Nga
llojet më të vjetra të poezisë lirike që vijnë nga antikiteti janë: oda,
himni, ditirambi, epigrami, epitafi, idila etj.
Himni (gr.hýmnos – këngëtim, vjershë) –
vjershë me një ton solemn, të sinqertë kushtuar popullit, shtetit, më herët
edhe sundimtarit. Në fillim himni ishte vjershë e kultit, në të cilën në
Greqinë antike hyjnizoheshin ose lavdëroheshin hyjnitë ose heronjtë legjendar
(Dionisi, Apoloni, Demetra, Hermesi), e cila këndohej me përcjellje muzikore.
Në kulturën kristiane, në mesjetë, himn quhej çdo këngë religjioze e tipit të
odes. Në kohën e iluminizmit himnet kishin madje edhe karakter didaktik. Prej
sntimentalizmit dhe romantizmit himni e vërteton rëndësinë e këngës në të cilën
këndohet raporti i poetit ndaj hyut, temave transcendente dhe atdheut, kurse
shumë poetë i kthehen formës ekstatike të himnit nga koha antike, duke
zëvendësuar ndjenjën kolektive të kultit me ndjenjën individuale të madhështisë
dhe të entuziazmit (Platon, Hegel, Hajne etj.). Shumë më i lirë për nga
struktura formale nga odja, himni shpesh është përzier me të, sikundër që edhe në disa raste lehtë është njëjtësuar me këngën
antike greke të kultit për nder të hyut Dionis – ditirambin.
Himnin
e kanë njohur të gjithë popujt e vjetër, e kanë njohur kinezët, japonezët,
indasit, egjiptasit etj. ku lidhej me ceremonitë fetare dhe lavdëronte hyjnitë
e ndryshëm, (për shembull në Egjiptin e vjetër këndohej për lavdinë e diellit).
Kristianizmi i kultivonte sidomos himnet kishtare për nder të hyut dhe shejtnorëve
të rëndësishëm dhe të njohur, të shkruara latinisht në kishën perëndimore,
kurse në greqisht në atë lindore. Edhe protestanizmi i kushton kujdes të madh
kësaj forme. Himne do të këndojnë edhe poetët e mëvonshëm. Janë të njohur
poetët gjermanë, Friedrich Novalis (1772-1801) me përmbledhjen “Himnet e natës” dhe Friedrich Hölderlin
(1770-1843) me himnin Idealet e njerëzimi.
Himne kanë shkruar: Alkeu, Safo, Pindari – te grekët; Horaci – te romakët;
Derzhavini, Pushkini dhe Lermontovi – te rusët etj. Në letërsinë tonë himne
kanë shkruar: Asdreni, Noli, A. Çaçi, Kristo Floqi, Z. Serembe etj.
Flamûr! Ti që me shkabën po valon,
E ndehesh palë-palë i lavdruar,
O trashëgim i prindve pa harruar,
Vallë ç’po ëndëron?
Sot po flakron i mburun në Shqypni,
Dhe ëndra pa pritur po n’a çfaqet,
Gëzohen gjithë fiset e bajraqet,
Që ndrit me një madhni!
Të shoh flamûr i kuq i Skënderbeut,
Ti meriton dafinë e kurorë,
Burra sa e sa për ty ranë dëshmorë
Për nderin e Atdheut!
Tmer i armikut, të njoh cili jé,
Kreshnik, krenar, si kundër të tregojnë,
Që hon’e gërxhe edhé sot dëshmojnë
Kush ishe ti për né!
Flamûr i shêjtë për né ti mos msho,
Se sa të mundim ty do t’ të nderojmë,
Qollë s’të lëmë, jo, s’të turpërojmë,
As pak mos dysho.
Shko njatë Leshit, ndehu e qëndro,
Xgjoje nga gjum’i rënd’ e i paprerë,
Atën e Kombit Skënderben’ e ndjerë,
Me shpres’ e qetëso.
Atjé, te varr’i shêjtë ku do vesh,
I thuaj se Shqiptarët nuk harrojnë,
Gjyshët e prindët nuku mohojnë,
O! Lark kjo qoftë nesh!
Qofsh i bekuar edhé lâ e mê lâ,
Flamûr, për né ti mos kurseh bekimet,
Për të mbaruar ca mê shpejt qëllimet
E ëndrat e mbëdha!
(Kristo Floqi, Flamûri
jonë)
Oda (gr.ode ose aoide – këngëtim,
këngë) – vjershë entuziaste kushtuar ndonjë personi ose ngjarjeje të
rëndësishme. Forma e saj nuk ka qenë aq e përcaktur. Poeti sinqerisht shquan me
fjalorin e zgjedhur dhe ngjyra të forta prirjen e fuqishme ndaj temës mbi të cilën këndon. Në
Greqinë antike ode quhej çdo vjershë që këndohej nga kori, çfarë tregon edhe
origjinën e saj nga këngët korale. Është një formë e shpeshtë në të gjitha kohërat,
sepse përherë gjen tema mirënjohjeje. Liriku grek Pindari (518 ose 522-442
p.e.s) në odat e tij madhëronte fitimtarët në lojërat olimpike., kursa poeti
romak Horaci (65-8 p.e.s) këndonte mbi dashurinë dhe sentencat e zgjedhura
filozofike. Poeti anglez John Keats (Xhon Kic, 1795- 1821) këndoi Oden mbi bilbilin, pastaj Oden mbi urnën,
duke lartësuar bukurinë si vlerë të amshueshme, kurse Percy B. Shelly (1792-1822)
Oda e erës perëndimore dhe Laureshës. Shumë ode u janë kushtuar poetëve,
piktorëve, muzikantëve, revolucionarëve. Në vargun e lirë në kohën e re e kanë kultivuar surealistët. Oden e
kanë kultivuar poetët francezë Ronsar, Malherbe, Lamartin etj., poetët italianë
Petrarka, Manxoni etj., rusët Lomosonov, Derzhavin etj., gjermanët Klopshtok,
Shiler etj., kurse në letërsinë shqipe ndër të parët e ka shkruar Zef Serembe.
