti i Sheries, i cili paraqitet si sundues i jetës së të tjerëve, një njeri me pasione të dhunshme. Shkrimtarja Puntorie Ziba e vendos lexuesin përballë këtij realiteti tipik shqiptar, në një rreth jetësimi, por edhe gjithëpërfshirës. Tipizimi i personazheve në veçanti bën që të lëvizin filozofi të kundërta, kontradiktat e kohës, paradokse dhe sjellje që i kundërvihen një morali tjetër, ku mbizotërues duket se shfaqen koncepte të kultivuara në subkoishiencën e personazheve që dalin hapur në roman. Duke iu kundërvënë një morali të ndryshëm nga morali i asaj shoqërie që e rrethonte, Sheria personazhi më i veçantë i romanit, përshkruar me një gjuhë sa humane aq edhe artistike, na zbulon figurën e gruas që kërkon përpos jetës edhe lirinë e vetes e të shoqërisë përreth saj. Duke krijuar këtë figurë të vërtetë autorja ndjek jetën njerëzore deri në atë pikë, ku bota e personazheve bëhet e prekshme, vijësohet e përqaset me vetitë më të mira të asaj që quhet vizioni i ardhmërisë, duke shkruar rreth një tematike jo të lehtë me penën e një krijueseje kurajoze. Ajo e quan plagën e dhunës një dhimbje që përçon fatin e gruas së re, si një fenomen i cili thyen shpirtin e të gjitha grave. Në një këndvështrim të tillë ku shpërbëhet dinjiteti njerëzor dhe robërohet qenia njerëzore që lind jetën, autorja përcjell mesazhin e zbulimit të kohës dhe të botës së brendshme të Sherias, në dritëhije, ku duket në sfond e paarritshmja barazi gjinore.
Sheria ishte e prirur të jetonte një botë me ideale, qysh kur e lidhi jetën e saj me jetën e një burri që sipas mendimit të të gjithëve i kishte rënë për hise. Brenda vetes i thyhej ndjesia dhe shpirti kur Hashimi i shfaqej me mendime krejt të kundërta për dinjitetin njerëzor. Ai e quante atë një skllave të tij deri në vdekje duke ia mbyllur jetën brenda katër mureve që ajo e perceptonte si një burg të përhershëm. Vetë Sheria e ndjente se liria pa kufi e të shoqit po i vriste ëndrrat e jetës dhe të së ardhmes.
Duke vënë në qendër të romanit portretin e Sheries që ngjan me shumë gra të botës, por në një realitet ku reflektohet psikologjia dhe filozofia kombëtare e vendit të saj, vepra letrare merr një zhvillim të gjerë konceptual, ku zhvillohet edhe vetë figura e Sheries. Ajo e di se duhet të luftojë për lirinë dhe dinjitetin e vetvetes. Kjo ndodh atëhere kur në brendinë njerëzore të gruas së re ndodhin ngjarje nga më të papriturat. Atdheu i saj gjendet në prag lufte, ikja drejt atdheut mëmë, lindja e një fëmije pa dashuri nga përdhunimi i të shoqit, përbuzja e dhimbja. Ky eksod i madh njerëzor e shpirtëror jepet me dhimbjen e saj prej nëne. Në sfond shfaqet edhe një dashuri e re që ajo kërkon ta quajë jetë, kujtesë, zhgënjim! Lindja e foshnjës në një tempull gjatë rrugëtimit drejt tokës së ndarë, e shtyn atë të mendojë se ai tempull me histori imangjinare ishte djepi i foshnjës së saj, jo djepi i një caku të ndarë, nga padrejtësia e një atdheu të ndarë ashtu si jeta e tyre. Ajo e ndjek jetën si një paradoks për ata që kërkonin vdekjen dhe shuarjen e një populli që ka përjetuar njësoj si ajo dramën e fundit të ndarjes.
Duke i vendosur personazhet në një vend të njohur që është atdheu i shqiptarëve, autorja e librit na rrëfen se pikërisht Sheria, kjo grua si të gjitha gratë e botës besonte se do të kishte të ardhme. Ky personazh si një hetim i sukseshëm në roman përmban në vetvete veçoritë tipike dhe të rralla që e dallojnë nga të gjitha personazhet e tjerë të kësaj vepre letrare që gjithsesi përbëjnë strukturën romanore, si dado, Dritani, murgjërit e manastirit, refugjatët etj. Duke e pranuar kohën dhe jetën ashtu siç ishte, ajo e dinte se bota dhe jeta e gruas duhej të ishin ndryshe. Dilema e saj për një botë më të mirë edhe kur të tjerët i shkaktonin dhimbje e bënin atë një grua që pëfillte mirësinë. Largimi nga vendlindja, lufta dhe ai eksod i tmerrshëm me foshnjën në bark, janë motivuar në roman me një gjetje të vërtetë, se jeta vazhdon. Ajo foshnje duhet të jetojë edhe për fajin e të tjerëve. Koha dhe hapësira e këtij personazhi janë edhe një zhgënjim, pas ëndrrave të thyera që e ndjekin pas. Duke jetuar « imazhin e hijes së të shoqit » Hashimit, si një e keqe, si njeri i pashpirt, kur sheh kërthizën e vajzës, ajo mendon se fëmija do të jetë e ardhmja. Kur i shfaqet një e shkuar e vështirë për të mos harruar, Sheria kërkon t’i bëjë sfidë të ardhmes. Tablo e humbjes edhe pse e ndiqte jetën e tyre mund të kapërcente kohën e ikur dhe të shfaqej në sytë e foshnjës që ëndërronte një kohë tjetër.
Figura e Sheries në roman edhe kur ajo ndihet e ligështuar dhe e prekur nga një sëmundje e rëndë psikike e shtyn qënien e amësisë dhe vetëdijen njerëzore brenda një tendence, për të ndryshuar veten. Këto sekuenca, rrëfimi të këtij personazhi në lëvizje qysh nga filli i lidhjes së gruas me realitetin e pazakonshëm të virgjërisë, bëjnë që teksti romanor të bëhet më aktiv dhe i dallueshëm nga personazhet e tjera që sillen në libër. Duke parë haptazi lirinë që kishte ardhur në vendin e saj ajo do të imagjinonte se ishte më e lirë aty në adhteun mëmë. Ndoshta ndonjë ditë do të prekte lirinë e vërtetë në vendlindje! Do ta gjente aty edhe atë çka e kërkonte prej një shekulli. Ajo ende po vuante këtë kapërcim kohor. Nuk ndjehej e lirë. Madje i dukej se nuk kishte ardhur liria që kishte dashur! Ky paradoks mes dhimbjes dhe hidhërimit po kthehej në një kronikë të përjetshme ndarjesh. Lidhjet shpirtërore ishin prerë në mes dhe ekzistonin të trishta brenda kornizës së errësirës, të një jete të vrarë nga mëkati i dhunës.
Sheria, ky personazh i dashur nuk mundi ta harrojë të kaluarën as edhe atë ditë kur e kuptoi se po i vinte vdekja aty në detin e thellë përballë ishullit.
Duke mos rënë në një zbukurim të realitetit autorja e mbyll faqen e fundit të romanit « Gjurmë dhe Ishuj », ( Sheria ), me një ngjyrim tragjik duke na dhënë mesazhin e një gruaje : Po ia thyet shpirtin njeriut një herë, s’e ngrini më kurrë më këmbë! Shkrimtarja P. Ziba na sjell me një gjuhë narrative, këtë vepër realiste, në stilin romantik, me vlera estetike të veçanta, ku sfondi bardhë e zi apo « hapy end » nuk përcjell fillim - fundin e veprës letrare. Ky është arti i vërtetë i rrëfimit të jetës.

