Poema (gr. poiema – krijim) –
është një nga llojet e gjinisë liriko-epike e shkruar në vargje. Këtë lloj
vjershe ndër të parët e ka shkruar poeti i njohur romantik anglez, Bajroni, në
fillim të shekullit XIX. Në të gërshetohen shumë elemente që e karakterizojnë
poezinë epike në vargje. Sipas shembullit të tij shumë shkrimtarë romantikë e
përvetësuan këtë lloj të poemës epike e cila karakterizohej me një varg tablosh
të lidhura dobët dhe shumë fragmente lirike të futura në rrjedhën e rrëfimit
epik. Poeti shpesh e ndëpret interpretimin e tij epik me futjen e meditimeve
dhe emocioneve peronale, të shprehura në vetën e parë, të cilat nganjëherë
s’kanë lidhje të drejtpërdrejta me personazhet dhe ngjarjet në vepër, por
shprehin disponimin e përgjithshëm të poetit në atë çast. Në poemë, si rregull,
gëshetohen elementet epike me ato lirike, kështu që në disa raste epërsinë e ka
elementi epik e në raste të tjera elementi lirik. Duke lexuar poema të ndryshme
na bien në sy dy forma të saj: poema tregimtare dhe poema
sintezë apo përgjithësuese. E para, pra, poema tregimtare shquhet për
subjektin e saj të shtjelluar, me personazhe e ngjarje (“Kënga e sprasme e
Balës”e Gavril Darës së Ri, “Heronjtë e
Vigut”e Kolë Jakovës etj.), kurse
e dyta, poema sintezë ose përgjithësuese thuajse nuk ka fare subjekt dhe
personazhe të veçanta të individualizuara, por që shquhet për përshkrimin e një
varg tablosh nga jeta shoqërore, me përshkrimet e botës së brendshme të poetit,
i cili me ndërhyrjet e tij bën përgjithësime ideore të rëndësishme. Kjo e
fundit shquhet për frymën e fortë lirike të saj, pa lënë jashtë edhe anën epike
(në formën e tablove të përgjithshme të jetës). Shembuj të kësaj poeme merren
poemat “Bagëti e bujqësia”e Naim
Frashërit, “Përse mendohen këto male”të
Ismail Kadaresë, “Nënë Shqipëri” e
Dritëro Agollit, “Poema për ata” e
Fahredin Gungës etj.
Në
letërsinë shqipe poema është lëvruar me sukses që nga koha e Rilindjes. Ajo
fillon me poemën “Këngët e Milosaos”
të Jeronim de Radës, poemë me përmbajtje atdhetare dhe demokratike, pastaj me
poemën e Gavril Darës së Ri “Kënga e
sprasme e Balës”, poemë me frymë atdhetare dhe heroike. Një nga poemat më
të bukura të letërsisë së Rilindjes është poema sintezë “Bagëti e bujqësia” e poetit tonë të njohur Naim Frashëri, një himn
madhështor e plot entuziazëm për natyrën e atdheut dhe për cilësitë e larta
shpirtërore të masave punuese fshatare. Naimi do të shkruajë edhe poemën
historike “Histori e Skënderbeut”,
kurse Çajupi shkruan poemën e tij satirike me karakter fetar e demokratik “Baba Musa Lakuriq”, ndërkaq Ndre Mjeda
shkruan poemën e tij të njohur “Andrra e
jetës”, poemë me tematikë nga jeta e rëndë e fshatarëve të malësisë, pastaj
poemën “Lirija”, poemë me karakter
atdhetar. Poema, si lloj i poezisë liriko-epike, lëvrohet edhe sot dhe një numër
i poetëve tanë kanë shkruar në këtë formë poetike. Në këtë mes po përmendim
disa poetë që e kanë lëvruar dhe e lëvrojnë poemën: Aleks Çaçi “Ashtu Myzeqe”, “Zarika”), Kolë Jakova (“Heronjtë
e Vigut”, “Tirana”), Llazër
Siliqi (“Prishtina”, “Mësuesi”, “Erë pranverore”, “Ringjallja”
etj.), Dritëro Agolli (“Devoll-Devoll),
“Toka ime, kënga ime), “Nënë Shqipëri”), Ismail Kadare (“Përse mendohen këto male”, “Shqiponjat fluturojnë lart”, “Vitet 60”), Fatmir Gjata (“Partizani
Benko”), Mark Gurakuqi (“Gjeto
Plaku”), Fahredin Gunga (“Poema për
ata”).