Elegjia (gr. élegos – vajtim, gjëmë) – vjershë në të cilën këndohet pikëllimi, malli, dhembja,
hubja. Poeti shpreh keqardhje për të kaluarën ose pashpresën pas së
paaritshmes. Kalueshmëria e rinisë dhe e jetës, pikëllimi për dashurinë,
gjallërimi i kujtimeve, malli në dhe të huaj për atdheun – janë motivet më të
shpeshta në elegji. Në kohën antike shënonte secilën këngë të kënduar në të
ashtuquajturin “distik elegjiak”: një heksametër dhe një pentametër përbënin
tërësinë unike të saj. Por gjatë kohës, qysh te poetët romakë, elegjia mori
kuptimin e këngës e cila shpreh pikëllim. Zhvillimin e saj më të plotë elegjia
e arrin në kohën e pararomantizmit; temat kryesore të saj janë: ndarja, malli,
kujtimet dhe pikëllimi për vdekjen e të afërmëve ose për të dashurën (Milton, Goldsmit, Jang, Grej, A. Shenije, Klopshtok).
Shileri e ka definuar elegjinë si përmallim për idealin e paarritur, përkundër
idilës si ideal të realizuar dhe satirës si përqeshje në mangësitë e gjendjes
ekzistuese. Dispunimi themelor elegjiak është pikëllimi i qetë, hidhërimi; ky
s’është një pikëllim i pasionuar, patetik ose himnizues, por melankoli e
thjeshtë dhe e thellë, e cila i përshkon të gjitha qeniet dhe shpie drejt
ndjenjës pesimiste të jetës.
Poetët
romakë, Tibuli (54-19, p.e.s.) dhe
Propreci (49-15 p.e.s) në distikun elegjiak, kanë kënduar për fatkeqësitë
personale, kurse vulën më të fortë elegjisë ia dha Ovidi (43-18 p.e.s.) Ovidi
në librin Epistule Ex Ponto (Letra nga Deti i Zi). I ndjekur nga Roma
në brigjet e Detit të Zi, me mallëngjim ka kënduar për pikëllimin e të
ndjekurit dhe mallin e dhembshëm për atdheun. Elegjia si fomë poetike është
lëvruar edhe në shekujt e mëvonshëm. Janë të njohura Elegjitë romake të J. W. Goethes (1749-1832). Në letërsinë shqipe
kanë shkruar Çajupi (Vaje, Naim-be Frashërit, Vaj), Naim
Frashëri (, a një Një lul’e fishkur a
një vashëz’ e vdekurë, Koh’e shkuar), Fan Noli (Syrgjyn-vdekur, Shpell’e Dragobisë, Thomsoni
dhe kuçedra), Hilë Mosi (Shegës së
kopshtit), Vaso Pasha (O moj Shqypni) etj.
Vdiq Naimi, vdiq Naimi Vdiq Naimi, gjithë thonë,
moj e mjera Shqipëri! qani
turq, qani kaurë!
Mëndjelarti, zëmërtrimi, Bilbil’i
gjuhës tonë
vjershëtori si ai! S’do
të dëgjonte më kurrë!
Vdiq Naimi, po vajtoni Vdiq
Naimi, që këndoi
Shqipëtarka, Shqipëtarë! trimërinë,
Skënderbenë,
Naimnë kur ta kujtoni, vdiq
Naimi, që lëvdoi
mos pushoni duke qarë! Dhe
nderoi mëmëdhenë!
Vdiq Naimi, Naim beu, Vdiq
Naimi, po ç’të gjeti,
vete të Zoti vertetë! o
moj Shqipëri e mjerë!
Qysh u nda nga mëmëdheu Vdiq
Naimi, po kush mbeti?
dhe iku e na la për jetë?
Si Naimi s’ka të tjerë.
Vdiq Naimi, vdekj’ e shkretë,
pse more të tillë burrë?
I ndritë shpyrti për jetë
mos i vdektë nami kurrë!
(Çajupi, Naim Be Frashëri)
Ditirambi (gr. dithýrambos – këngë) – këngë për lavdinë e Dionisit,
hyut të verës, këngë e cila e lartëson entuziazmin dhe amirimin për gëzimet dhe
kënaqësitë jetësore, për vetë jetën, për natyrën e gjthfuqishme dhe manifestimet
e saj. Në Greqinë antike ditirambi ishte këngë burimore popullore që këndohej
në cremonitë kushtuar Dionisit, hyut të verës dhe gëzimeve jetësore. Ishte një
këngë e gjatë me karakter narrativ dhe kishte formë dialogjike (disa këngëtarë
u përgjigjeshin këngëtarëve të tjerë). Më vonë poetët i janë kthyer kësaj forme
poetike duke futur tema dhe motive të ndryshme, por duke e rujtur përherë
ngjarjen kryesore, karakterin e dehjes. Sot në ditiramb trajtohen tema të
ndryshme, por është i theksuar toni i
admirimit dhe i entuziazmit, i lartësimit të gëzimit jetësor, gjithfuqia e
natyrës dhe e lumturisë. Sipas tematikës i përket grupit të vjershave
anakreontike, ku lavdërohen gëzimet e jetës, posaçërisht vera dhe gjendja që
shkakton kjo pije. Këtë formë poetike e kanë lëvruar edhe shkrimtarët
shqiptarë, si: Naimi (Jeta, Dit’e re), Kristo Floqi (Pylli i gjelbëruar), Migjeni (Ekstaza pranverore, Sonet
pranveruer), Çajupi (Kopshti i
dashurisë) etj.
