Drama
në kuptimin e ngushtë për nga origjina (zanafilla) është lloj i ri i gjinisë
dramatike. Shfaqet në shoqërinë e zhvilluar qytetare të cilën e preokupojnë
probleme të shumta sociale. Tematika e saj është e larmishme, sepse depërton në
të gjitha raportet shoqërore dhe klasore. Në të shtrohen për t’u zgjidhur
probleme të shumta të ekzistencës së njeriut në shoqëri, shqetësimin e tij për
shkak të kundërthënieve dhe absurditeteve jetësore, bëhen objekt i shpeshtë i
dramës. Në dramë nuk ka patetikë tragjike të heronjve të idealizuar, por ka
vuajtje të mëdha dhe luftë të vetëdijshme të personazheve reale për zgjidhjen e
çështjeve qenësore të jetës. Edhe në aspektin tematik drama i afrohet tematikës
shoqërore dhe psikologjike të romaneve dhe të tregimeve, duke e paraqitur
luftën morale të njeriut (e mira dhe e keqja, vetëdija dhe poshtërsia, nderi
dhe respekti, ambicia fisnike dhe karrierizmi etj.). Zgjidhjet e saj shpesh
kanë karakter tragjik, nga kjo drama më tepër i afrohet tragjedisë sesa
komedisë. Por, për dallim nga tragjedia, drama nuk e lë njeriun në besimin se e
keqja është e pashmangshme dhe e pandashme nga natyra e njeriut, por ka
karakter aktiv se të keqes duhet kundërvënë dhe se është e mundur të mposhtet. Në
dramat moderne tensioni dhe dinamizmi dramatik arrin jo aq me paraqitjen e
kundërthënieve në shoqëri, sa me paraqitjen dhe ndarjen e brendshme të
personazhit. Veprimi dramatik në to është statik: jashtë nuk ndodh asgjë, por
kolizionet e brendshme të personazheve janë mjaft të thella dhe të fuqishme.
Prej këndej duket se veprimi nuk lëviz (antidrama), por psikologjikisht
përgatiten goditje të tmerrshme dhe zgjidhje tragjike (dramat e Semjuel
Beketit).
Arti
dramatik kulmin e tij e arriti në kohën e renesansës me shfaqjen e dramaturgut
të madh anglez, William Shakespear-it (1564-1616), dramat e të cilit u shkruan
në vargje dhe në prozë, në të cilat numri i personazheve parimisht është i
pakufizuar, ndërsa në situatat dramatike shpesh, krahas elementeve tragjike,
futen edhe elemente komike, kurse shquhen për kompozicionin e tyre të lirë me
çka edhe dallojnë nga dramat antike greke. Përveç Shekspirit kontribut në
zhvillimin e dramës evropiane dhanë edhe dramaturgët spanjollë: Lope de Vega
(1592-1635), Tirso de Molina (1571-1648) dhe Calderon de la Barca (1600-1681),
të cilët me një lehtësi të veçantë i thurnin dramat e tyre, të cilat shquheshin
për dialogët dhe monologët e tyre. Një tip i veçantë i dramës u zhvillua në
kohën e klasicizmit francez, sipas të cilit imitoheshin dramat antike gjë që
solli deri te lindja e një teorie të re sipas së cilës dramat duhet të shkruhen
sipas rregullave të caktuara, para së gjithash këto rregulla vlenin për
hartimin e tragjedisë, e cila çmohet më së shumti si lloj letrar. Ajo, pra,
tragjedia duhet të shkruhet në vargje, stili i saj duhet të jetë i lartë,
krakteret fisnike, kurse kompozicioni të zhvillohet në pesë akte. Veç kësaj
kërkohej respektimi i tri njësive dramaturgjike i unitetit të veprimit, i
vendit dhe i kohës. Dramaturgët (tragjedianët) më të mëdhenj francezë të kësaj
kohe janë Pierre Corneille (16006-1684) dhe Jean Racine (1639-1699), kurse
komediografi më i madh i kësaj kohe ishte Moliėre (1622-1673), veprat e të
cilit edhe sot janë modele të disa tipeve të komedisë zakonore dhe të
karakterit. Drama klasiçite franceze në përgjithësi është dramë racionale,
sepse kërkon qartësinë e ideve të ekspozuara dhe të motiveve rreptësisht të
arsyeshme. Ajo është edhe didaktike, sepse dëshiron ta mësojë shikuesin repektivisht
dëgjuesin dhe në njëfarë mase është edhe moralizuese, sepse dënon të keqen dhe
veset dhe lavdëron virtytin dhe fitoren e detyrës ndaj pasionit.
