Meqë
drama parimisht shkruhet për t’u shfaqur në skenën teatrore, kompozicioni i saj
mbështet para së gjithash në unitetin e të folurit dhe të veprimit, dmth. në
unitetin e aksionit që e paraqet drama. Këtë e ka theksuar edhe Aristoteli, një
nga teoricienët e parë të teorisë së dramës në letërsinë evropiane, i cili
pohonte mbi nevojën e unitetit të veprimit në dramë, pohim i cili përfshin
kuptimin e dramës si “imitim i një veprimi të përkryer e të tërë” (Poetika, f.41) se struktura e dramës është e caktuar nga tërësia e veprimit
i cili domosdo ka “fillimin, mesin dhe
mbarimin”( po aty, f.41). Unitetit
të veprimit teoricienët e mëvonshëm ia shtojnë edhe unitetin e vendit dhe të
kohës, dhe kështu u krijua teoria mbi tri njësitë e dramës, të cilat në kohë të
ndryshme vlenin si rregull sipas të cilit duhet shkruar veprat dramatike. Nga
këto tri njësi jo të gjitha vlejnë për hartimin e veprës dramatike. Vetëm
uniteti i veprimit mund të kuptohet si shprehje e stukturës kompozicionale të
dramës të cilin duhet ta respektojë çdo krijues. Në mbështetje të unitetit të
veprimit që nënkupton nevojën e zhvillimit të veprimit pa ndërprerje, pa
episode dhe digresione, i cili duhet të zhvillohet përmes pjesës hyrse, të
mesit dhe mbarimit, në të cilën veprimi përfundon.
Struktura
e brendshme e dramës shihet në zhvillimin dhe në dinamizimin e ngjarjeve, në zbulimin dhe theksimin e
problemeve shoqërore ose filizofike, në renditjen e pandërprerë të situatave dhe në krijimin e
konflikteve. Shumë teoricienë konsiderojnë se drama ideale përbëhet prej shtatë
pjesëve kryesor, të cilat përbëjnë etapat (fazat) përmes të cilave kalon
veprimi dramatik. Këto janë: ekspozicioni, thurja, kulminacioni, peripecia, ndërprerja dhe shthurja ose katastrofa (në tragjedi).
Këto shtatë shkallë përmes të cilave zhvillohet veprimi dramatik janë
trashëguar nga tragjeditë klasike dhe, pak ose shumë, janë respektuar deri në
kohën tonë. Dramaturgët bashkëkohorë (Myler, Tenesi, Jonesko) kanë braktisur
këtë skematizëm të ngurtë në zhvillimin e shkallëshkallshëm të veprimit
dramatik.
Ekspozicioni
– shënon pjesën hyrëse të dramës dhe ka formën e bisedës. Në këtë pjesë që
shënon fillimin e dramës, shkallëshkallë shtohet lënda dhe theksohet tema dhe
ideja dhe me këtë bëhet ndarja (distancimi) midis personazheve. Kësaj i shërben
e ashtuquajtura lista teatrore, afisha ose programi, kurse në disa tipa dramash
pjesa hyrëse shpjegohet me anë të pologut, ku aktori i veçantë, para shfqjes,
shpjegon situatën nismëtare të fabulës. Për shkak të qëllimeve të veçanta,
planeve dhe dëshirave, veprimi në dramë, sipas rregullit, thuret në aktin e
dytë dhe, forcohet kureshtja që të parashihet rrjedha e tij.
Thurja
– krijohet me futjen e motivit dinamik, i cili e vë në lëvizje veprimin duke
shkaktuar kundërthënie të caktuara midis personazheve, dmth. kur pjsëmarrësit
në veprim konfliktohen për shkak të ideve ose karaktereve të tyre. Është
momenti kur të gjithë personazhet i kanë shfaqur cilësitë e tyre dhe janë vënë
ndaj heroit kryesor haptas ose kanë marrë qëndrim armiqësor.
Kulminacioni
– shkaktohet kur tensioni rritet deri te zgjidhja e domosdoshme e veprimit, dhe nuk dihet
ende se ç’drejtim do të marrë zgjidhja.
Kulmi ose nyja e dramës se njëra palë duhet të pësojë disfatë, por ende nuk
dihet se cila anë do të jetë fituese dhe cila e fituar. Për një kohë të
shkurtër bëhen ndryshime të vogla në jetën e heroit kryesor dhe dukshëm zbulohen
qëllimet negative të palës (anës) së kundërt.
Peripecia – respektivisht, kthesa,
është ajo pjesë e dramës kur veprimi në dramë menjëherë merr një kahje të
caktuar, dhe ngadalësohet veprimi, bëhet një lloj ndalje e veprimit dhe bëhet
një pushim i shkurtër. Në këtë çast fitohet përshtypja se heroi i dramës do t’i
shmanget rrezikut që i kanoset.
Shthurja – është ajo pjesë e dramës
kur zgjidhen të gjtha kundërthëniet, kontradiktat dhe konfliktet. Kjo pjesë në
tragjedi quhet edhe karastrofë.
Në fund të theksojmë se nuk është e
domosdoshme që secila dramë t’i ketë këto pjesë kompozicionale për të cila
folëm më lart. Po kështu pjesët kompozicionale nuk është e detyrushme të jenë
të ndara njëra nga tjetra, as që duhet të zhvillohen sipas rendit të paraqitur
më lart. Megjithatë në esencë secila dramë duhet të jetë e ndarë në disa pjesë,
nga të cilat disa janë pjesë hyrëse, disa të mesit dhe disa përfundimtare.