Në pýll’e gjelbruar
M’a k’ënda të ri,
Atje i gëzuar
Harronj ç’do mërzi.
O djema vraponi,
Se koha kalon,
Dëfreni, këndoni
Njeri s’ju ndalon.
Harrivi pranvera
Me lul’ e blerim,
Me ngjyrra, me erra,
Me këng’e gëzim.
Dëgjoni sa bukur
Bilbili ligjron,
Dhe qyqja e çdukur
Po qesh e këndon.
Ngjeroni mirsitë,
Natyrën e ré,
Dhe qielli me dritë
Dhe bimën mbi dhé.
Këputni burbuqe
E lule ç’fardo,
Dhe ca lulukuqe,
Stolisi me to.
Vraponi e prêhi,
Mos kini përtim,
Zbaviti, dëfrehi
Dhe lark ç’do mendim,
Pranverën gëzoni,
Si nuse të ré
Dhe jetën shijoni
Që ikën ju lé!
(KristoFloqi, Pýlli i
gjelbëruar)
Epigrami (gr. epigramma, nga epi – mbi dhe gramma – shkruaj) – është një nga llojet e poezisë satirike, vjershë e
shkurtër që vë në lojë ndonjë person. Dmth. epigrami është këngë e ngjeshur, e
thukët, lakonike, prej disa vargjeve, kushtuar ndonjë personi, por edhe në
lidhje me ndonjë ngjarje. Mund të jetë edhe lavdëruese për atë të cilit i është
dedikuar, por në epigram në të shumtën kultivohet toni ironik dhe satirik.
Poetët në mënyrë të rreptë dhe ironike u tregojnë bashkëkohasve të tyre për të
metat e tyre, mangësitë, josinqeritetin dhe zvetnimin e tyre. Epigarmi i mirë
ndikon përherë drejtpërdrejt dhe gjallërisht dhe, godit rreptë dhe dhembshëm. Është
njëra nga ato forma poetike të cilat më drejtpërdrejt janë të lidhura me jetën
dhe ngjarjet aktuale. Prandaj qëndron me sukses në të gjitha kohërat dhe në të
gjitha situatat shoqërore, që nga kohërat më të vjetra e deri më sot. Te grekët
e vjetër epigrami ka qenë mbishkrim i gdhendur në gur. Më vonë kalon në një
formë të veçantë poetike. Poeti romak, Marciali, (rreth 40 104 p.e.s.) ka
shkruar mbi njëqind epigrame të shkëlqyeshme mbi bashkëkohasit e tij dhe
dukurive rreth tyre, me një rreptësi të theksuar satirike. Më vonë shkruajnë
epigrame gjithë poetët e njohur. Janë të njohura epigramet e La Fontenit, Lesingut,
Bërnsit, Bajronit, Pushkinit, kurse në letërsinë shqipe epigrame të suksesshme
ka shkruar Filip Shiroka (Te vorri i
kajmekamit dhe Sipri vorrit të nji grekomanit).
Sipri vorrit
Të nji grekomanit
Shqyptari kishte shkrue:
N’kët vòrr po kalben eshtnat t’nji qyqarit
Qi turpnisht jetën e vėt e ká shkue;
Shqyptar, për fàt t’zij edhe biŕ Shqyptari,
Punoi për Grekët, Shqypninë me trathtue:
TRADHTUER emnohej, sa ish gjallë ky i shkretë,
E tradhtuer emnin ká m’e pasë për jetë:
Greku kishte shkrue:
Këtu po kalben kocat t’nji Shqyptarit,
Qi me mish e me shirtë punoi për Greqinë;
Nevojë kem pasun për shërbim t’qyqarit,
Me t’holla e ndera j’a paguem dhelpninë
Por ... bésë s’ka Greku n’at nierí qi shėt
Atdhenë, kombin dhe vllaznit e vėt...!
(Filip Shiroka)
Epitafi (gr. eptáphion – mbishkrim në varr) – në fillim kishte
kuptimin e vetëm të mbishkrimit mbi varr. Në të tregohet ndonjë karakteristikë
për të vdekurin. Ndonjëherë epitafi mund të ketë edhe karakter humoristik e satirik.
Epitafet e para i hasim në Egjiptin e vjetër prej nga u përhapën edhe në vendet
e tjera.
Epitafi si gjini lirike është
zhvilluar edhe në folklorin tonë. Kjo dëshmohet nga ajo se në shumë varre hasim
në epitafe të bukura të krijuara nga njerëz të thjeshtë a poetë të panjohur. Në
letërsinë shqipe dy-tri epitafe ka shkruar F.Shiroka.