Në kohën e romantizmit krijuesit i
kundërvihen ashpër racionalizmit dhe normave të ngurosura të dramës klasiçite
dhe prioritet i japin ndjeshmërisë, kërkesës për natyrshmëri dhe nevojës që në
skenë të tregohet “jeta e vërtetë”. Mirëpo ideja e tyre “realiste” në skenë, në
veprat e tyre nuk gjeti shprehjen e vërtetë, duke u shndërruar në sentimentalizëm
dhe në retorikën e theksuar në paraqitjen e pasioneve. Parulla e tyre e
natyrshmërisë dhe e së vëtetës, vetëm në shekullin e nëntëmbështjetë përjeton
realizimin e saj në dramën natyraliste, para së gjithash në veprat e Henrik
Ibsenit (1828-1906) dhe të Gerhart Hauptmannit (1862-1946). Nga fundi i
shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit njëzet, krahas
natyralizmit shfaqet dëshira për ripërtëritjen e dramës romantike, (p.sh.
Edmond Rostand, 1868-1918), teatri psikologjik, respektivisht, teatri lirik i
Antaon Pavloviç Çehovit (1860-1904), teatri simbolist (Maurice Maeterlinck,
1682-1949), teatri ekspresionist (Bertold Breht,1898-1956) dhe drejtime të
tjera stilistike. Dramaturgu italian Luigi Pirandello (1867-1936, realizon një
varg veprimesh të reja dramturgjike. Konfliktet dramatike në dramat e tij
mbështeten në relativiten e së vërtetës, mbë pamundësinë e dallimit të
realitetit dhe iluzionit, andaj personazhet janë në moskuptimin e përhershëm
dhe në konflikt me jetën e drejtpërdrejtë shoqërore. Kjo është me rëndësi sepse
në teatrin e kohës sonë ekzistojnë tendenca të theksuara për rrënimin e
strukturës së qëndrueshme dramatike dhe përpjekja për krijimin e dramave të
tilla të cilat radikalisht i kundërvihen
linjës kryesore të traditës së dramës evropiane e cila vjen nga
tragjedia dhe komedia antike. Kështu p.sh. Eugėne Ionesco (Jonesko) dhe Smuel
Beckett (Beket) në kuadër të të ashtuquajturit antiteatër, përpiqen t’i
thejnë të gjitha konvencat e letërsisë dramatike, duke shprehur tretjen, vetminë,
ankthin dhe frikën e njeriut modern të formësuar me mjete të cilat përndryshe
drama evropiane rrallë i përdor (p.sh. zhillimin jologjik të veprimit,
jolidhshmërinë e fjalëve dhe veprimeve të personazheve, mungesën e aksionit,
jokonzistencën e karaktereve.). Jonesko plotësisht e then gjuhën dramatike
tradicionale në dialogun dramatik dhe në situatat dramatike, kurse në skenë
sjell lojën inkoherente me fjalë dhe zhvillon raporte të palidhura dhe
jologjike dramatike. Perosnazhet e tij në shmëçka janë marioneta, veprimet janë
të automatizuara dhe në kuadrin jetësor groteske. Dramat e Beckettit përpunojnë
vetminë dhe humbjen e njeriut modern në civilizimin bashkëkohor dhe janë të njomura
nga pikëpamjet e parrugëdalje dhe pesimiste në kuptimin e jetës. Në dramat e
këtyre dy dramaturgëve shumë pak ka mbetur nga faktura e dramës së hershme.
Prandaj shpesh flitet – për shkak të dundërvënies së dramës së mëhershme – mbi antidramën
dmth. mbi një formë letrare e cila s’është më dramë; natyrisht në kuptimin
e moçëm tradicional. Një variantë të dramës ka shkruar dramaturgu gjerman
Bertolt Brecht (1898-1956) në dramat e tij p.sh. “Nëna kurajë dhe fëmijët e saj”,
etj. Fabulën dramatike Brehti e zhvillon në një varg pamjesh dhe skenash, në
veprimin dramatik fut pika dhe këngë si komentare dhe plotësime, dhe shërbehet
me projektimin e përmbajtjes së veprimit para shfaqjes dramatike. Aktorët e
Brehtit nuk njëjtësohen me personazhet e veprës, por ndahen nga roli si
interpretë, sepse ata nuk familjarizohen, por objektivisht, kritikisht
shpjegojnë. Prandaj dramaturgjia e tij quhet epike, kurse veprimet skenike
epike, dmth. teatër epik, sepse në kuadrin strukturor të dramës futin
veprime epike, narrative.
Letërsia
dramatike dhe i gjithë arti teatror kanë pasur një zhvillim të ndërlikuar dhe
të bujshëm. E lidhur drejtpërdrejt me jetën, rolin dhe funksionin në shoqëri,
ajo, me tekst dhe aktrim, shpjegonte rrugën e fatit njerëzor dhe kërkonte pastaj
në konfliktet dhe problemet sociale. Që nga shfaqja e dramës romantike, kur
bëhen përpjekje për shmangien e parimeve klasiçite në dramë, pastaj përmes
natyralizmit, simbolizmit dhe ekspresionizmit deri në kohën e re, janë shfaqur
një numër i madh shkollash dhe drejtimesh, me qëllim të gjenden teknika dhe
forma gjegjëse, me të cilat do të paraqitet jeta e komplikuar në botën
bashkëkohore.
