Çdo vepër letrare ka kompozicionin e vet. Fjala kompozicion
vjen nga fjala latine compositio që
do të thotë reditje, bashkim, harmonizim, lidhje. Nga kjo kompozicioni i veprës
letrare paraqet mënyrën se si lidhen elementet e ndryshme të veprës letrare
(ngjarjet, personazhet, situatat, temat, motivet) në një tërësi të vetme
artistike. Në thurjen e kompozicionit të veprës letrare vjen në shprehje
dhuntia krijuese e shkrimtarit, sepse nga kjo varet se ç’do të futë në vepër
ai, në ç’mënyrë do ta përpunojë materialin dhe ç’ide do të realizojë
shkrimtari. Kompozicioni i veprës letrare vërehet në tërësin e saj, por edhe në
çdo hollësi (detaj), si është ndërtuar ai, ç’rol luan, është çështje vendimtare
për vlerën e veprës. Prandaj, analiza e kompozicionit të veprës letrare është
me rëndësi për çdo vepër letrare, nganjëherë edhe vendimtare për ta kuptuar
strukturën e ndërlikuar të veprës letrare. Në kuptimin më të gjerë të fjalës,
kompozicioni nënkupton mënyrën se si është sajuar vepra letrare nga pjesët më
të vogla të saj.
Ekzistojnë
ligjshmëri të caktuara sipas të cilave hartohet vepra letrare, të cilat duhet
t’i respektojë secili që harton një vepër letrare. Për veprën letrare është me
rëndësi rendi i ligjërimit, pra mënyra se si bashkohen dhe lidhen
ndërsjellshmërisht pjesët e veçanta të saj dhe në ç’raport qëndrojnë ato me
njëra-tjetrën. Kompozicionin e një vepre letrare mund ta vërejmë edhe në bazë
të disa faktorëve të jashtëm të tij. Kështu, p.sh. në gjuhën e folur ato janë
zakonisht ndërprerjet (ndalja), intonacioni etj., në veprat letrare të shkruara
është forma grafike, mënyra e shtypit dhe mjetet e tjera të ngjashme. Vargjet,
p.sh. mbarështrohen sipas një rendi të caktuar, zakonisht në mes të faqes, të
ndara në strofa, kurse romani shtypet në vëllime (blene) dhe ndahet në pjesë të
veçanta (kapituj, fragmente të veçanta etj.). Këto përbëjnë anën e jashtme të
kompozicionit të veprës letrare dhe nuk janë të parëndësishme në analizën e veprës
letrare. Kompozicioni i veprës letrare dallon edhe sipas gjinive dhe zhanreve
letrare. Kështu, p.sh. kompozicioni i një vjershe dallon nga kompozicioni i një
romani, drame etj.
Në
lidhje me kompozicionin e veprës letrare janë shfaqur mendime të ndryshme që
nga antikiteti e deri në ditët e sotme. Mendimet e disa teoricienëve antikë në
lidhje me kompozicionin janë të vlefshme edhe sot. Aristoteli, p.sh. në veprën
e tij “Poetika”, tragjedinë e konsideron si një tërësi të përbërë prej gjashtë
elementeve: fabula, karakteret, skena,
mendimi (ideja), të folurit dhe
melopeja. Këto elemente duhet të jenë të lidhura mesveti dhe se po të hiqet
njëri prej tyre, prishet tërësia. Ai për këtë merr si shembull poemat e Homerit
“Iliadën” dhe “Odisenë”, për unitetin e tyre të përsosur. Horaci, teoricien latin, në veprën e tij, “Arti poetik”,
kompozicionin e veprës letrare e konsideron si çështje të renditjes dhe
dinamizimit të veprimit, duke theksuar se kompozicioni më i mirë është ai i
cili e fut menjëherë lexuesin në qendër
të ngjarjes – in media res. Në poetikat e renesansës çështja e
kompozicionit shtrohet para së gjithash në lidhje me parimet e unitetit të
vendit, të veprimit dhe të kohës, që bëhet bazë teorike e vlerës kompozicionale
në dramë.
Etapat e zhvillimit të kompozicionit të
veprës letrare janë: hyrja
(ekspozicioni), thurja (pika e lidhjes), zhvillimi i veprimit (aksionit),
nacioni) dhe shthurja (zgjidhja e vekulmi (kulmiprimit).
Hyrja
(ekspozicioni, lat. expositio – parashtrim, sqarim) – është ajo pjesë e kompoticionit të
veprës letrare përmes së cilës njihemi me ngjarjet të cilat i paraprijnë
fabulës së veprës, pastaj me personazhet që marrin pjesë në të dhe me situatën
fillestare. Në hyrje njihemi me mjedisin ku do të zhvillohet veprimi (aksioni)
si dhe me kushtet (rrethanat) të cilat e kanë nxitur atë. Hyrja (ekspozicioni)
jepet zakonisht në fillim të veprës letrare, por mund të jepet edhe në mes ose
edhe në fund të veprës letrare. (në veprën e Gogolit, “Shpirtra të vdekur”,
shpjegimi i rrethanave historike dhe jetësore është dhënë pas pikës së lidhjes
(thurjes), ndërsa për Çiçikovin, personazhin kryesor, janë dhënë në fund të
veprës. Në fillim shkrimtari e ka paraqitur Çiçikovin dhe më vonë ka shpjeguar
se në cilat kushte u formua një karakter i tillë. Ky lloj kompozicioni quhet kompozicion i vonuar).