Idila (gr.eìdýllìon – pamje, këngëz, skicë poetike)-
vjershë mbi jetën e rregulluar intime dhe familjare, shpesh nga jeta fshatare,
por edhe nga jeta qytetare. Në të theksohet bukuria dhe natyra e paprishur dhe
jeta e natyrshme, në të cilën shpesh paraqitet ambienti baritor. Më vonë termi
idilë bartet në të gjitha format letrare, si dhe në ato muzikore dhe
figurative, në të cilat paraqiten momente idilike. Heronjtë e idilës janë
barinj, peshkatarë, fshatarë, esnafë etj. Poeti grek, Teokriti (rreth 300 –
rreth 250 p.e.s.) ka shkruar idile shumë të bukura në formën e kompozicioneve
të vogla poetike. Në disa prej tyre ka trajtuar motive baritore ose bukolike (g. bukolos – lopar), në të tjerat nga jeta e lartë qytetare. Idila u popullarizua
sërish në shekujt XVII-XIX dhe merita më e madhe është ajo e poetit francez
André Chénier (1762-1794), i cili u ndikua drejtpërdrejt nga Teokriti dhe
pasardhësve të tij. Veçanërisht e kultivuan romantikët për të cilët ishte e
afërt jeta baritore. Gjatë shekujve u shkruan të ashtuquajturat epe
idilike në të cilët i gjithë veprimi është përpunuar nga ngjarje
idilike. Idile kanë shkruar Virgjili, Ovidi, Tibuli etj. Virgjili (17-19
p.e.s.) shkroi veprën e tij “Bukoliket”,
ku këndohet për jetën e barinjve. Bukuliket e Virgjilit më vonë u quajtën në
dorëshkrim ekloge (lat. eclogae
– vjersha të zgjedhura). Edhe në
ekloge trajtohen tema nga jeta e barinjve etj. Gjatë shekujve XVI e XVIII,
idila mori formën e lirikës, epikës dhe dramës pastorale (blegtorale). Në
letërsinë shqipe idilin e kanë lëvruar Naim Frashëri, Kristo Floqi, Lasgush
Poradeci etj.
Lindi Dielli, Po
levrijnë
Ndit Qielli Po shëndijnë,
Dhe natyra po ndryshohet, Thneglla,
flytura e bleta
Agoj dita, Dhe bretkosa
Çeli drita, Ndër kullosa,
Gjithësija po gazmohet. Në
luadhe, në këneta.
Lulëzojnë Shih
dhe dhëntë
Kundrëmojnë Tok me
qëntë
Lule, gjethe e burbuqe, Dhe atë barin’e gjorë,
Gjelbërojnë Kullotë dhitë,
Kuqëzojnë Bagëtitë
Bimë e barr’e lulukuqe. E
ogiçin me këmborë.
Shih rrëketë Sa
ka hije
Që përpjetë Sa
ka shije
Si gjarpinj derdhen, vikasin, Kjo natyr’e lulëzuar,
Dhe lumënjtë Kur
lint Dielli
E përrënjtë Kur
ndrit Qielli
Shih rrjedhin e buçasin! Sa njeriu ësht’i gëzuar!
S’mungon âlë,
S’gjenden fjalë
Të tregohen bukuritë,
Pun’e motit,
Pun’e Zotit,
Veprat, gjithë mrekullit!
(Kristo Floqi, Lindja diellit,
Shkëndija, Vlorë, 1923, f.35-36)
Llojet e
poezisë lirike sipas
tematikës
– Poezia lirike ndahet në lloje të veçanta si për nga përmbajtja, ashtu edhe
për nga forma formale. Këto lloje janë të ndryshme te popujt e ndryshëm dhe në
epoka të ndryshme.. Të theksojmë se çdo ndarje e poezisë në lloje të veçanta
del më tepër nga nevoja për sistematizimin teorik sesa për kufizimin e një
lloji të vjershës nga një lloj tjetër të vjershës. Zakonisht ndarja bëhet sipas
llojit të ndjenjave për të cilat këndohet në vjershën lirike. Kështu, kemi
poezinë erotike, patriotike, satirike, meditative, elegjinë etj. Por asnjëra
nga këto lloje nuk mund t’i përfshijë të gjitha veçoritë e ndonjë poezie
konkrete, ashtu që poezitë e veçanta i kalojnë suazat e llojit të caktuar. Një
nga ndarjet më reale do të ishte ndarja e lirikës në dy grupe të gjëra: në
vjershën lirike të ngjyrosur emocionalisht (gjer.
Das Lied) dhe në atë meditative (refleksive,
shënim imi). E para është lloji i përgjithshëm i poezisë lirike, shprehje e
drejtpërdrejtë e emocionit të pastër të poetit, e përshkuar nga rima dhe
melodia dhe prej këndej në lidhje të afërt me muzikën, shpesh e komponuar
muzikisht, ndërsa ndarja tjetër është poashtu shprehje e drejtpërdrejtë e
emocioneve, por e meocioneve të inspiruara nga ndonjë mendim mbi jetën dhe
botën. Në të vërtetë, elementi ideor e përshkon tërë lirikën, sepse poeti nuk
mund të këndojë e të mos mendojë mbi gjërat dhe dukuritë rreth vetes dhe të mos
tregojë ndonjë të vërtetë për to, por në vjershën meditative theksohet qartë
pikërisht karakteri meditativ i raportit të poetit ndaj botës. Këto janë
vjersha në të cilat poetin e nxitin disa çështje të përgjithshme mbi jetën dhe
vdekjen, ekzistimin e njeriut në botë dhe qëllimet e këtij ekzistimi,
shtegtimet e fundit të tij për njohjen e botës etj. Sidomos lirika e sotme
është e inspiruar me këto çështje dhe prej këndej në të dominon elementi
meditativ.
Kuptohet,
edhe kjo ndarje është vetëm teorike dhe e kushtëzuar, sepse jo vetëm që një
poet e shkruan edhe njërën edhe tjetrën vjershë, por edhe në vjershat e veçanta
gjenden edhe njëri edhe tjetri element. Prandaj secila ndarje e lirikës në
lloje bëhet pikësëpari nga nevoja që me sistematizimin e temave kryesore të saj
të tregohet në motivet themelore tematike të poetëve lirikë, të cilat secili
poet i formëson në mënyrën e vet në pajtim me individualitetin poetik, por në
harmoni me kërkesat teorike të cilat zotërojnë në kohën e tij për llojin e
veçantë të lirikës.