Albert ZHOLI : Lamtumirë Halil Qendro, poeti i heshtur i Labërisë dhe Progonatit të lavdishëm!

                      Halil Qendro

E kam njohur në vitin 2000. Sapo isha kthyer nga Greqia. U takuam në kafen, ku takohen lebërit, aty në kafenenë pas ish-ekspozitës “Shqipëria sot”. Kur më takoi më shtrëngoi fort dorën dhe më vështroi në sy sikur donte të më përpinte mendimin. I sertë, i ashpër, por tepër korrekt dhe zemërgjerë. Kush nuk e njihte nga afër mendonte se ishte nursëz dhe kapadai. Brenda sertësisë së tij, ai kishte mbledhur përbrenda një botë shpirtërore aq të madhe sa as ai vetë s’e dinte se e zotëronte. Ishte krenar, por dhe sedërli. Atdheun e donte mbi gjithçka. Nuk ishte patriot lodërtar dhe anakronik, por intelektual me botë që vlerësonte dashurinë atdhetare me përmasat e një njeriu të drejtë. Kur u ula dhe bisedova ndjeva peshën e fajit përse kam qenë larg pa dashur këtyre njerëzve me kaq shumë ndjenjë patriotike, por dhe poetëve që me fjalë zemre gdhendnin shpirtrat njerëzor. Mos u largo nga ne të vjetërit, mos u largo nga Progonati, mos u largo nga Labëria dhe pse ke qenë larg saj. Ishin fjalë shpirti, fjalë zemre, fjalë poeti, fjalë që peshojnë flori. Nuk kishte aspak dhembshuri në thënien e këtyre fjalëve, por seriozitet. Ndaj ai dukej paksa si “nopran” se, të vërtetën ta thoshte në sy. Edhe fjalët i kishte poetike, edhe buzëqeshjen të tillë, edhe kritikën edhe lavdërimin, ky ishte poeti Hali Qendro. Sa herë e takoja, kurrë s’e thoshte fjalën e mirë në sy, por kurdoherë të ngrinte në piedestal larg tavolinës, ku ai bisedonte. Kjo është fuqia e fjalës së poetit, kjo është magjia e fjalës së poetit, “Atë që do kritikoje në sy, por lëvdoje për së largu”.