Balada (it.ballare, provansalisht,
ballare, balare – vallëzoj) – është një formë shumë e
vjetër, shumë më e vjetër se poema. Është një formë shumë e vjetër e vjershës
në të gjitha letërsitë. Është me origjinë nga popujt evroveriorë (Angli,
Skandinavi). Në të këndohet mbi ndonjë ngjarje tragjike nga historia, përralla
ose miti. Në të këndohet rregullisht mbi vuajtjet dhe fatkeqësitë njerëzore,
mbi luftën e njeriut me fuqitë e errëta dhe të fshehta, ose me instinktet e
brendshme dhe pasionet të cilat zotërojnë me
njeriun. Atmosfera e zymtë dhe fryma e vdekjes i japin asaj ngjarje të
rënda dhe të errëta. Ajo shquhet për ngjeshurinë e saj: jepen situata të
fuqishme dhe të ngjeshura, konflikte të drejtpërdrejta dhe vendime të shpejta. Është
lëvruar shumë te popujt e ndryshëm dhe me sukses i ka paraqitur ngjarjet
historike. Prandaj në vështrimin e saj ndjehen të theksuara dallimet nacionale.
Në letërsinë spanjolle në fillim kishte kuptimin e këngës e cila përshtatej për
t’u lojtur. Në letërsinë popullore të popujve romanë, baladat ishin këngë që
këndoheshin të përcjella me valle dhe në to rrëfehej për ndonjë ngjarje nga
mitologjia ose nga legjendat popullore. Balada shquhet për shkurtësinë e saj,ngjeshurin,
dramacitetin dhe përshkrimet mjaft plstike, me vargje madhështore poetike, me
mjaft figur dhe entuziazëm romantik. Baladat janë krijuar edhe në letërsinë
tonë. Shembuj të tillë në letërsinë tonë populore janë: Garentina ose Halil Garria,
Konstantini i Vogëlthi, Pal Golemi, Ymer Aga etj.
Interes
të madh për këtë formë u tregua në shekullin XVIII. Kështu shkrimtari anglez
Thomas Percy (Persi) paraqitet me baladat angleze dhe skotlandeze. Më vonë shkruajnë
balada të mrekullueshme Johann W. Goethe
dhe Friedrich Schiller e të tjerë, ndërsa në letërsinë shqipe Çajupi
(“Atdheu dhe dashuria”, “Zolejka”), Zihni Sako (Komisari) etj. Si krijues i baladës
artistike konsiderohet poeti gjerman August Byrger(1747-1794). Me baladën e tij
Leonora ndikoi në zhvillimin e
mëtejshëm të kësaj forme poetike. Në kohën e romntizmit baladat shërbenin si
mjet i përshtatshëmpër të reaguar kundër padrejtësive në shoqërinë e kohës
kohës.
Vitua një pun’e madhe, “Unë
jam ai që shtie
e bukurë si zorkadhe, dhe
plumbi dëm nukë bie;
nga gjithë shoqet çquan u’jam
ai që kam vrarë
dhe gjithë trimat e duan. bejlerë
dhe pashallarë;
Për të tillë bukuri dhe
kaurë mijë vetë
kush nukë ka dashuri? Kam
dërguar n’atë jetë!
Një ditë që vij në krua, Dhe
do të trëmbem tani
duke ecur mi thua, nga
një fusharak si ti?
poqi një Turk trim të marrë. Tani do ta shoç dhe vetë
Tjetër herë s’e kish parë. kush
është trim i vërtetë...
Robatë që kish i ndrinin! Këto
thosh Turku dhe vinte
dhe armët i vetëtinin! Po
dhe Jorgua e printe;
Kur shtiu syt’e e pa: hodhi armët përdhezë
“Vito, të dua! i tha. dhe zuri të sgjesh brezë
Vito, do të të marr grua!” që
kish qepur Vitua vetë,
Vitua u turpërua, si
fustan e fermeletë;
po më shumë u hidhërua kur
e kujtoi, u shëmp;
dhe ju pëgjeq: “S’je për mua, mos
pandeni se u trëmp;
se u’ një tjetërë dua, bëri
kruqn’e fshiu lotë:
jemi një bes’e një sua. “Jam
azër!”hidhet e thotë,
Po merre fjalënë prapë edhe
më dorë një thikë
dhe shko këtejë me vrapë! ju vërsul Turkut pa frikë.
-Kush është më trim se mua, Trimi
rrëmbeu anxharë
që do të të marrë për grua? dhe po hidhej si i marrë.
Ai që jam vluarë Fryri
era, nga rrëmbimi
dhe për të martuarë; lëshon flokatenë trimi.
është trim sa s’gjendetë, Atje
ku qe afëruar,
i mirë sa s’bënetë; me
gjoks hapët leshëtuar,
ish vet’i tretë vëla; ju
duk, në grykë të ti,
kush ka qënë si ata? varturë një hajmali.