Lirika
përshkruese (lat. describere – përshkruaj)
– është poezi lirike përmes së cilës poeti përshkruan bukuritë e natyrës dhe
dukuritë e saj. Ai shumë shpesh e lidh dispunimin e vet personal me ndonjë
dukuri në natyrë e cila i përgjigjet dispunimit të tij. Përshkrimi i natyrës
është vetëm kornizë për mendimet dhe ndjenjat e poetit. Poeti gëzohet me rastin
e lindjes së diellit ose ardhjes së pranverës, ose pikëllohet me rastin e
perëndimit të diellit ose vdekjes së natyrës në vjeshtë etj. Nganjëherë në
poezinë përshkruese ka vlera të mëvetësishme dhe poeti jep vetëm tablo të
natyrës, duke u kënaqur me bukurinë e saj. Ajo shpesh merr kuptim simbolik,
duke e orientuar mendimin dhe ndjenjën tonë në drejtim të disa konkludimeve të
përgjithshme etj. Në letërsinë shqipe vjersha përshkruese kanë shkruar shumë
poetë, si: Naim Frashëri, Ndre Mjeda, Kristo Floqi, Filip Shiroka, Asdreni,
Lasgush Poradeci e shumë të tjerë.
Hëna plot pesëmbëdhjetë
Veriu fryn pak ngadale,
N’anët të qiellit po ndrin, Njerës,
kafshë, shpes e fletë,
Bota është gjith’e qetë, Pyje,
shkëmbenj, fusha, male
Gjësendi nukë pipërrin. Të
gjithë janë qetë.
Qielli ësht’i qëruar, Maji
ka sjellë nga Zoti,
I kulluar posi ari, Shumë
bekime e urata,
I fjetur e i qetuar, Është
xbukurua moti
Syri s’i nginjetë së pari. Dhe
n’ar’është veshur nata.
Ka rrjedhur si uj’erëgjendi ulet
kanë lulëzuar,
Më të gjithë anët një dritë Vjen
një erë fort e mirë,
Dhe prej soje gjithë vëndi Drurët
janë ngarkuar
Është bërë posi ditë. Dhe
bar-ratë kanë mbirë.
Buruar një uj’i artë Dhitë,
kecërit e dhëntë
E dhen’e ka xbukuruar, E
shqerat janë tulitur,
Majat e malit të lartë Rrinë
zgjuar vetëm qëntë,
Dhe gërxhet i ka bardhuar. Nëpër
ledhe janë shtritur.
Mi brigj’e mi shesh’e drurë Se
nga dëgjonte thëllëza
Dhe përmi det drita bije, Që
thotë tri katër fjalë
E mi shkëmbenj e mi gurë, Nëpër
brin’e nëpër rrëza
Dhe vise, që jan’në hije. Dhe
deti ka pakë valë.
Nata është fort e qetë, Një
zë tjatër tanë dëgjonj,
Dhe gjith’i ka zënë gjumi, Që
zëmrën ma përvëlon,
Vetëm përrënjt’e rrëketë U
doqçë më s’munt ta duronj,
Ligjërojnë, edhe lumi. Bilbili
ka zënë e këndon!
Që oshëtin duke shkuar, iej,
yj e dhé, pushoni!
Nxjer një zë plot ëmbëlsirë, Tani
juve kush u dëgjon?
Dhe ikën duke kënduar, Vini
veshin’edhe dëgjoni.
Sa vete bukur e mirë! Bilbili, bilbili këndon.
O bilbil, e di se ç’thua,
Andaj zër’i bukur i yt
Ma dogji shpirtin mua
Edhe gjum s’më hyn në syt.
(Naim Frashëri, Bilbili, Vepra, Beograd, 1963, f.62,3,4)
Lirika erotike (gr. éros – dashuri) – është vjershë lirike ku
ndjenja themelore është ndjenja e dashurisë ndaj personit të gjinisë tjetër.
Kjo është një nga ndjenjat më të shpeshta që është kënduar në poezinë lirike, e
cila mund të varirojë nga ndjenja shqisore, platonike e dashurisë deri te raporti
më spiritual ndaj gruas ideale. Është një nga llojet më të lëvruara të poezisë
lirike. Ajo është lëvruar që nga kohërat më të vjetra dhe lëvrohet edhe sot. Në
këto poezi zakonisht poeti përshkruan bukurinë fizike të mashkullit a të
femrës, gëzimet dhe hidhërimet, vuajtjet që shkakton ndarja e të dashuruarve
etj.
Poetët
më të njohur që kanë shkruar poezi erotike janë: Alkeu, Safoja, Anakreonti – te
grekët; Tibuli, Propreci, Katuli – te romakët; Bajroni, Sheli, Kitsi – te
anglezët; Gëte, Shiler, Hajne – te gjermanët; Ronsar, A. Dë Myse, Lamartini,
Bodleri – te francezët; Petrarka, Leopardi, Karduçi – te italianët; Pushkini,
Lermaontovi, Jesenini – te rusët; kurse në letërsinë shqipe këtë lloj poezie e
kanë shkruar: Zef Serembe, Naim Frashëri, Andon Zako – Çajupi, Lasgush
Poradeci, Millosh Gjergj Nikolla – Migjeni e shumë të tjerë.
E mba mënt, moj Marë, Në
lule me erë
dashurin’e parë? putheshim
ngaherë,
Njeri nuk e gjegji, dhe
si burr’e grua
se jeshmë të vegji. Losnim
nënë ftua.
Unë pa ty s’rrojë, Një
ditë, të dyza
vij’e të kërkojë; losnim
mbyla-syza:
ti pa mua s’rroje, u
fshyem pa dukur
vij’e më kërkoje. Në
ferra, në gurë,
u fshem kaqë bukur,
sa s’u gjëntm’do kurrë...