Vendlindja e tij Progonati



Progonati është një fshat me emër magjik që perceptohet trimërimshëm në memorien e çdo shqiptari për mbresat e të kaluarës dhe për emrin e mirë të bijve të kësaj krahine. Progonati për qytetin e Tepelenës, për atë rrethinë Labërie të mbushur me traditë dhe kulturë, përbën një kryeqytet të mendimit, trimërisë, bujarisë dhe intelektualëve të njohur, që sot janë shpërndarë në të gjithë Shqipërinë, dhe me valixhen e traditës së vendlindjes themi krenarisht se kanë pushtuar botën. Progonati shtrihet në një rrafshnaltë 900m mbi nivelin e detit. Është rrethuar nga një kurorë malesh si valltarët në dasmë dhe rrihet vazhdimisht nga erërat e perëndimit. Karakteristikë ndryshe nga shumë fshatra të Labërisë, shtëpitë janë pranë njëra tjetrës të rrethuara nga pemë (arrë e gështenja e qershi-kryesisht). Në dimër bie dëborë që u rrinë kurorave të maleve si qeleshe, ndërsa vera vjen e freskët. Klima dhe uji i ftohtë të shëndetshëm kanë qenë dhe mbeten dy pasuri të pandryshueshme dhe të pazëvendësueshme për vendasit. Sipas shumë historianëve, Progonati është vendbanim shumë i hershëm me toponime interesante para kristiane e kristiane të hershme. Fshati interesant është rritur deri 350-400 shtëpi, e pastaj si për çudi, për shkak të migrimit dhe emigrimit, sfumohet në 70-199 shtëpi. Migrimet më masive që mbahen mend kanë qenë në Himarë, Progër-Korçë, Lazarat, Mallakastër, etj..
Në Progonat te Rrapi(!)
Labëria progresin dhe historinë e ka lidhur me rrapin në sheshin e fshatit. Kanë qenë këto pemë shekullore që kanë qenë mikpritësit e parë të të huajve, ku janë zhvilluar ngjarjet nga më historiket, takimet, betimet, luftërat, vrasjet. Në rrapin në Mashkullorë Çeçua bëri histori, në rrapin e Janinës u varën Bilbilenjtë 13-të. Në rrapet e Vlorës Selami nisi luftërat e pashoqe. Edhe në Progonat ka një rrap madhështor, me ato krahët që shtrihen në ajër sikur përqafojnë mysafirët dhe mbrojnë fshatin nga rrufetë e armiqtë. Rrapi dhe Progonati janë një trup. Ata duket se kanë lindur në një ditë. Ata duket se janë një duet magjik që janë binjakëzuar përjetësisht që nuk mund ta kuptojnë jetën pa njëri tjetrin si vëllezërit siamezë.
“Bilbilenjtë, 13 vanë në litarë vetë”…
E kush më shumë se progonatas të rritur në ato male mund ta ngrinte vdekjen me atë akt në pavdekës?! Kush mund të dredhë i qetë cigare para vdekjes?! Kush mund të qeshë me vdekjen si në dasmë?! Vetëm Bilbil Shakua me shokë. Janina e ruan nga gojëdhënat si të gjallë këtë moment. Te rrapi i Janinës ata shkuan në litarë në atë mënyrë që nuk ka moment kur flitet për trimërinë anekënd Shqipërisë, Greqisë apo Turqisë të mos përmendet ky fakt unik që është përjetësuar në vargjet nga më brilantet të poetit popull. Në Janinë thonë se në atë rrap çdo vit në ditën e varjes bien rrufe. Kjo nuk është gojëdhënë shqiptare por greke. Bien rrufe në kujtim të trimave që jetën e tyre ja falën përparimit, lirisë, sepse si rrufe ishte lufta e tyre, shkreptimë, që kërkonte ndriçim në atë errësirë osmane.
Bilbilenjtë në këngë…

Ismail Lesko Progonati


Rilindësi i shquar Ismail Lesko Progonati, me veprën e tij të zjarrtë patriotike në shërbim të kombit, ka hyrë në këngë dhe të zgjedhurit që hyjnë në panteonin e këngës së popullit, brezat ua përcjellin historinë në testamentin e pavdekësisë. "Ismail Lesko Progonati,/ç'i pret palla e shkel ati", i këndon populli me krenari dhe e qan po me aq dhimbje rënien e tij: "Janina te rrapi i falë/e zeza Janinë/flaka moj Janinë/vjen muzika duke qarë/bien një zabit të vrarë/Ismail Lesko Progonanë/E zeza Janinë/Flaka moj Janinë/Dhe të ëmës kur i thanë/Lidhi duart dhe vu vajnë/mos ma thoni këtë fjalë/se Ismailë e kam të gjallë"... Te rrapi i falë i Janinës, atje ku gjyshërit e Ismail Leskos, Birbilenjtë e famshëm kishin shkruar historinë, atje e filloi dhe e mbaroi veprimtarinë e tij patriotike dhe pinjolli i tyre i denjë, Ismail Lesko Progonati. Ai lindi dhe u rrit në truallin epik të Kurveleshit, çatia e Labërisë që në kohëra e ka gdhendur profilin e tij epik në duele të mëdha me hordhi pushtonjëse, që nga pre-historia e gjer në kohët moderne, me figura të shquara të penës e të pushkës, të mendjes e të zemrës, të tillë si Belul Toto e Çelo Picari, me Gjon Lekën, Hodo Aliun e Çobo Golemin, me Ismet Toton e Bilal Golemin etj., që s’janë vetëm të Kurveleshit e të Labërisë, por frymë e shpirtit të të gjithë kombit.

