Në
dhjetëvjetshat e parë të shekullit XX në vendet e ndryshme evropiane lindën dhe
u zhvilluan rryma letrare që u quajtën rryma letrare avangarde (fr.avant-garde
- pararojë, term nga zhargoni ushtarak). Këto rryma lindën si reagim estetik i
rrymave paraprake letrare duke kërkuar mënyra të tjera të shprehjes letrare.
Avangarda formohet rreth vitit 1910. Ndonëse këto rryma janë të ndryshme dhe me
programe të ndryshme, megjithatë ato janë unike për nga veçoritë e zhvillimit
dhe të strukturës së tyre, varësisht nga kushtet shoqërore dhe politike si dhe
traditës letrare dhe vendeve në të cilat lindën dhe u zhvilluan. Sipas
studiuesit kroat, Aleksandër Flaker, avangardën si nocion dhe formacion letrar
e karakterizon “uniteti i të kundërtave”, kurse artin avangard ky autor e sheh
si një shesh ku ndeshen rregulli me aventurën, individualja me kolektiven,
racionalja me iracionalen (cituar sipas Agim Vincës te vepra “Kurs i teorive letrare”, Shtëpia botuese
Libri shkollor, Prishtinë, 2002, f. 210). Ndërkaq sipas studiuesit tonë të
njohur Agim Vincës, arti avangard i ngjan një arene ku takohen: racionaliteti
dhe iracionalitetin, glorifikimi i teknicizmit dhe kthimi kah primitivizmi,
individualizmi i tepruar dhe gatishmëria për t’iu nënshtruar kolektivit,
hermetizmi dhe krijimi i një gjuhe për masat, me një fjalë ai është një sintezë
e vërtetë e të kundërtave.
Rrymat letrare avangarde që janë
shfaqur para dhe pas Luftës së Parë Botërore janë: futurizmi (në Itali dhe
Rusi), ekspresionizmi (në Gjermani dhe në Austri) dadaizmi (në Zvicër),
surrealizmi ( në Francë) dhe letërsia sociale (në Rusi dhe në shtetet e Evropës
së mesme). Disa nga këto lëvizje shumë shpejt do të ngriten në lëvizje
artistike botërore (surrealizmi francez), disa do të mbeten këvizje të ngushta
nacionale (futurizmi në Itali dhe dadaizmi në Zvicër), kurse disa do të humbin
cilësitë primare estetike (bashkimi i futurizmit dhe fashizmit në Itali dhe i
dadaizmit me anarkizmin në Zvicër). Ajo që është e përbashkët e këtyre
lëvizjeve janë shkaqet e lindjes së tyre: së pari, gjendja depresive e para dhe
e pas luftës, në disa nga këto vende ku janë shfaqur këto lëvizje
paralajmëronte trishtimin dhe parandjenjën e artistëve mbi gërmadhat e botës së
atëhershme (Lufta e Parë Botërore, Revolucioni i Tetorit në Rusi, luftërat
ballkanike, shfaqja e fashizmit), së dyti, pakënaqësia e artistëve me të
arriturat e deritashme në krijimin e veprës letrare dhe dëshira e tyre për
thyerjen e normave të qëndrueshme estetike (së paku për një kohë), dhe disa
përkufizime në zbatimin e veprimeve (qasjeve), metodave dhe mjeteve në krijimin
e veprave letrare dhe, së treti, zbulimet e ndryshme shkencore në fushën e
psikanalizës të Zigmund Frojdit, Gustav Jungut dhe Xhon Votsonit, të cilët në
atë kohë kanë qenë senzacion i dorës së parë.