Trima sa s’i zinte plumbi! Jorgji,
kur pa hajmalinë,
Njeri vdiq, i dyti humbi. sytë
përmi të i ngrinë.
Jorgjin e la Perëndia “Dale, tha, ashtu më rruash,
shpresë për mëmën e tia; po
lëftojmë kur të duash!
ësht i vetëm e jetim, Po në beson Perëndinë,
i dashur’i shpyrtit tim, kush
ta fali hajmalinë?
dhe nga të tërë më trim; -
Nania në foshnjëri
përdor pallën e anxharë, ma
vari për mbarësi.
ësht i zoti të më marrë! Po
ç’të duetë kjo punë?
Ndaj, të lutem, mos më nga, - Një të tillë kam dhe unë!
të mos biesh në hata, Shuko! Mëma ma ka falë
se shejtani punë s’ka!” dhe
mua, kur jeshë djalë!”
Turku me të tilla fjalë, Të
dy trimat hapnë gjitë
qiti të shkretënë pallë! dhe
shukonin hajmalitë
Nga inati u verdhua qepur me pë të floritë:
dhe thirri posi dragua: si
njëra, si tjetëra,
“N’është m’i zoti nga unë, të dya të vjetëra;
le të më dalë këtunë! përmbrënda, pshelur me kartë,
Në më muntë, besa-besë! gjenë
nga një kruq të artë!
burri yt po le të jesë; Mbenë të maniturë
n’e dërgofsha n’atë jetë, dhe
si të goditurë!
die, do të të marr vetë!” Të
tillë punë kur panë,
Vitua shumë u frikua u pushtuanë dhe ranë,
lot’i vininë si krua, dhe
të dy një fjalë thanë:
dhe më shtëpi, duke qarë, “Të
kam vëla, mori i mjerë!
rëfeu ç’i kishtej gjarë. Nga
një bark paskemi lerë!
Po Jargji, kur e ndëgjoi, Jemi
një fis e një farë,
veshi armët dhe shkoi, jemi
të dy Shqipëtarë,
u ngjit malitë përpjetë po
besa na paska ndarë
ashtu si ngjitenë retë, sa
na bëri për të vrarë!
dhe më zë të math si shkëmbi Sot
që dimë vetvetëhenë,
po thërrit sa tundej vëndi: duetë
të bëjmë benë
“Kush ësht ai q’u lëvdua të
duamë mëmëdhenë.
Që do të mundet me mua?” Tani të marrëmë malë,
Me zë të math si gjëmimi, të lëftojmë për lirinë,
Ju përgjej ahere trimi:
të mos kthenemi të gjallë
pa
shpëtuar Shqipërinë!
Tani
Viton ta harrojmë,
me
Turqinë të lëftojmë,
ta dërgojmë nga ka ardhë,
të shomë
ditë të bardhë”.
(Çajupi, Atdheu dhe dashria, Vepra,
Suboticë, 1970, f.64-67)
Romansa
(spanj. el romance - emërtim për gjuhën popullore spanjolle) këngë në gjuhën
popullore ose këngë popullore. Në romansë trajtohen motive rreth heronjve të cilët
luftojnë për një ideal të caktuar (për emër, famë, nder, dashuri, atdhe), por
ndodhitë erotike të theksuara në veçanti. Është formë letrare e njohur në
letërsitë e ndryshme. Në veçanti është kultivuar në Spanjë, në mesjetë, prej
nga janë marrë disa motive dhe ndodhi të romansës si formë poetike. Vargu i saj
kryesisht është vargu tetërrokësh, një varg që shquhet për muzikalitet,
figurshmëri dhe plot ngjyra të gjalla. Në të është kënduar sidomos për heroin
spanjol Sidin, i cili ka jetuar në shekullin XII. Në shekullin XVI janë
publikuar përmbledhjet e para të romansave me emërtimin romancero. Në kohën e
romantizmit u kushtohet kujdes i madh romansave spanjolle. Atëherë përkthehen
me të madhe dhe bëhen të njohura edhe në gjith Europën. Janë të njohura
romansat e Federik Garsie Lorkës (1898-1936) nga përmbledhja e tij Romansat cigane.
Në kuptimin e sotëm, romansa paraqet
llojin e vjershës, si në baladë, në të cilën tregohet ndonjë ngjarje ekzotike
dhe romantike nga jeta kalorsiake, shpesh e gërshetuar me përjetime dashurore.
Atë e shquan rrëfimi i rrjedhshëm dhe i gjallë dhe përfundimi i gëzueshëm dhe i
lumtur.