Fshati i poetëve dhe intelektualëve të shquar
Askush më shumë se ky fshat nuk ka nxjerrë nga gjiri i vetë shkrimtarë, poetë, shkencëtarë, ushtarakë, gazetarë, studiues, biznesmenë, mësues, me tituj nga më të ndryshmit. Ata janë shumë dhe do të duhet një faqe gazete për t’i shkruar, por mund të them se për nga numri, ata mund të krahasohen me intelektualët e tre qyteteve më të mëdha të Shqipërisë. Dhe kjo sepse ajri dhe dashuria e madhe për dijen kanë krijuar breza të tërë njerëzish përfaqësuesish të këtij fshati. Përpos intelektualëve sa më lart në periudha të ndryshme historike mund të përmendim Enver Gugën, Pëllumb Xhufin, Hito Çakon, Cobo Skënderin, Halil Qendron, Ibrahim Ganin, Agim Shehun, Martin Cukallën, Izet Çullin, etj…



Lamtumirë poeti ëndërrimtar!

Ti ishte poeti i yjeve, i qiellit të kaltër, i dashurisë njerëzore, i detit dhe tokës së pastër. Ishe poet i dijes dhe përparimit ndaj nuk u bëre kurrë palë as në regjimet, as në sistemet për interesa vetjake. Ëndrra jote ishte Shqipëria e përparuar, e zhvilluar, pjesë e Europës së bashkuar. Ishe një lab 24 karatësh, që krenarinë s’e këmbeje me floririn. I sertë, por i dhembshur, i ftohtë, por me gjoksin zjarr, i zgjua, por i thjeshtë, poet i madh, por shumë modest, atdhetar, por real...Halili iku në përjetësi. Iku duke lënë pas mijëra vargje pa qëndisur në letër. Iku, por është tek ne me fjalën, vargjet, patriotizmin. Iku duke qenë më afër, pasi e tillë ishte vepra e tij, vepër e bukur e qëndisur me fjalë zemre. Ti ike por ne të kujtojmë. Të kujtojmë me fjalën e mençur me vargun e ndjenjës shqiptare që pak poet e zotërojnë. Ti ike, por të kemi më afër, se e tillë është pena jote. Penë labi, që e din më mirë se kushdo se çdo të thotë atdhe. Lamtumirë Halil Qendro, bir i Progonatit të ashpër dhe i Labërisë heroike. Vetë mbiemri yt është një thirrje qëndrese në emër të përparimit të Shqipërisë. Ti ike duke qenë në çdo hap mes nesh. Poeti Halil, mos më qorto n.q.s të kam lënë diçka mangët...




LAMTUMIRE HALIL QENDRO, MIKU I SHTRENJTE I LIBRIT DHE I LABERISE

Është ndarë nga jeta më 23 shtator 2013, pas një sëmundjeje të rëndë Halil Qendro, autor i shumë botimeve në poezi dhe prozë, publicist i njohur, veprimtar i shquar shoqëror, për shumë vite kryetari i Shoqatës Kombëtare Atdhetare - Kulturore "Labëria". Homazhet u organizuan dje në mjediset e Teatrit Kombëtar në orën 13:00 – 14:00 dhe prej aty u përcoll në banesën e fundit.

Lamtumirë, Halil Qendro, miku i shtrenjtë i librit dhe bir i denjë i Labërisë!
Halil Qendro - Poet, autor librash. Lindi në Progonat, më 1936. Mbaroi të mesmen në shkollën ushtarake “Skënderbej”. U diplomua pranë Universitetit të Tiranës, dega Gjuhë-Letërsi. Ka punuar gazetar dhe redaktor në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Për qëndrimet e tij kritike ndaj skemës së Realizmit Socialist u internua për 22 vjet, duke iu hequr edhe e drejta e botimit. Ka botuar në poezi e prozë. Botime në poezi: “Dashuri e shqetësuar”, “Këngët e Progonatit”, “Loti i diellit”, “Hemorragji”, “Endacaku i shpresës”, “Jam tepër i lodhur”, “Ezopi në gjyq”;
Botimet në prozë: “Si në balada” (tregime e novela), “Rrëfimet e pasmesnatës” (tregime e novela), “Pasqyrë pas shpine” (roman), “Dimra të Shqipërisë në dy kohë” (roman).
Veprimtar shoqëror, kryetar i parë i Shoqatës Kulturore Atdhetare “Labëria” zgjedhur nga Kuvendi i Parë i saj, në qershor 1998.