(Çajupi, Dashuria F.,
Vepra, 1970, f. 73-74).
Lirika
atdhetare (patriotike) –
është një nga vjershat më të lëvruara në poezinë lirike. Kjo vjershë krijohet
(lind) kur poeti inspirohet (frymëzohet) nga ndjenjat kolektive të kombit të
tij ose të një shtrese shoqërore. Edhe këtu poeti duhet që ndjenjën kolektive
ta përjetojë si ndjenjë të vete, personale, me çka vjersha e tij do të jetë e
sinqertë, e ngrohtë dhe shqetësuese në të njëjtën kohë. Kjo lloj vjershe
shkruhet veçanërisht në kohën e luftërave nacionale kundër ivadimeve të huaja
ose në kohërat e zgjimit nacional dhe të zhvillimit të fuqishëm të vetëdijes
nacionale (te ne gjatë tërë shekullit XIX, në fillim të shekullit XX, në kohën
e luftërave ballkanike dhe në kohën e Luftës së Parë Botërore, sidomos në kohën
e LANÇ-së e deri më sot). Këtë lloj poezie e kanë lëvruar: N.Frashëri, Ndre
Mjeda, A.Z.Çajupi, F.Shiroka, M.Grameno, A. Asllani, L.Poradeci, F.Noli etj.
E dashura mëmëdhe, Qiameti,
shkretëtira!
të dua dhe kshtu si je! Zogu
vete ze folenë,
Po kur të të sho të lirë, njeriu
le mëmëdhenë
do të të dua më mirë. se
mbretëron egërcira!
Për Shqipëri dëshërojmë
Qajni pyje, fusha, gurë, se
në vënt të huaj rojmë.
qajni male me tëborë!
Shqipëria mbet e gjorë Robërinë
si duron,
dhe nukë she dritë kurrë: o
moj Shqipëri e mjerë?
një mjergul e keq’e shkretë Shpëtove
vënde të tjerë,
e ka mbuluar përjetë! Shqipëtarë,
bëni benë
Një gazep, një errëcirë! të
lëftoni për atdhenë.
Vetëtit edhe gjëmon!
Rojmë me zemër të ngrirë, E
dashura mëmëdhe,
nga frika kurkush s’gëzon! të
dua dhe kshtu si je!
Njerzitë kurrë s’këndojnë po
kur të të sho të lirë,
dhe bilbilëtë vajtojnë! do të të dua më mirë.
(Çajupi, Robëria, Vepra, 1970, f. 59-60)
Lirika sociale - shoqërore – trajton tema dhe motive nga jeta e
shtresave të varfëra të shoqërisë. Në të shprehet revolta dhe protesta e poetit
ndaj padrejtësive që u bëhen shtresave të varfëra dhe të shtypura të shoqërisë,
duke akuzuar shkaktarët kryesorë të një gjendjeje të tillë mjeruese. Në këtë lloj
të poezisë lirike poeti shpreh idealet e tij për një barazi shoqërore dhe të
lumtur të të gjithë pëfaqësuesve të shoqërisë. Nga kjo, kjo poezi përshkohet
nga gjendja e fuqishme humanitare dhe shquhet për efektet e saj artistike. Janë
të shumtë shkrimtarët që e kanë lëvruar këtë lloj poezie si në letërsinë e
përgjithshme, ashtu edhe në letërsinë shqipe. Në mesin e tyre po përmendim:
Viktor Ygonë, Hajnen, Pushkinin, Lermantovin, nga letërsia e huaj, kurse në
letërsinë shqipe poezi sociale kanë shkruar: Naim Frashëri (Të varfërit), Ndre Mjeda ( I mbetuni, Shtegtari, Andrra e jetës), Çajupi (Fshati im, Kurbeti, Misiri, Korriku), Migjeni (Poema e
mjerimt, Lagja e varfun, Baladë
qytetse, Recital i malsorit, Kanga e dhimbës krenare, Fragment etj.)
Nga mshira e pamshirve por
sot diçka tjetër –
lypsi i vogël gjallonte. si
ahmarrës i vjetër,
Jetën e rrokullote një
fjalë të randë menonte
nepër udha të ndyta botës t’ia
dikonte...
nepër skâjë t’errta Fytin
egërdhishte
nepër pragje të ngurta fjalën për me
nxjerrun
ndër besime të rrejta. që mnija e ksh
shterun
Por një ditë, kur mshira e diellit shteri, dhe që në gjuë vdiste...
Në gjoks ndjeu si e theri Por i hutuem, mbet
ndejun
një dhimbë e re – qi mnija në kryqzimin e udhve,
e përfton ndër flija
Rrotat e utove
të skamit.
shpejt mbi te kaluen
Dhe – dje lyps i vogël, dhe e ... qetsuen
(Migjeni, Poezi e
prozë, Fagment, Beograd, 1963, f.46)
Lirika meditative (mendimtare) - është vjershë lirike në të cilën
poeti shpreh raportin e tij të thellë emocional me rastin e mendimit që e
mundon. Në vjershat e tilla poetët këndojnë për ndonjë të vërtetë filozofike
mbi botën, jetën dhe njeriun në përgjithësi. Me idetë e veta rreth ndonjë
problemi këta poetë bëhen edhe paraprijës të së vërtetës. Në letërsinë tonë
poezinë meditative e kanë lëvruar Pjetër Budi, Zef Serembe, Pjetër Zarishi,
Leonardo de Martino, Naimi, Migjeni etj.