Thurja
(pika e lidhjes ose lidhja)
– krijohet në momentin kur fillon (nis) veprimi (aksioni) i veprës dhe në saj
të së cilës lindin ngjarjet e mëvonshme në veprën letrare. Këtu përshkruhet
konflikti dhe kontradiktat që ndodhin në vepër të cilat karakterizohen përmes
personazheve që veprojnë në vepër. Përmes pikës së lidhjes lexuesi e kupton më
mirë temën e veprës në tërë zhvillimin e saj.
Zhvillimi
i veprimi (aksionit, lat. actio – veprim) – paraqet ecurinë e ngjarjeve në një
vepër letrare. Zhvillimi i veprimit (aksionit) kryhet përmes karaktereve,
ngjarjeve të lidhura mesveti, sipas raportit të shkakut dhe pasojës, në mënyrë
që të krijohet një intrigë (fr. intrigue – ngatërresë), e cila të ketë një pikë
lidhjeje, një zhvillim dhe një zgjidhje.
Kulmi
(kulminacioni, lat. culmen – kulm) – ose pika kulminante, quhet momenti më i tensionuar i
konfliktit, kur zhvillimi i veprimit arrin ashpërsinë mes forcave lufuese, kur
janë të mundshme dy a më shumë zgjidhje (në tragjedinë “Makbethi” të Shekspirit
kulmi ndosh në aktin III, në skenën e darkës, kurse në tragjedinë “Hamleti”, në
skenën e shfaqjes teatrore para mbretit etj.). Pra, kulmi paraqet pikën më të
lartë të veprimit (aksionit) arrin tensionin më të madh dhe ecën drejt
zgjidhjes, shthurje së problemit.
Shthurja
(zgjidhja e veprimit) –
shënon pjesën përfundimtare në të gjitha llojet letrare në të cilat koha përbën
bazën e kompozicionit dhe të strukturës së veprës letrare: në dramë, në roman,
në ep dhe në tregim (për dallim nga format e tilla siç janë – eseja ose vjersha
lirike, të cilat nuk i shtrohen rendit kohor të ngjarjeve, nuk kanë veprim,
andaj as thurje e as shthurje në kuptimin narrativ). Sipas Aristotelit, thurja
në tragjedi është ajo pjesë e veprimit e
cila vjen pas “kufirit nga i cili kryhet kalimi nga fatkeqësia në lumturi”
dmth. “e gjithë ajo që ndodh nga fillimi i këtij kalimi deri në fund” (Poetika,
f. 70). Funksioni themelor i shthurje është zgjidhja definitive e
kundërthënieve themelore dhe e konflikteve të krijuara në thurje, por poashtu
edhe vënia e raporteve përfundimtare të ngjarjeve të shumta dhe të motiveve të
cilat në thurje kanë krijuar tension dhe kërkojnë zgjidhje. Krijimi i këtij
tensioni, sipas Vratoviqit dhe Zoriqit, ndryshon në formën dramatike dhe epike:
derisa në dramë zakonisht “tensioni rritet drejt dhe pandërprerë dhe arrihet me
motivet të cilat e vënë në lëvizje veprimin dhe e shpiejnë përpara”, ndërkaq në
ep më shpesh “motivet epike retarduese ndryshojnë me paralajmërimet të cilave
që më parë u është njoftuar qëllimi i fundit, dmth. zgjidhja e tensionit”
(“Uvod u književnost, redaktuar nga Zdenko Škreb dhe Ante Stamać, Grafički
zavod Hrvatske, 1983)). Por, në çdo rast parandjenja dhe drejtimet e shthurjes
kushtëzohen nga thurja, dhe shpesh përfshihen në kuadrin formal të thurjes.
Ndonjëherë këto janë parandjenja të cilat e shpiejnë lexuesin në supozime të
gabueshme mbi shthurjen, duke i propozuar shthurjeve
të rrejshme shpesh shthurje të
rrejshme; me teknikën e janë shkruar trilerët – romanet kriminalistikë dhe
dramat. Por shembuj të shthurjes së
rrejshme mund të gjenden edhe në veprat e mëdha letrare (“Makbethi”), por
atëherë ato kanë edhe njëfarë rëndësie të dyfishtë artistike, zakonisht disa
implikime ironike, psikologjike, shoqërore ose etike. Në dramat e mëdha, epet
dhe romanet, shthurja s’është vetëm rrumbullakësim përfundimtar i fabulës dhe i
veprimit, si simbole kryesore të botës artistike, e cila konstituohet në artin
dramatik ose në artin narrativ, por shpesh edhe në vendosjen e raporteve të
reja ideore, morale dhe ndiesore midis elementeve të veçanta të veprës letrare,
sepse pikërisht shthurja krijon perspektivën në të cilën është e mundshme që
vepra të vështrohet në tërësi dhe të zbulohen retrospektivisht domethënie të reja
në të, begati dhe pasiguri.