Fatmir Toçi-deputet



RA DHE NJË RRAP PROGONATI, U KËPUT NJË SHKËMB KURVELESHI


Ej, po ç’po bëhet kështu...Po na ikin një nga një burrat e Labërisë, poetët e gojëtarët e shquar të viseve labe.
U këput dhe një rrap apo shkëmb Progonati, që bënte hije dhe kur hijen ja zinin...që këndonte e ligjëronte dhe kur grykën donin t’ja prisnin.
Na miqësoi puna e përbashkët në shoqatën “Labëria” kur e patëm në krye, por më parë na kishte miqësuar vargu i këngëve të tij botuar në disa vëllime.
Për mua një humbje e madhe e letrave shqipe, e Progonatit me “ vulë” , por edhe e Kurveleshit e Labërisë të tërë...
Lamtumirë i dashur Poet, i shtrenjti njeri, i palodhuri veprimtar i Labërisë, i miri Halil Qendro!
Të ndriftë kujtimi si pena e vargu yt i përflakur !

Sejmen Gjokoli

Këngët për UÇK-në vazhdimësi e këngëve historike të trimërisë

Nga Dr. Myzafere Mustafa, Instituti Albanologjik


Në stuhinë e shekujve, që nga antikiteti, në mesjetën e hershme dhe të vonshme e deri në ditët e sotme, populli shqiptar është përballur me pushtues të egër të ardhur nga Karpatet, nga Azia dhe nga viset tjera apo dhe me fqinjët që kanë synuar ta nënshtrojnë dhe asimilojnë. Në përballje me armikun ka pasur humbje, por edhe fitore, të cilat janë arritur me sakrifica dhe flijime. Krijuesi gojor nëpërmjet këngës ka krijuar një mjet të përshtatshëm për të fiksuar përballjet, luftërat, sakrificat, fitoret, jehonën e ngjarjeve të rëndësishme historike si dhe për të shprehur ndjenjat liridashëse, patriotizmin, forcën e karakterit etj. Kënga e trimërisë është reflektim i ngjarjeve dhe i rrethanave historike dhe sociale përkatëse në periudha kohore të ndryshme. Nëpërmjet shprehjes artistike krijuesi i këngës synonte që të projektojë dhe të reflektojë dëshirat, synimet, arritjet për një jetë të lirë, pa robëri. Ideja qendrore e këngës së trimërisë është fuqizimi i ndjenjës morale dhe kultivimi i ndjenjës patriotike për çlirimin nga zgjedha e pushtuesit. Ky fuqizim stimulonte ndjenjën se liria është pasuria më e shtrenjtë njerëzore. Intenca e këngës ishte të mobilizojë moralisht të gjitha shtresat e popullatës për mbrojtjen e atdheut dhe ruajtjen e qenies kombëtare. Krijuesit dhe bartësit e këngëve popullore në vazhdimësi e kanë stimuluar ndjenjën e mbrojtjes së familjes, të pragut të shtëpisë dhe të trojeve etnike nga pushtuesi. ”Heronj të këngës historike janë luftëtarët që dalin nga skena e jetës, që udhëheqin popullin në ngjarjet vendimtare historike. Kënga historike kështu bëhet zëdhënëse e kohës...në këto këngë shfrytëzohen mjete artistike, formula e shprehje, elemente të morfologjisë e të sintaksit poetik që vihen në funksion të ideve të reja.[1]Në to ruhen një tog procesesh dhe dukurish themelore, siç janë: skemat e të treguarit emocional, kuadrot e gjalla të aksioneve luftarake, portretet entuziaste të heronjve, përshkrimet karakteristike të kundërshtarit etj.[2] Këngët historike janë shprehje e traditës krijuese dhe e talentit të individit kreativ, nëpërmjet tyre krijohet një relacion me historinë, me aspiratat, me temperamentin dhe kërkesat estetike të folklorit letrar gojor. Megjithatë vlen të theksohet se përveç funksionit estetik këto këngë kishin edhe mision dhe porosi të veçanta, si të tilla:”Këngët për mbrojtjen e atdheut nuk kanë figuracion të paqartë. Mënyra e komunikimit është e thjeshtë, e drejtpërdrejtë, porosia është kuptimplote, e prerë dhe nuk lë kurrfarë dyshimesh apo mundësish për pavendosmëri, luhatje. Ato paraqesin qëndresën dhe flijimin e individit dhe të kolektivitetit”[3] “ruajnë kujtime të shtrenjta përkitazi me gjakderdhjen e sakrificat e mëdha të popullit tonë, të shumë e shumë luftëtarëve që u hodhën në fushat e betejave, ranë në zjarret e përleshjeve...u bënë fli në altarin e atdheut.”