Përditë perëndojnë zotat
dhe rrëshqasin trajtat e tyne
mbi vjet dhe shekuj
dhe tash s’po dihet ma kush asht zot e kush njeri..
Ndër tru të njerzimit zoti galuc ka ndenjun.
Vetvetes me gisht tamthat i ka biruemun
në shenj të pendimit
dhe bërtet në kulm të hidhnimit:
çka, çka krijova?
E njeriu nuk e di
a asht zoti pjella e tij
apo ai vetë pjella e zotit,
por e shef se asht kot i kotit
me mendue mbi idhull
që nuk përgjegj.
Dhe tash s’po dihet ma kush asht zot e kush njeri.
Ka ardhë një kohë
në të cilën njerzit po kuptohen fare mirë
për me ndërtue kullën e Babilonit,
dhe në majë të kullës, në majë të majës së fronit
ka me hyp njeriu
dhe ka me thirrë:
Perëndi, ku je?
(Migjeni, Parathanja e
parathanjeve, Poezia shqipe, 1972, f.7-8).
Lirika e përshpirtshme (relegjioze) –
ka karakter religjioz në të cilën poeti shpreh pikëpamjet e tij religjioze, të
mirave që njeriut ia ka dhuruar perëndia etj.
Lirika
moderne – është një zhanër letrar që i përket shekullit XX. Tematikën dhe motivet i merr nga të gjitha
fushat e dijes njerëzore, nga fusha e atomistikës dhe astrofizika e deri te
elektronika dhe nga të gjitha drejtimet e filozofisë moderne. Ajo pjekurinë e
saj do ta arrijë në vitet e 20-ta dhe të 30-ta, kurse suksesin më të madh dhe ndikimin
e saj do ta arrijë pas Luftës së II Botërore.
Themelues
të lirikës moderne konsiderohen poetët francezë Sharl Bodler, Artur Rembo dhe
Stefan Malarme, të cilët pasohen nga një varg poetësh të popujve të tjerë,
Sipas Sharl Bodlerit poeti modern është bir i qytetit të madh; ai me sensibilitetin e tij neurastik zbret deri në
fund të rënies fizike dhe morale të njeriut, por në të njëjtën kohë dhe në atë
dhe- mbje dhe vuajtje gjen inspirimet për ta krijuar poezinë e vet, ”Lulet e së keqes” së tij. Dhembja është e vetmja gjendje fisnike nga e cila
poeti ngjitet në sferën e idealit, ku zbulon lidhjet e fshehta midis materies
dhe shpirtit, midis senzacioneve shqisore dhe kuptimit të thellë i cili fshihet
prapa gjërave të shfaqura. Shprehja individuale dhe origjinale në veçanti ka
rëndësi themelore për lirkën moderne si dhe për çdo lirikë tjetër. Duke theksuar
se ekziston një thyerje e caktuar me poezinë paraprake, kjo nuk do të thotë se
kjo është e shkëputur plotësisht nga tradita. Poezia moderne ndryshon nga
poezia tradicionale, nga ajo romantike, ku ndjenja e dhembjes në poezinë
moderne zëvendësohet me me një ndjenjë të pazakonshme. Edhe poezia moderne
kultivon disa lloje të poezisë tradicionale. Karakteristikë e poezisë moderne
është vargu i lirë, por kjo s’do të thotë se poetët modernë nuk shkruajnë në
vargun e matur. Edhe poetët modernë përdorin disa forma të poezisë
tradicionale, siç është p.sh. soneti. Edhe poezia moderne zanafillën e saj e ka
në letërsinë e vjetër greke e romake, në Bibël, në psalmet (lloj i veçantë i
vjershës ku këndohet për kotësinë e jetës dhe të lidhjes me perëndinë) ose në Këngët
mbi këngët etj.
Personaliteti
i njeriut, krizat e tij, ëndrrat dhe agonia janë temat më të shpeshta në
krijimet letrare. Andaj edhe shkrimtarët e kësaj kohe të shqetësuar dhe
çorientuar tërhiqen në botën e tyre personale dhe intime. Këta krijues të hutuar
përpiqen që me anë të introspeksionit dhe iracionalitetit të shpjegojnë fatin e
pasigurt dhe jetën e shqetësuar të njeriut bashkëkohor. E veçuar nga realiteti
shoqëror, kjo letërsi shpesh e lë anash përmbajtjen dhe të vërtetën artistike,
dhe me këtë rast rëndësi të veçantë u kushton elementeve formale – gjuhës,
stilit, shprehjes dhe formës në përgjithësi. Rëndësi të veçantë i kushtojnë
gjuhës. Njëri nga poetët më të shquar të poezisë moderne evropiane, poeti
francez, Bodleri, atëbotë këndonte: ”Bukuri, eja, nga parajsi ose nga ferri -
krejt njësoj”, kurse poeti dhe esteti i njohur Pol Valeri shkruante se “dyshimi
është ai që shpie kah forma”. Në kultin e formës kishte edhe skajshmëri të
papranueshme, ndryshime dhe konstrukte nga më të çuditshmet, por e gjithë kjo,
fundi i fundit, edhe e ruante krizën ideore dhe morale të krijuesve të saj. Me
gjithë këtë letërsia e asaj kohe në shumëçka e çoi përpara shprehjen dhe format
e më hershme të krijimtarisë artistike, prandaj ajo paraqet një hap përpara
sidomos në pasurimin dhe nuancimin stilistik të figurave dhe të fjalëve
poetike.
Natyra është tempull ku nga shtyllat e gjalla
Dëgjohen nganjëherë fjalë të paqarta;
Njeriu kalon në të nëpër pyllin e simboleve
Të cilët e shikojnë me shikim të sinqertë.