[4] Krijuesi aktual gojor, pra këngëtari popullor kishte para vetes një krijimtari të pasur të këngëve historike të trashëguara nga brezat e kaluar e me të cilën janë ushqyer gjenerata të tëra. Lindja e këngëve të UÇK-së është vazhdimësi e kësaj krijimtarie, lufta e fundit e iniciuar nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës ka frymëzuar krijuesit, këngëtarët popullorë për krijimin e këngëve të reja të trimërisë me tematikën e luftës. Në këto këngë trajtohen shumë çështje lidhur me rolin dhe rëndësinë historike të formimit UÇK-së dhe të përpjekjeve të pareshtura të luftëtarëve të lirisë për t'u ballafaquar me një pushtues jo të barabartë për nga forcat por edhe të pabarabartë nga qëllimet dhe synimet. Kjo luftë e bën krenar krijuesin tonë gojor prandaj dhe këngët i përshkon ndjenja e krenarisë. Krijuesi gojor, pra këngëtari popullor këndon nga këndi afirmativ gatishmërinë e luftëtarëve të lirisë, të cilët në çastet më të ndjeshme dhe më të vështira të qenies sonë kombëtare i janë përgjigjur thirrjes dhe detyrës patriotike kombëtare për t'iu kundërvënë një pushtuesi agresiv dhe të pamëshirshëm. Lufta e vështirë dhe e pabarabartë solli rezultatet e saj, por arritja e qëllimit, çlirimi i trojeve nga okupatori pati pasojë humbjen e luftëtarëve të lirisë por edhe të popullatës civile. Pas përfundimit të luftës mbetëm pa shumë trima dhe trimëresha, që sakrifikuan jetën. Vepra e tyre po përjetësohet në krijimtarinë letrare gojore në veprat e shkrimtarëve dhe të piktorëve dhe në historinë tonë kombëtare. Është e natyrshme që kjo kohë i krijoi heronjtë, të cilët u përjetësuan edhe në traditën rrëfimtare dhe në atë muzikore. Sakrifica e luftëtarëve ndikoi lindjen e shumë këngëve që tani janë bërë jo vetëm pronë e mjedisit ku lindin dhe barten, por edhe pronë e të gjithë shqiptarëve në trojet e veta dhe në të gjitha anët e botës ku jetojnë. Tani këtë e mundëson mënyra e komunikimit dhe e bartjes nëpërmjet mediumeve të ndryshme elektronike.
Motivin e sakrificës së heroit të ditëve tona krijuesi i këngës popullore e thur sipas modelit të këngëve tona historike të krijuara gjatë shekujve lidhur me sakrificën e trimave që njeh historia. Në rrethana të reja është e natyrshme të lindin këngë me përmbajtje të reja, me figura e shprehje të reja stilistike e gjuhësore. Motivi patriotik në këto këngë merr një kahe të re, në kuadër të kësaj krijimtarie formohet një fond i ri me një gamë të pasur temash e motivesh .
Tematika e këtyre këngëve është lufta e pa kompromis për çlirim nga okupatori i egër dhe arritja e lirisë. Brenda kësaj tematike zgjerohen motivet si: sakrifica, heroizmi, trimëria, arritja e unitetit, krenaria kombëtare, kontinuiteti historik i ekzistimit të shqiptarëve në trojet e veta, lufta për pavarësi etj. Ide qendrore e shumë këngëve është ruajtja e qenies kombëtare, krijuesi këtë ide e shpreh me shumë emocione: Jo nuk shuhet kurrë Kosova! Ose Nuk durojmë me na u fikë zjarri! Zjarri simbol ky mitiko biblik i ekzistencës së njeriut.
Edhe pse këngët e tilla korrespondojnë me ngjarje historike konkrete “krijuesi gojor i njëmendet, krijimit të vet nuk i ngarkon vetëm dimensionin tematik dhe vetëm cilësinë e informacionit të zakonshëm, përherë i kushton kujdes dimensionit artistik, shprehjes gjuhësore poetike, nëpërmjet të së cilës përjetësohen artistikisht ato ngjarje dhe bën të mundur funksionimin më intensiv dhe më jetëgjatë” [5] ky mendim i shprehur për këngët me tematikë historike përkon edhe me natyrën e këngëve të mirëfillta për UÇK-në.
Brenda kësaj tematike zhvillohen subjekte konkrete përkatëse si: lufta e familjes Jashari në Prekaz, betejat e lavdishme të Koshares, Jezercit, Llapushnikut etj., rënia e heroit në betejë, përballjet e familjeve me armikun. Është e natyrshme që në një sërë këngësh figurë qendrore të jetë komandanti Adem Jashari ndërsa personazhe, vëllai i tij Hamzë Jashari, babai Shabani, nëna Zahide si dhe familja e tërë Jashari, komandanti Mujë Krasniqi Kapuçi, figurë kjo madhështore e trevës së Dukagjinit, bashkëluftëtari i tij Rexhë Sefë Gashi – Mleqani, komandanti Zahir Pajaziti, komandanti Luan Haradinaj, komandanti Agim Ramadani, luftëtarët dhe trimat e tjerë, që kanë rënë gjatë Luftës Çlirimtare dhe trima që krijuan lëvizjen për çlirim kombëtar në rrethana të rënda të një sundimi të egër. Në një sërë këngësh, kur këndohet komandant Mujë Krasniqi, këngëtari veprimtarinë e tij heroike e trajton të ndërlidhur me veprimtarinë e komandantëve, shokëve dhe bashkëluftëtarëve të tij, ai gjithashtu trajtohet si bashkëluftëtar i Komandant Adem Jasharit.
Në këngët për komandant Mujë Krasniqin këndohet edhe bashkëluftëtari i tij Beqir Sefë Mleqani, të cilin Muja e kishte pasur bashkëluftëtar dhe shok kënge, me të kishte thurë dhe kishte kënduar këngë trimërie që nga fëmijëria. Këto këngë i kishin frymëzuar për veprat e tyre heroike të ardhshme. Por këngëtari popullor po ashtu thur këngë edhe për Xhevë e Fehmi Lladrovcin, për Shpend e Bekim Bajraktarin, për komandant Kumanovën, Adrian Krasniqin, Shkëlzen Haradinajn, për Islam Zeqir Rexhën, Ramadan Bytyqin e Mentor Gashin. Në popull thuhet: “Kënga del nga gryka e pushkës”, pra kënga lind pas një trimërie, apo pas ndonjë ngjarjeje të rëndësishme. Kështu, lindi edhe kënga e bukur që e këndojnë të bijtë e dëshmorit dhe rapsodit Beqir Sefë Gashi-Mleqani, pastaj kënga për vëllezërit Palucaj, Leonardin luftëtar dhe për vëllain e tij Agronin që u vranë nga dora serbe. Kënga lindi në kohën kur atyre ua varrosën eshtrat.
Krijuesi i këngës është krenar që i takon një kombi trim dhe kryeneç, që asnjëherë nuk është pajtuar të jetë nën thundrën e sunduesit prandaj edhe historikisht e ka kundërshtuar atë qysh në kohën e luftërave të Skënderbeut, pastaj në kohën e lidhjes së Prizrenit, kur ishin bërë përpjekjet më serioze në planin politik dhe luftarak për fitimin e pavarësisë, si dhe në kohën e Serbisë e Jugosllavisë.
Në këtë plan ngjarjet e luftës së sotme dhe figurat e kësaj lufte ndërlidhen me ngjarjet historike dhe me personalitetet e shquara historike si Skënderbeu, Jakup Ferri, Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Haxhi Zeka, Çerqiz Topulli, Hasan Prishtina, Mic Sokoli, Isa Boletni, Shote dhe Azem Galica, që konsiderohen simbol i qëndresës dhe heroizmit, Ismail Qemali, Isa Boletini, Luigj Gurakuqi si simbole të pavarësisë etj. Kjo ndërlidhje bëhet për t'ua dhënë peshën ngjarjeve dhe personaliteteve të luftës së sotme çlirimtare, ashtu siç e kanë peshën dhe rëndësinë personalitetet dhe ngjarjet historike si dhe për ta vërë në kontinuitet historik veprimtarinë patriotike. Krahas luftëtarëve të sotëm këndohen edhe veprimtarët dhe dëshmorët e lirisë Jusuf Gërvalla, Kadri Zeka, Enver Hadri, Fazli Grajqevci, Fahri Fazlia, Afrim Zhitia, Hyzri Talla, Nezir Gashi e shumë e shumë trima e luftëtarë të rënë.
Sikurse Tomori që nga rilindësit shqiptarë konsiderohej vend i shenjtë ku qëndrojnë hyjnitë shqiptare, në këngët e UÇK-ë Prekazi trajtohet si simbol i shenjëtërisë atdhetare, i rezistencës kombëtare.
Këngët e UÇK-së kanë ruajtur strukturën e këngës sonë historike apo të trimërisë e cila kultivohet me shekuj nga krijuesit e këngës popullore, por edhe janë pasuruar me elemente të reja të kohës aktuale. Shumë motive dhe tema përsëriten në vazhdimësi, gjithnjë duke i shprehur specifikat e ngjarjeve përkatëse.
Vërehet një përpjekje e krijuesve të këngëve që mos të dalin nga rrjedhat e shtratit të krijimtarisë së traditës, si në planin e strukturës kompozicionale, në planin tematik dhe motivor të këngëve ashtu edhe në planin muzikor, të sajimit të melodisë dhe të përcjelljes me instrumente muzikore. Në këngë dominon kryesisht fryma e tipit heroik që madhëron trimërinë, sakrificën etj. Herë-herë dëgjohen këngë të tipit të elegjisë, por këngët e tilla janë më të rralla. E tillë është bie fjala kënga: Priste me ditë e priste me orë/ nana të birin n'derë të shtëpisë; ku vërehet një mpleksje e elementeve tradicionale me elemente të këngëve të reja.