Si oshëtima të gjata që në largësi shkrihen
Në unitetin e errët dhe të thellë,
Të mëdh si nata dhe si drita,
Aromat, ngjyrat dhe tingujt i përgjigjen njëri-tjetrit.
Ka aroma të freskëta si trupi i fëmijës,
Të ëmbla si oboa, të gjelbër si livadhet
-Të tjerat, të prishura, të pasura dhe fitimtare.
Të cilat përhapen si gjëra të pafund,
Si qehlibar, myshk, mirrë dhe temjan,
Të cilët këndojnë entuziazmin e shpirtit dhe shqisave.
Kjo vjershë e Sharl Bodlerit (Charles
Baudelaire, 1821-1667), poetit francez francez, krijuesit të përmbledhjes së
njohur “Lulet e së keqes” (Les fleurs dy
mal, 1857, 1861), në gjuhën franceze mban titullin Correspondaces. Ky titull përkthesht në mënyrë të ndryshme, si:
lidhjet, ndërsjellshmëritë, pajtueshmëritë. Titulli korresponencat është më i
afërt me atë se ç’përmban në vete vjersha: të gjitha gjërat dhe dukuritë,
qofshin ato materiale apo shpirtërore, korrespondojnë me njëra-tjetrën, i
përgjigjen njëri-tjetrit, pajtohen etj. Natyra është një tempull i tërë, ku
dëgjohen nganjëherë disa zëra si oshëtima dhe
në të cilën aromat, ngjyrat dhe zërat i përgjigjen njëri-tjetrit
(përzihen dhe shkrihen). Të gjitha këto aroma të ndryshme, zëra dhe ngjyra
flasin mbi lidhjet midis shqisave dhe shpirtit tonë. Kjo vjershë konsiderohet program
poetik i shkollës së re, e cila në vitet e tetëdhjeta të shekullit të
kaluar është quajtur shkolla e simbolizmit. Simbolistët shpallën autonominë e plotë të artit, i cili bëhet
qëllim më vete dhe “fushë e ligjshme” e të cilit është “e bukura” (Edgar Alan Poe). Kjo solli deri te forma e rafinuar,
deri te rafinimi i figurave poetike, i vesifikacionit dhe i shprehjes
gjuhësore, Simbolika tingëllore dhe
muzikaliteti i vargut janë rezultat i përpjekjeve simboliste në poezi. Sinestezioni,
si figurë gjuhësore në të cilën përzihen perceptimet e shqisave të ndryshm edhe
e cila duhet ta shprehë lidhjen e tingujve, ngjyrërave, aromave dhe të idesë,
bëhet njëra nga mjetet më të shpeshta stilistike për realizimin e begatisë së
lidhjeve të reja të fjalëve, figurave dhe kuptimeve të tyre. Tingujt fitojnë
vlerën e tyre pikturale dhe muzikore, së bashku me simbolikën e tyre ideore.
Dmth. nga fjalët, nga gjuha, poeti krijon muzikën e vjershës para së gjithash.
Kështu “a-ja është e zezë, b-ja e bardhë, i-ja e kuqe, o-ja e kaltër, u-ja e
gjelbër” këndonte Rembo në vjershën e tij “Zanoret”
duke gjetur te këta tinguj lidhje të çuditshme kuptimore të sendeve konkrete
dhe të ngjyrërave dhe tingujve të tyre. Ndoshta më së miri natyrën fluide dhe
spirituoze të poezisë simboliste e ka shprehur poeti Pol Verlen (Paul Verlaine,
1844-1896), në vjershën e tij të njohur Arti
poetik (L’art poetique, 1874).
Muzikë, muzikë para së gjithash,
Andaj më shumë e dua vargun tek –
Të pacaktuar dhe i derdhur në ajër,
Pa asgjë në të që synon dhe dëshpëron.
..............................................................
Sepse ne e duam vetë Nuancën,
Oh! Nuanca e vetmja lidh
ëndrrën me gjumin dhe flautën me bririn.
Ik sa më larg nga Poenta vrastare,
Nga Shpirti mizor dhe Qeshja e papastër,
Të cilët mund t’i lotojnë sytë e Azurit,-
Ik nga ajo hudhra e kuzhinës maloke.
Elokuencës theja qafën!
Do të bësh mirë nëse në punë
Ta mësosh pak Rimën.
Po s’pate kujdes për të, ajo do të tretet kush e di se ku?
.......................................................................................
Muzikë, muzikë para së gjithash!
Le të jetë me flatra
vargu yt
Le të ndjehet se shpejton nga një shpirt
Kah qiejt e tjerë dhe dashuritë e tjera.
Vargu yt le të jetë avanturë e bukur
E bartur mbi krahët e erës së mëngjesit,
Që kundërmon në nanen dhe shpirtin e nanes,
Çdo gjë tjetër është vetëm – “literaturë”.
Smbolistët
trajtojnë tema të cilat më parë ishin krejt të panjohura. Motivi i vetmisë,
ndodhitë e natës, qetësia, viset e vetmuara, peizazhet e natës, të përshkuara
me mallin e pashpjeguar, ishin motive më të shpeshta të simbolistëve. Njeriu i
vetmuar i cili në botën e sendeve dhe të natyrës ecën zakonisht i vetëm.
Përfaqësuesit kryesor të poezisë moderne (Pol Verlen, Artur Rembo, Stefan
Malarme) me poezitë dhe me artikujt e tyre programorë krijuan teorinë e
simbolizmit, të cilën e mbështetën në qëndrimet teorike dhe praktikën poetike
të Sharl Bodlerit i cili bashkë me Verlenin paraqesin veçoritë kryesore të
poezisë lirike, për të cilat folëm më lart.