Këngët kryesisht fillojnë me fraza dhe me formula të njohura të këngëve të trimërisë. Si bie fjala: Kush e nisi luftën ma i pari; Ose Ushton Gryka e Llapushnikut; N'ballë t’ushtrisë kush prin i pari/ komandant Adem Jashari, që njihen si formula hyrëse të këngëve të trimërisë. Tani krijohen fraza të reja që marrin karakterin e formulave të këngëve të trimërisë si bie fjala: Ushton mali ushton kodra/ flakë po digjet krejt Kosova; Kush me dhe e mbuloi ftyrën/ për Kosovë e lau detyrën; Mu në prill nantdhetë e tetë/ i hap shqipja krahtë e vet; Ra kushtrimi në malësi/ çonu n’ kambë o bijtë e mi/ me marrë rrugën për liri; Nisi luftën Dukagjini/ para u printe Mujë Krasniqi; Diell e hanë more lot lëshun/ po nanë loket s'u dorzun. Oj Drenicë bija Shqipnisë / brez mas brezi luften ke nisë; Rreth flamurit që na prin / S’ duron shqipja robërinë;Në Prekaz e kem konakun /Për vatan e derdhim gjakun.
Me kalimin e kohës këngët lirohen nga elemente të tepërta dhe pasurohen me figura dhe mjete artistike, ku zënë vend simboli, krahasimi, metafora. Këngëtari që në vargjet e para të këngës kërkon dhe gjen metafora të bukura që ushqejnë jo vetëm ndjenjën patriotike, por edhe ndjenjën artistike për të bukurën e artit popullor. Derisa vargjet e këngëve të cekura më lart si: Kush me dhe e mbuloi ftyrën /për Kosovë e lau detyrën, apo Ra kushtrimi në malësi/çonu n’kambë o bijtë e mi/ me marrë rrugën për liri, kanë për qëllim të madhërojnë veprën patriotike të dëshmorëve të rënë për liri si dhe kanë karakter programatik për Luftën Çlirimtare, vargjet: Diell e hanë more lot lëshun/ po nanë loket s’u dorzunë, janë një metaforë e zgjedhur për të shprehur dhembjen e nënave për humbjen e të bijve, dielli dhe hëna dy simbole të dritës, përkatësisht lirisë reagojnë për humbjen e trimave të rënë në mision të lirisë, ndërsa nënëloket nuk i dorëzohen dhembjes, ato lirinë e kanë më të shtrenjtë se jetën e bijve të vet.
Në planin leksikor dhe mitologjik vërehet përdorimi i mjeteve shprehëse nga aktualiteti dhe riaktualizimi e rifunksionalizimi i figurave të mitologjisë sonë, të cilat funksionojnë sidomos në këngët epike për kreshnikët. Heronjtë e lirisë krahasohen me dragoin, figurë mitike e cila simbolizon heroin kulturor, ndërsa armiku cilësohet si kuçedër që në mitologjinë popullore është simbol i të keqes, i ndaljes së ujit, burimit të jetës.
Simbolet kombëtare si: shqipja dykrenore, flamuri kombëtar dhe Skënderbeu, që tani më kanë karakter të simbolit të krenarisë dhe të unitetit kombëtar rifunksionalizohen natyrshëm në këto këngë. Vargu i këngëve është zakonisht monokolor, sikurse ai këngëve të vjetra të trimërisë, por hetohet edhe ndarja e këngës në strofa dhe bëhet ndërkallja e refrenit, që është veçori e krijimtarisë muzikore të shkruar artistike. Këngët zakonisht këndohen nga një, dy apo më shumë këngëtarë të përcjellë me instrumente muzikore popullore si çifteli, sharki, e herë - herë çifteli, sharki dhe def apo tupan (daulle), ose çifteli, sharki dhe fyell pastaj hetohet përdorimi i shpeshtë i zurlave dhe daulleve. Kur këndohen në grup, grupi funksionon si një tërësi mjaft homogjene. Ndonjëherë vërehen përpjekjet që grupi të marrë karakterin e korit.
Këngët për UÇK-në kanë një rëndësi të shumëfishtë, meqë ruajnë përtërijnë dhe pasurojnë këngët popullore të trimërisë. Këngët e lirisë, ato më cilësoret, përjetësohen në kujtesën popullore si përmendore artistike që u ngrihet luftëtarëve të lirisë. Kjo përmendore do të jetojë dhe do të mbetet pjesë e historisë sonë të lavdishme për t’u kultivuar brez pas brezi në krijimtarinë tonë artistike.
[1] Qemal Haxhihasani, Epika popullore historike shqiptare,në Kultura popullore, Tiranë,2,1982, f.13.
[2] Po aty. f.13.
[3] Rrustem Berisha, Kënga art dhe histori, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1998.f.35.
[4] Demush Shala, Mbi epikëntonë popullore historike, Rilindja, Prishtinë, 1982, f.9.
[5] Anton Nikë Berisha, Qasje poetikës së letërsisë gojore, Rilindja, Prishtinë, 1998, f.355.